«Հայոց Ցեղասպանութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

[[1914]] թուականին [[Պոլսոյ հայոց պատրիարքութիւն|Կոստանդնուպոլսոյ Հայոց պատրիարքութեան]] հաշուեկշռին մէջ կը հաշուարկուիհաշուեն ոչ պակաս քան 2549 ծխական համայնք, ատոր մէջ աւելի քան 200 [[վանք (արեւմտահայերէն)|վանք]] եւ ոչ պակաս 1600 [[եկեղեցի (արեւմտահայերէն)|եկեղեցի]]<ref name="Kévorkian and Paboudjian">''Raymond Kévorkian and Paul B. Paboudjian''. Les Armeniéns dans l’Empire Ottoman à la veille du genocide. Editions d’art et d’histoire, 1992. ISBN 2-906755-09-5, 9782906755093</ref>։ Ցեղասպանութեան քաղաքականութեան իրականացման ընթացքին, եւ էթնիկհին զտումներէն ետք, վերացուեցան բազմաթիւ հայկական ճարտարապետութեան յուշարձաններ։ Շատ տաճարներ աւերւեցանաւերուեցան, աւելի շատերը վերածուեցան [[մզկիթ (արեւմտահայերէն)|մզկիթ]]ներու եւ [[Իջեւանատուն|իջեւանատներու]]։ Մինչեւ [[1960]] թուականը, թրքական քաղաքականութիւնը կը կայանէր Թուրքիոյ տարածքին մէջ, հայերու գոյութեան վկայություններու վերացման մէջ։ Միայն 1960-ական թուականներուն, գիտնականները հայկական հոգեւոր ժառանգութեան յուշարձաններու գրանցման եւ փրկութեան հարց բարձրացուցին։ [[1974]]ին, Թուրքիոյ մէջ գիտնականները նոյնականացուցին հայկական եկեղեցիներու եւ վանքերու 913 շինութիւն։ Յուշարձաններու կէսէն աւելին չէր պահպանուած մինչեւ մեր օրերը, իսկ մնացածներէն 252-ը քանդուած են եւ միայն 197-ն կը գտնուին այս կամ այն չափով պիտանի վիճակի մէջ<ref name="Robert Bevan">[http://www.press.uchicago.edu/Misc/Chicago/1861892055.html Robert Bevan «The Destruction of Memory» pages 56-59. 2006, 240 pages ISBN 1-86189-205-5]</ref>։

| նկարագրություն1 =Մշոյ Սուրբ Առաքելոց վանք, 20-րդ դարասկզբիդարասկիզբի լուսանկար

1980-ական թուականներու վերջերուն եւ 1990-ական թուականներու սկզբներինսկզբներուն, անգլիացի պատմաբան եւ գրող Ուիլյամ Դալրիմփլը գտաւ հայկական պատմական յուշարձաններու շարունակական աւերման ապացոյցներ։ Շատ յուշարձաններ խարխլուած էին երկրաշարժերէն ու իշխանութիւններու անուշադրութենէն, բայց կային նաեւ գիւղացի ոսկի որոնողներու կողմէն քանդուած շինութիւններ, որոնք կը փնտրէին հայկական գանձեր, որոնք, ըստ անոնց, թաղուած են եկեղեցիներու տակ, կան նաեւ փլուզումներու կանխամտածուած ակնյայտ օրինակներ։ Աւելի վաղ ֆրանսացի պատմաբան Ջ. Մ. Թիերին հեռակայ կարգով դատապարտուեցաւ երեք ամիս հարկադիր աշխատանքներու այն բանի համար, որ փորձած էր վերստեղծել [[Վան (արեւմտահայերէն)|Վան]] քաղաքի հայկական եկեղեցւոյ հատակագիծը։ Ան նաեւ կը նշէր, որ 1985 թուականին, իշխանութիւնները կը ցանկային քանդել [[Օշավանք (արեւմտահայերէն)|Օշավանք]] հայկական եկեղեցին, բայց աոնց չյաջողեցաւ, որովհետեւ ընդդիմացան տեղի բնակիչները, որոնք եկեղեցին կ'օգտագործէին որպէս հացահատիկի պահեստ։ Ուիլյամ Դալրիմփլի կարծիքով՝ հայկական յուշարձաններու ոչնչացումնոչնչացումը արագացաւ թրքական պաշտօնատար անձանցանձերուն վրայ յարձակող [[Հայաստանի ազատագրութեան հայ գաղտնի բանակ|հայկական ահաբեկչական կազմակերպութիւններ]]ու ի յայտ գալէն ետք<ref name="Robert Bevan" />։

Ուիլյամ Դալրիմփլի կարծիքով՝ հայկական ժառանգությանժառանգութեան ոչնչացման վառ օրինակ է [[Կարս]] քաղաքի շրջակայքումշրջակայքին տեղակայվածմէջ տեղակայուած [[Խծկոնք վանք (արեւմտահայերէն)|Խծկոնք վանական համալիրը]]՝ կազմվածկազմուած հինգ եկեղեցիներիցեկեղեցիներէ, որոնք 1915 թվականից մինչ 1960-ական թվականները պաշտոնապես արգելված էին այցելությունների համար։ Ականատեսներու վկայութիւններով՝ վանքը [[դինամիտ|ուժանակի]] միջոցով պայթած է կանոնաւոր բանակի զորամասերու կողմէն, որ նաեւ ուսումնական կրակային դասընթացներ կ'անցկացնէին համալիրի շինութիւններու վրայ։ Պատմաբանի այցելութեան պահուն, կը կը կանգնէր միայն [[11-րդ դար]]ու Սուրբ Սարգիս եկեղեցին, որուն պատերը էականօրէն վնասուած էին։ Մէկ այլ օրինակ է, [[Վարագավանք (արեւմտահայերէն)|Վարագավանք]]ի կիսափլած եկեղեցին՝ վերածուած է ցախատան։ [[Երզնկա (արեւմտահայերէն)|Երզնկա]]յի մօտ գտնուող [[9-րդ դար|9-րդ հարիւրամեակի]] բազիլիկան վերածուած է պահեստի՝ փոխադրութեան մուտքի համար նախատեսուած պատի վրայի ահռելի անցքով։ [[Եդեսիա (արեւմտահայերէն)|Եդեսիա]]յի հայկական տաճարը 1915 թուականին վերածուեցաւ հրշեջ կայանի, իսկ 1994 թուականին՝ մզկիթի՝ հեռացնելով մզկիթի համար ոչ պիտանի քրիստոնէական կառոյցները։ [[1987]] թուականին [[Եւրախորհուրդ (արեւմտահայերէն)|Եւրախորհրդարանը]] կոչ ըրաւ Թուրքիոյ բարելաւել ճարտարապետական յուշարձաններու պահպանման պայմանները։ Նուազ յաջողութեամբ նմանատիպ փորձ կատարուեցաւ [[Յուշարձաններու եւ տեսարժան վայրերու պահպանման միջազգային խորհուրդ|Յուշարձաններու համաշխարհային հիմնադրամի]] կողմէն։ Միջազգային ճնշումներու արդիւնքին մէջ, վերականգնուեցաւ [[Վանայ լիճ (արեւմտահայերէն)|Վանայ լիճին]]ին մէջ գտնուող [[Սուրբ Խաչ եկեղեցի (Աղթամար) (արեւմտահայերէն)|Սուրբ Խաչ եկեղեցին]]<ref name="Robert Bevan" />։