«Հայերը Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներուն մէջ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
Չ oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 3.
[[Պատկեր:Armenian Americans collage.png|250px|մինի|աջից|'''Ամերիկահայ Յայտնիներ''']]
== Ծանօթագրութիւններ ==
'''Հայերը ԱՄՆ-ի մէջ''', ԱՄՆ-ի մէջ բնակուող հայերը։ Հայերը ԱՄՆ-իի մէջ բնակած են 19-րդ դարէն ի վեր։ Այժմ անոնց թիվը շուրջ 1.500.000 է։ ԱՄՆ-ի ամենահայահոծ նահանգը Քալիֆորնիան է, որ յաճախ կ'անուանուի որպէս՝ «Ամերիկեան Հայաստան»։ Դիվանագիտական հարաբերութիւններ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու միջեւ հաստատուած են [[1992]] թուականին։
== Պատմութիւն ==
=== Առաջին հայերը ===
Հայերը Հիւսիսային Ամերիկայի մէջ բնակութիւն կը հաստատեն 17-րդ դարի առաջին տասնամեակներէն։ Այստեղ եկած առաջին հայի՝ պարսկահպատակ Ճոն Մարթինի անունը կը հիշատակուի 1618 թուականին (զբաղած է ծխախոտագործութեամբ)։ 1653-1654 թուականներուն Վիրճինիա նահանգի կառավարիչի հրաւէրով Թուրքիայէն եկած են շերամաբոյծ երկու հայ վարպետներ՝ շերմաբուծութիւնը զարգացնելու նպատակով։ 17-18-րդ դարերուն հայերու փոքրաթիվ խումբեր Ամերիկա գաղթած են Եւրոպայէն (Լեհաստանէն, Հունգարիայէն, Հոլանտայէն), ինչպէս նաեւ Հնդկաստանէն եւ վերաբնակիլ Վիրճինիա, Հարաւային Քարոլինա, Ճորճիա նահանգներուն մէջ։ [[18-րդ դար]]ի 70-ական թուականներուն հայերու թիւը ԱՄՆ-իի մէջ հասած է 70-ի։
=== 1800-ականներու սկիզբը ===
Տող 19.
=== 1800-ականներու վերջաւորութիւն ===
1893 թուականին ԱՄՆ-ի կառավարութիւնը դատապարտած է թուրքական իշխանութիւններուն, որոնց թողտվութեամբ Մարզվանին մէջ կողոպտուիլ եւ այրուիլ ամերիկեան քոլեճը, Բ. Դռնից պահանջել է հարգանքով վերաբերուիլ ամերիկահպատակներուն։ [[3 Դեկտեմբեր]]ի [[1894]]-ի Սասունի կոտորածէն հետոյ ԱՄՆ-ի Սենատն առաջարկած է եւրոպական տերութիւններու հետ մասնակցիլ Սասունի մէջ կատարուած հանցագործություններու հետաքննութեան եւ պահանջած է դադարեցնել հայ բնակչութեան հետագայ հալածանքները։ [[1894]]-[[1896]] թուականներու համիտեան կոտորածները Օսմանեան Թուրքիայի մէջ բողոքի նոր ալիք առաջ բերած են ԱՄՆ-ի մէջ։ Ֆիզիքական բնաջնջման վտանգէն խուսափող հայերու զանգուածային գաղթը մեծ չափեր ընդունած է՝ ներառելով կայսրութեան բոլոր հայաբնակ շրջանները։ Ամերիկեան առաջադէմ հասարակական-քաղաքական գործիչները դատապարտած են սուլթանական կառավարութեան հակահայկական քաղաքականութիւնը։ Արեւմտահայութեան օգնելու համար ստեղծուած են հայ-ամերիկեան բարեգործական կազմակերպութիւններ։ Մեծ աշխատանք կատարած են 1895 թուականին Պոսթոնի մէջ ստեղծուած «Հայաստանի բարեկամներու միութիւնը» (անդամներն էին՝ բանաստեղծուհիներ Ճուլիա Ուորդ Հաուն եւ Ալիս Սթոուն Բլեքուելը, լրագրողներ Սեմուել Բարրոուն եւ Հենրի Բլեքուելը, գիտնականներ Հենրի Ալենը, Ուիլյամ Ուորդը եւ ուրիշներ), Կարմիր խաչի ազգային ընկերութեան նախագահ Կլարա Բարտոնը, բազմաթիւ բարեգործականներ։
Ամերիկեան այդ կրօնաւորներն ականատէս եղած են այնտեղ ապրող հայ ժողովուրդի հալածանքներուն եւ իրենց կառավարութեան առջեւ հարց բարձրացնել՝ հանդէս գալու հայերու պաշտպանութեամբ։ Ամերիկացի այս գործիչներն իրենց բողոքի ձայնն բարձրացած են հայերու նկատմամբ թուրքական իշխանութիւններու գործադրած գազանութիւնների դէմ։
=== 1900-ական թուականներ ===
Տող 30.
Ամերիկեան հասարակայնութիւնը զայրույթով արձագանքեց [[1915]] թ-ի Մեծ Եղեռնին։ Այդ բռնութիւններէն ցնցուած՝ ԱՄՆ-ի այն ժամանակվա նախագահ [[Ուուտրո Ուիլսոն]]ը [[1920]] թ-ին նույնիսկ փորձ ըրաւ ստանձնելու Հայաստանի մանդատը, այսինքն հայ ժողովուրդի հովանաւորութիւնը։ Սեւրի պայմանագրի համաձայն՝ կազմուեցաւ Հայաստանի քարտեզը՝ ըստ Ուուտրո Ուիլսոնի, որ Արեւմտեան Հայաստանի տարածքի մէջ կը նախատեսէր հայկական ինքնավարութիւն՝ դէպի Սեւ ծով ելքով։ Սակայն Եւրոպայի մեծ տերութիւններու եւ ԱՄՆ-ի միջեւ ծագած ներհակութիւններու խանգարեցին այդ ծրագրի իրականացմանը։ ԱՄՆ-ը սահմանափակեց Թուրքիայէն փախած հայ գաղթականներուն սոսկ նիւթական օգնութիւն ցուցաբերելով, որ շարունակուեցաւ մինչեւ 1930-ական թուականները։ Այդպիսի բարեգործական կազմակերպութիւններէն էր Ամերկոմը (Ամերիկեան օգնութեան կոմիտէ), որ բազմաթիվ որբանոցներ կը պահէր Հայաստանի եւ հարակից երկիրներուն մէջ։
Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներուն երիտթուրքական սահմանադրութեամբ վերացուած գաղթի արգելքի վերականգնման պայմաններուն մէջ նուազ թիւով հայերու յաջողած է արտագաղթել։ Եթէ միայն 1914 թուականին ԱՄՆ գաղթած էր 7785 հայ, ապա հետագայ տարիներուն անոնց կտրուկ նուազած է` 1915-1919 թուականներուն կազմելով ընդամենը 3620 մարդ։ 1919-1920 թուականներուն ԱՄՆ-ի մէջ կար շուրջ 78 000 հայ։
Ամերիկեան Քոնկրեսը այժմ պարբերաբար կը քննարկէ 1915 թ-ի Հայոց Ցեղասպանութեան ճանաչման հարցը։ ԱՄՆ-ը շոշափելի օգնութիւն ցուցաբերեց նաեւ Սպիտակի [[1988]] թ-ի Դեկտեմբերեան երկրաշարժի աղետեալներուն։
=== 1920-ական թուականներ ===
Տող 44.
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի նախօրէին ԱՄՆ-ի մէջ կը բնակէր շուրջ 200 000 հայ։ Պատերազմի տարիներուն զինւորներուն հետ բոլոր ռազմաճակատներուն մէջ (Փիրլ Հարբորի, Կորալեան ծովի, Միդուեյի, Հիւսիսային Աֆրիքայի, Սիցիլիայի, Իտալիայի, Հնդկաստանի, Չինաստանի, Ֆրանսայի, Բելգիայի եւ այլն) եւ զորատեսակներուն մէջ (օդային, ցամաքային, ծովային) ծառայած են 18 500-20 000 ամերիկահայեր։ Ամերիկահայերն իրենց մասնակցութիւնը բերած են երկրի ռազմական, տնտեսական եւ քաղաքական կեանքին՝ արժանանալով ամերիկեան կառավարութեան գնահատանքին։ Բազմաթիվ հայորդիներ արժանացած են ամերիկեան բանակի ամենաբարձր տիտղոսներու (ժեներալ Հայկ Շեքերջեան, հրամանատար Ճեք (Սիրակ) Հանիկեան, գնդապետներ՝ Սարգիս Զարդարեան, Քիրք Բուչախ), պարգեւատրուած բարձրագոյն կարգի շքանշաններով (ԱՄՆ-ի բացառիկ եւ ամենաբարձր պարգեւին՝ «Քոնկրեսի պատուոյ շքանշանին», որ շնորհուած է ամերիկեան ընդամենը 87 բանակայիններու, արժանացած է նաեւ հայազգի ամերիկեան հերոս, աւագ լեյտենանտ Էռնեստ Հ. Դերվիշեանը) եւ հերոսի կոչումով։
Դէպի ԱՄՆ գաղթի նոր ալիք սկսած է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք։ [[1948]] թուականին ԱՄՆ-ի Քոնկրեսի կողմէն «Տեղահանուած մարդկանց մասին» օրէնքի հաստատումով՝ «Հայրենազուրկ հայերու օգնութեան ամերիկեան ազգային կոմիտէն» (ANCHA-ԱՆՉԱ, նախագահ՝ Ճորճ Մարտիկեան) մինչեւ [[1952]] թուականը իրականացած է Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներուն Գերմանիայի, Ավստրիայի, եւ Իտալիայի մէջ յայտնուած 4 500 ռազմագերի-տարագրեալ հայերու փոխադրումը եւ բնակեցումը ԱՄՆ-ի մէջ։ [[1947]] թուականին ԱՄՆ-ի մէջ կար 215 000 հայ։ Հետպատերազմեան տարիներուն շարունակուած է հայերու արտագաղթը ԱՄՆ ինչպէս արեւմտեան, այնպէս ալ արեւելեան եւ հարաւային Եւրոպայէն։
1947-48 թուականներուն, զանգուածային հայրենադարձութեան տարիներուն, Հայաստան ներգաղթած է 151 ամերիկահայ։ Խորհրդային հասարակարգին մէջ հայրենադարձներու նկատմամբ քաղաքական, ընկերային եւ տնտեսական բնոյթի անարդարութիւնները եւ հետապնդումները սահմանափակած են ամերիկահայերու հետագայ հայրենադարձութիւնը։ [[1944]]-[[1952]] թուականներուն ԱՄՆ մուտք գործած է 4379 հայ։
=== 1950-1970-ական թուականներ ===
Տող 53.
=== 1980-ական թուականներ ===
1985 թուականին ԽՍՀՄ-ի մէջ սկսուած արմատական գործընթացները, 1988 թուականի Սպիտակի երկրաշարժը, Հայաստանի սոցիալ-տնտեսական եւ քաղաքական անկայուն վիճակը աննախադէպ մեծ չափերու հասցուցած են հայերու արտագաղթը ԱՄՆ։ 1991 թուականին Խորհրդային Միութեան փլուզումով երկրից արտագաղթողների նկատմամբ ամերիկեան օրէնքներու խստացման պայմաններուն մէջ իսկ կը շարունակուի հայերու հոսքը ԱՄՆ՝ հիմնականօրէն ժամանակաւոր այցագրերով։ Ներկայ ժամանակին (2003) ԱՄՆ-ի մէջ հայերու թիւը շուրջ 1 միլիոն 200 հազար է։ Կը բնակին Քալիֆոռնիա, Մասաչուսեթս, Նյու Յորք, Նյու Ճերզի, Ռոտ Այլենտ, Միջիկան, Իլինոյս, Ֆլորիտա, Փենսիլվանիա, Օհայո, Քոնեքթիքութ, Տեխաս, Վերճինիա, Ուիսքոնսին, Ճորճիա, Լուիզիանա եւ այլ նահանգներու մէջ։ Անոնց գրեթէ կէսը կեդրոնացած է վեց խոշոր քաղաքներու մէջ (իրենց արւարձաններով)` Լոս Անջելես, Նյու Յորք, Տիթրոյտ, Պոսթոն, Չիքակո, Ֆիլատելֆիա: Հայաշատ քաղաքներ են նաեւ Ֆրեզնոն, Սան Ֆրանսիսկոն, Փրովիտենսը եւ այլն։
=== Ներկայ ժամանակին ===
Ներկայ ժամանակին ԱՄՆ-ի մէջ հայերուն թիւը շուրջ 1 միլիոն 500 հազար է. կը բնակին Քալիֆորնիա, Նյու Յորք, Նյու Ճերզի, Ռոտ Այլենտ, Միչիգան, Մասաչուսեթս, Իլինոյս, Ֆլորիտա, Քոնեքտիքուդ, Տեխաս նահանգներուն մէջ։ Միացեալ Նահանգներուն մէջ այժմ կարելի է հանդիպիլ տարբեր զբաղմունքի տեր հայերու՝ մանր ու խոշոր ձեռնարկատերեր, ծառայողներ, առեւտրականներ, արհեստաւորներ, բանուորներ, գիտնականներ, բժիշկներ։ Հայ գործիչներ կան ԱՄՆ-ի կառավարական շրջանակներուն մէջ, Քոնկրեսին մէջ, առանձին նահանգներու օրենսդիր եւ գործադիր մարմիններուն մէջ։ Երկար ժամանակ ամենամեծ նահանգի՝ Քալիֆորնիայի նահանգապետն էր (1981-92) Ճորճ Տոքմեճեանը, որուն աջակցութեամբ 1985 թ-ին (Հայոց Ցեղասպանութեան 70-ամեակի նախօրեակին) 24 Ապրիլին նահանգին մէջ հայտարարուած է Հայոց Ցեղասպանութեան յիշատակի օր։ Զինուորական բարձր աստիճանի հասած ամերիկահայերէն հիշատակութեան արժանի են ժեներալ Հայկ Շեքերճեանը, ծովակալ Ռոբերթ Իգնատիոսեանը։
== Հայ բնակչութեան տարածքային բաշխումը ==
Տող 62.
Ուաշինքթընի հայ համայնքը ձեւաւորուած է 19-րդ դարի վերջին-20-րդ դարի սկիզբին, երբ այստեղ հաստատուած են Արեւմտեան Հայաստանէն գաղթած հայեր։ Կը յիշատակուի 1887 թուականին Իրանէն Ուաշինքթոն եկած Տիգրան Վարժապետեանի անունը. զբաղուած է արեւելեան ապրանքներու առք ու վաճառքով, 1890 թուականին հիմնել «Վարժապետեան եւ ընկերութիւն» վաճառատունը։ Ուաշինքթոն եկած (1895 թուականին) հաջորդ հայը Պողոս Գասպարեանն է, որ հիմնած է Արեւելեան գորգերու նորոգման ընկերութիւն։ Գաղութը ստուարացած է 1894-1896 թուականներու համիտեան ջարդերէն եւ Առաջին համաշխարհային պատերազմէն հետոյ այստեղ ապաստանած հայ գաղթականներու հաշւին։ 1885-1910 թուականներուն Ուաշինքթընի մէջ բնակուող հայերէն յայտնի էին ԱՄՆ-ի գաղտնի ծառայութեան թարգմանիչ Արամ-Քերամ Մինասեանը, դոկտորներ Նշան Հինդլեանը, Նազարէթ Քիւրքչեանը, Տոլմաճը, Միհրան Նագաշեանը, նաւատորմի մեքէնագործ Բաստեքեանը, գործարարներ Մովսես Հեքիմեանը, Աւագ-Յակոբ Փանոսեանը, Իչիլեանը։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմէն ետք Ուաշինքթընին մէջ հաստատուած են ԱՄՆ-ի այլ քաղաքներէն եւ Միջին Արեւելքի երիկրներէն եկած հայեր։
1940-ական թուականներուն Ուաշինքթընի մէջ կար 200 հայ ընտանիք։ Կը գործէին ՍԴՀԿ, ՀՅԴ, ՀԲԸՄ (1915 թուականէն), Տիկնանց օգնութեան ընկերութիւնը, Հայ Կարմիր խաչը (1931 թուականէն), ՀՕՄ-ը, Վարդանանց ասպետներ կազմակերպութիւնը (1942 թուականէն), Վարդանանց դուստրերի Տիգրանուհի օթեակը (1953 թուականէն), Հայ երիտասարդաց դաշնակցութեան Անի մասնաճիւղը։
=== Հայերուն զբաղուածութիւնը ===
| |||