«Հայկական Սփիւռք» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
Չ ԱՎԲ ծրագրով )- փոխվում է ),, փոխարինվեց: ) - → ), (2) oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 5.
</ref>: Հայկական սփիւռքի քանակը կը կազմէ մօտ 8-9 միլիոն<ref>{{Cite news|url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/europe/6382703.stm|title=Armenia seeks to boost population|date=2007-02-21|language=en-GB|access-date=2018-07-24}}</ref>:
Հայաստանը, աշխարհաքաղաքական կարեւոր նշանակութիւն ունենալով, իր ողջ պատմութեան ընթացքին եղած է ժամանակի հզօր կայսրութիւններու շահերու բախման դաշտ։ [[Բիւզանդիա (արեւմտահայերէն)|Բիւզանդիա]]<nowiki/>յի եւ [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պարսկաստան]]<nowiki/>ի միջեւ երկարատեւ ռազմաքաղաքական հակամարտութիւնը 387-ին արդիւնքը եղաւ հայ պետականութեան կործանումը, [[Հայաստանի առաջին բաժանում
Դարերու ընթացքին հայերու, ինչպէս եւ այլ ժողովուրդներու արտագաղթը հայրենիքէն պայմանաւորուած եղած է երեք հիմնական գործօններով՝ տնտեսական, կրօնական եւ քաղաքական, որոնք, ինքնուրոյն պետականութեան բացակայութեան պայմաններուն, մշտապէս ուղեկցուած են օտարազգի իշխանութիւններու կողմէ իրականացուող բռնաճնշումներով եւ հալածանքներով։
Տող 24.
'''Նոր ժամանակներ'''
1826–1829-ներուն Պարսկաստանի եւ Օսմանեան կայսրութեան դէմ Ռուսաստանի յաղթական պատերազմներէն ետք սկսած է [[Արեւելեան Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Արեւելեան Հայաստանի]] վերաբնակեցումը հայերով։ Ռուսաստանին միացուած հայկական տարածքները՝ [[Երեւան
Մինչդեռ Օսմանեան կայսրութեան մէջ աւելի կը խստանար հայերու ընկերա-տնտեսական, քաղաքական եւ մշակութային ճնշման քաղաքականութիւնը։ Հայերու ազատագրական շարժման վերջ դնելու նպատակով Թուրքիայի իշխանութիւնները [[սուլթան Ապտուլ Համիտ Բ-ի]] օրօք 1894–1896-ներուն կազմակերպեցին շուրջ 300.000 հայերու սպանութիւնը [[Արեւմտեան Հայաստան
[[Պատկեր:Refugearmenian.PNG|մինի|Հայ մայր եւ որդի գաղթի ճանապարհին (1919)]]
Տող 44.
Հայ գաղթականները, զրկուելով հայրենիքի մէջ ապրելու հնարաւորութիւնէն, սփռուեցին աշխարհի տարբեր երկրները։ Հայ ժողովուրդի կողմէ կատարուածի ճակատագրական նշանակութեան գիտակցման արտայայտութիւններէն է գաղթաշխարհի այդ՝ որակապէս նոր տեսակի անուանումը «սփիւռք» (անգլ.՝ diaspora) հասկացութեամբ, որ հայերէնի մէջ մինչ այդ չէր կիրառուած սեփական պատմութեան, տարբեր երկիրներու մէջ գոյութիւն ունեցող հայ համայնքներու նկատմամբ։
Նաեւ Հայաստանի անկախութեան հռչակումէն ետք բազմաթիւ հայեր տեղափոխուած են մշտական բնակութեան օտար երկիրներ: Համաձայն [[Միացեալ Ազգերու Կազմակերպութիւն|Միացեալ ազգերու կազմակերպութեան]] տուեալներուն 2015-ի դրութեամբ 940.000 մարդ, որոնք ծնած են Հայաստանի տարածքի ներկայիս կ՛ապրին այլ երկիրներու մէջ: Այդ թիւի յարաբերակցութիւնը ներկայիս ընդհանուր բնկաչութեան վերաբերեալ 4-րդ ամենաբարձրն է ամբողջ աշխարհի տարածքին, գերազանուելով նոյնիսկ Սուրիոյ տուեալները<ref>{{Cite news|url=http://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/11/10/in-nine-countries-20-or-more-born-there-have-migrated-or-sought-refuge-abroad/ft_16-11-10_emigrantpop_pctemigrant/|title=In nine countries, a fifth or more of birth populations are living in another country|date=2016-11-10|newspaper=Pew Research Center|language=en-US|access-date=2018-07-24}}</ref>: Յետաքրքիր է, որ այդ յարաբերակցութեան թիւը մնացած է գրեթէ անփոփոխ 1990-էն միչեւ 2015<ref name="ft_16-11-10_emigrantpop_featued">{{Cite news|url=http://www.pewresearch.org/fact-tank/2016/11/10/in-nine-countries-20-or-more-born-there-have-migrated-or-sought-refuge-abroad/ft_16-11-10_emigrantpop_featued/|title=ft_16-11-10_emigrantpop_featued|date=2016-11-10|newspaper=Pew Research Center|language=en-US|access-date=2018-07-24}}</ref>:
== Հայկական համայնքները Արեւելքի երկիրներուն մէջ ==
Տող 58.
== Կրթութիւն ==
[[Պատկեր:Mari & Vakhinak Bekaryan with Armenian school pupils in Addis Ababa, 1918.jpg|մինի|Մարի եւ Վաղինակ Պեքարեանները 1918-ին Ատիս Ապեպայի հայկական դպրոցի սաներուն հետ, Եթովպիա]]
Սկսած 1920-ականներէն՝ Լիբանանի, Սուրիոյ, Եգիպտոսի, Իրանի մինչ այդ գործող դպրոցներու կողքին հիմնուած է հայկական միջնակարգ (երկրորդական) եւ նախակրթական դպրոցներու լայն ցանց։ Տեղի հայութեան համար հայոց լեզուն ներկայիս ալ հաղորդակցման բնական միջոց է, այստեղ տարբեր տարիներուն հրատարակուած են մեծ թիւով հայկական թերթեր ու ամսագրեր, պահպանուած եւ զարգացած են հայ գեղարուեստական գրականութեան աւանդոյթները։ Բազմաթիւ ազգային, յատկապէս մշակութային կազմակերպութիւններու, կրթական հաստատութիւններու, հայալեզու պարբերականներու գոյութիւնը ստեղծած է ուրոյն հայկական մթնոլորտ [[Հալէպ
== Հայկական համայնքները Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ ==
Տող 75.
== Մշակութային եւ կրթական կեանք ==
[[Պատկեր:National feast and dancers at St. Garabed.jpg|մինի|Հայ պարախումբ Սբ. Կարապետ եկեղեցւոյ մօտ. նկարը՝ նորուեկեան արխիւներէն]]
Արեւմուտքի երկիրներու հայութեան ազգային գործունէութիւնը զգալիօրէն աշխուժացածլ է, երբ 1960-ական թուականներուն սկսած է հայերու ներհոսքը Արեւելքի երկիրներէն, իսկ 1980-ականներու վերջը՝ նաեւ Հայաստանէն: Եթէ ԱՄՆ-ի, Քանատայի, Անգլիոյ, Ֆրանսայի եւ այլ երկիրներուն անոնք համալրած են տեղի հայ համայնքները, ապա [[Շուէտ (արեւմտահայերէն)|Շուէտիոյ]], Գերմանիոյ, Զուիցերիոյ, [[Հոլանտա արեւմտահայերէն)|Հոլանտայի]], [[Պելճիքա
Այդուհանդերձ, Արեւմուտքի երկիրներուն մէջ գործող սակաւաթիւ հայկական միջնակարգ դպրոցներուն կը սորվին հայազգի երեխաներու փոքր մասը։ Որպէս հետեւանք՝ տեղի հայերու, յատկապէս երիտասարդութեան ճնշող մեծամասնութիւնը լաւագոյն պարագային կը տիրապետէ հայերէնի խօսակցական լեզուի սոսկ տարրերուն։ Այդ իր հերթին կ՛անդրադառնայ հայկական մամուլի վրայ. կ՛աւելնան տեղական լեզուներով հրատարակութիւններու թիւը, իսկ հայալեզու պարբերականները, որպէս կանոն, ունին օտարալեզու յատուկ ենթաբաժիններ կամ յաւելուածներ։ Ի տարբերութիւն Արեւելքի երկիրներու՝ տեղի հայ համայնքներուն ձեւաւորուած մշակութային ոլորտը չի նպաստեր հայալեզու գրականութեան զարգացման, կը խթանէ օտարագիր հայազգի գրողներու ի յայտ գալուն։ Արեւմուտքի երկիրներուն հայկական հիմնարկութիւններու արդիւնաւէտ գործունէութեան, կը նպաստէ մեծ թիւով հայերու ներգրաւման, մեծապէս կը խոչընդոտէ նաեւ մեծ քաղաքներուն ցրուած բնակչութիւնը։
Տող 92.
'''Հայերը Վրաստանի մէջ'''
[[Պատկեր:Ներսիսյան դպրոց.jpg|մինի|Թիֆլիսի Ներսիսեաի դպրոցը]]
Ինչպէս խորհրդային շրջանին, այնպէս ալ ներկայիս ամենահայաշատ հանրապետութիւններէն է [[Վրաստան (արեւմտահայերէն)|Վրաստանը]], որտեղ հայերը զանգուածաբար բնակեցուած են Հայաստանի սահմանամերձ Նինոծմինտայի, [[Ախալքալաք
'''1990-ական թուականներ'''
Տող 129.
Սփիւռքի գրեթէ բոլոր կազմակերպութիւններու գործունէութեան կարեւոր նպատակներէն է Հայկական հարցի լուծումը։ 1960-ականներէն սկսած՝ հիմնուած են նաեւ յատկապէս նման ուղղուածութեամբ կազմակերպութիւններ, որոնցմէ ամենաազդեցիկն են [[Հայ Դատի Յանձնախումբ|Հայ դատ]]<nowiki/>ի յանձնախումբը եւ [[Ամերիկայի Հայկական Համագումար (արեւմտահայերէն)|Ամերիկայի հայկական համագումարը]]: Բոլոր այդ կազմակերպութիւններու երկարամեայ եւ հետեւողական գործունէութիւնը մեծապէս նպաստած է Օսմանեան կայսրութեան մէջ հայերու ցեղասպանութեան փաստի ճանաչման կամ դատապարտման շարք մը երկիրներու եւ միջազգային որոշ կազմակերպութիւններու կողմէ։
Աւանդական կուսակցական կառոյցներէն զատ Հայաստանի անկախութեան ճանաչումէն ետք ձեւաւորուեցան քանի մը անկուսակցական կառոյցներ․ [[Ռուսաստանի՝ Համաշխարհային Հայկական Քոնկրես
== Հայաստան-սփիւռք յարաբերութիւններ ==
Տող 163.
[[Պատկեր:1985 CPA 5656.jpg|մինի|ԽՍՀՄ նամականիշ, 1985։]]
1937-ին, [[ԽՍՀՄ]]-ի մէջ սկսուած ստալինեան բռնաճնշումներու հետեւանքով, հակախորհրդային գործունէութիւն ծաւալելու անհիմն մեղադրանքով արգելուեցաւ [[Հայկական բարեգործական ընդհանուր միություն|ՀԲԸՄ]] եւ [[ՀՕԿ (Հայաստանի Օգնութեան կոմիտէ)|ՀՕԿ]]-ի գործունէութիւնը Հայաստանի մէջ: Այդպիսով իսկ վերջ դրուեցաւ սփիւռքի հետ առանց այն ալ խիստ սահմանափակ յարաբերութիւններուն։ Խորհրդային Միութեան ղեկավարութիւնը վերստին յիշեց սփիւռքահայութեան մասին ութ տարի ետք։ Դեռեւս մինչեւ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի աւարտը [[Ստալին
Խորհրդային Միութեան ղեկավարութիւնը, քաղաքական նպատակներով թոյլատրելով ներգաղթը պատերազմէն անմիջապէս ետք, կը գիտակցէր, որ երկիրը բնաւ պատրաստ չէ ընդունիլ այդչափ մեծ թիւով մարդկանց՝ բնակարաններու, սննդամթերքի, հագուստեղէնի եւ առաջին անհրաժեշտութեան այլ ապրանքներու աղէտալի սղութեան պայմաններուն։ Մինչդեռ հայրենադարձները, ի տարբերութիւն նախապատերազմեան շրջանի ներգաղթածներու, այլեւս չքաւոր գաղթականներ չէին։ Անոնք փոքր եւ մեծ քաղաքներու բնակիչներ էին, տարբեր մասնագիտութեան տէր մարդիկ (սկսած արհեստաւորներէն ու առեւտրականներէն մինչեւ բժիշկներ ու գիտնականներ), որոնք այս կամ այն չափով արդէն ինքնահաստատուած էին ընդունող երկիրներու հասարակութիւններուն մէջ։ Գալով Հայաստան՝ անոնք առաջին իսկ օրէն յայտնուեցան իրենց համար ծանր ու խորթ ընկերա-տնտեսական պայմաններու մէջ, իրենց հանդէպ մշտական անվստահութեան մթնոլորտ, որու տրամաբանական հետեւանքը եղաւ 1949-ին տեղացի «ժողովուրդի թշնամիներու» հետ անոնց մէկ մասի արտաքսումը Խորհրդային Միութեան հեռաւոր շրջաններ։ 1975-ին խորհրդային իշխանութիւնները, [[Հելսինկ]]ի մէջ ստորագրելով [[Եւրոպայի անվտանգութեան եւ համագործակցութեան պայմանագիր]]ը, ստիպուած էին «ընտանիքներու վերամիաւորման նպատակով» թոյլատրել [[հրեայ]]ներու, [[գերմանացի (արեւմտահայերէն)|գերմանացի]]ներու, նաեւ հայրենադարձ հայերու արտագաղթը երկրէն։ Չնայած բոլոր բացասական երեւոյթներուն՝ հայրենադարձները (1962-1982-ներուն) Հայաստան ներգաղթեց եւս շուրջ 32 000 մարդ եւ արդէն Հայաստանի մէջ մեծցած ու ուսում ստացած անոնց զաւակները նպաստեցին երկրի զարգացման, յատկապէս նշանակալի էր անոնց աւանդը մշակոյթի եւ գիտութեան ոլորտին մէջ ([[Երուանդ Քոչար (արեւմտահայերէն)|Երուանդ Քոչար]], [[Յակոբ Յակոբեան]], [[Վահրամ Փափազեան]], [[Հրաչեայ Ներսիսեան]], [[Գոհար Գասպարեան]], [[Մկրտիչ Տեր-Կարապետեան]], [[Հրաչ Բարթիկեան]] եւ այլն)։
|