«Հայոց Ցեղասպանութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

[[Պատկեր:1895erzurum-victims.jpg|thumb|300px|[[Էրզրում (արեւմտահայերէն)|Էրզրում]]ի կոտորածները, [[1895]] թվականթուական]]

# ջարդեր [[Սասուն (արեւմտահայերէն)|Սասուն]]ի մէջ,

# ջարդեր [[Իսթամպուլ]]ի եւ [[Վան]]իՎանի մէջ, որուն համար պատճառ դարձան տեղի հայերու բողոքները։

Ամենաարիւնալին եւ ամենաուսումնասիրուածը երկրորդ փուլն է։ Իշխանութիւններու, մասնակցութիւնը սպանութիւններու կազմակերպման գործին մէջ, մինչեւ օրս ամենախիստ բանավէճերու առարկայ է<ref name="Bloxham-51-57">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|վայր=ՕքսֆորդՕքսֆորտ, Մեծ Բրիտանիա|մեջբերողմէջբերուող էջեր=51-57}}</ref>։

[[Սասուն]]իՍասունի մէջ, քրտական առաջնորդները հարկատու դարձած էին հայ բնակչութեան։ Միաժամանակ թրքական կառավարութիւնը, պահանջեց պետական հարկերու պարտքերու մարումպարտքերը, որոնք կը բաշխուէին՝ հաշուի չառնելով քրտական կողոպուտները։ Յաջորդ տարին, քիւրտերն ու օսմանեան պաշտօնեաները հայերէն, պահանջեցին հարկերու վճարում, բայց հանդիպեցան դիմադրութեան, որ ճնշելու համար ուղարկուեցաւ Չորրորդչորրորդ բանակային կորպուսը։ Սպաննուեցաւ աւելի քան 3,000 մարդ։ [[Մեծ Բրիտանիա (արեւմտահայերէն)|Մեծ Բրիտանիայի]]յի, [[Ֆրանսա]]յի եւ [[Ռուսական կայսրութիւն|Ռուսական կայսրութեան]] դեսպանները առաջարկեցին համատեղ հետաքննող հանձնաժողովյանձնաժողով ստեղծել, բայց առաջարկը մերժուեցաւ [[Բարձր դուռ (արեւմտահայերէն)|Բարձր դրան]] կողմէն<ref name="Bloxham-51-57" /><ref name="Кинросс 606">{{Գիրք|հեղինակ=ԼորդԼորտ Կինռոսս|վերնագիր=Расцвет и упадок Османской империи|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=606}}</ref><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-219-221">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մեջբերողմէջբերուող էջեր=219-221}}</ref><ref name="Robert Melson 59-61">{{Գիրք|հեղինակ=Robert Melson|վերնագիր=Revolution and Genocide: On the Origins of the Armenian Genocide and the Holocaust|մեջբերողմէջբերուող էջեր=59-61}}</ref>։ Այս իրադարձութիւններու մասին [[Էրզրում]]իԷրզրումի Անգլիոյ հիւպատոս [[ՔլիֆորդՔլիֆորտ Լլոյդ]]ն ըսած է.

{{քաղվածք|«Սուլթանի հայ հպատակները բառացիօէենբառացիօրէն անպաշտպան են, ինչպէս գայլերով շրջապատուած ոչխարի հոտը»<ref>{{գիրք |հեղինակ =ՔլիֆորդՔլիֆորտ Լլոյդ |մաս = |վերնագիր = Положение армян в Турции до вмешательства держав в 1895 году |բնօրինակ = |հղում = http://www.example.com |հրատարակությունհրատարակութիւն = |պատասխանատու խմբագիր = |վայր = ՄոսկվաՄոսկուա |հրատարակչությունհրատարակչութիւն = Рассвет |թվականթուական = 1896 |հատոր = |էջերիէջերու թիվթիւ = 477 |մեջբերվողմէջբերուող էջեր =133 |ISBN =}}</ref>։|}}

Բողոքելով հայերու խնդիրներու չլուծուած մնալու դէմ՝ [[1895]]ի Սպտեմբերին [[հնչակեաններ]]ը որոշեցին մեծ ցոյց կազմակերպել ԿոստանդնուպոսոյԿոստանդնուպոլսոյ մէջ, բայց անոնց ճանապարհին կանգնեցաւ ոստիկանութիւնը։ Ցոյցի ճնշման արդիւնքին մէջ, սպաննուեցան տասնեակ եւ վիրաւորուեցան հարիւրաւոր հայեր։ Ոստիկանութիւնը կը բռնէր հայերը եւ կը յանձնէր սոֆթերին՝ [[ԻսթտամպուլԻսթամպուլ]]ի իսլամական ուսումնական հաստատութիւններու ուսանողներուն։ Անոնք հայերուն մինչեւ մահամերձ դառնալը կը ծեծէին։ Ջարդերը շարունակուեցան մինչեւ՝ [[Հոկտեմբեր 3]]-ը<ref name="Bloxham-51-57" /><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-221-222">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մեջբերողմէջբերուող էջեր=221-222}}</ref>։ [[Հոկտեմբեր 8]]-ին [[Տրապիզոն]]ի մէջ մուսուլմանները սպաննեցին եւ կենդանի խարոյկի վրայ այրեցին հազարաւոր հայեր։ Այս իրադարձութիւնները ազդարարեցին Փոքր Ասիոյ եւ Արեւմտեան Հայաստանի մէջ՝ [[Երզնկա (արեւմտահայերէն)|Երզնկա]]յի, [[Էրզրում]]իԷրզրումի, [[Գիւմուշխանէ]]յի, [[Բաբերդ (արեւմտահայերէն)|Բաբերդի]]ի, [[Ուֆա (արեւմտահայերէն)|Ուրֆա]]յի եւ [[Պիթլիս]]ի մէջ, օսմանական իշխանութիւններու կողմէն կազմակերպուած հայերու զանգուածային սպանութիւններու մեկնարկը<ref name="Кинросс">{{Գիրք|հեղինակ=ԼորդԼորտ Կինռոսս|վերնագիր=Расцвет и упадок Османской империи|մեջբերողմէջբերուող էջեր=600-611}}</ref><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-222-226">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մեջբերողմէջբերուող էջեր=222-226}}</ref>։

Չնայած [[Դաշնակցական կուսակցութիւն|դաշնակցականները]] ձեռնպահ էին հանրային բողոքի միջոցառումներէն, [[1895]] թուականի ջարդերը հանգեցուցին Իսթամպուլի [[ԲանկՊանք ՕտոմանիՕթոմանի գրաւում|ՕտտոմանեանՕթոմանեան բանկի գրաւման]] որոշում ընդունելուն։ [[1896]], [[Օգոստոս 26]]-ին խումբ մը, զինուած դաշնակցականներ գրաւեցին Օսմանեան բանկիդրամատան շէնքը, ողջ եւրոպական անձնակազմը գերի վերցուցին եւ սպառնալով բանկիդրամատան պայթիւնով՝ պահանջեցին թրքական կառավարութենէն կատարել խոստացուած քաղաքական բարեփոխումները։ Բանակցութիւններու արդիւնքին մէջ, ռուսական դեսպանատան ներկայացուցիչը եւ բանկի տնօրէն՝ Էտուար Վինսենթը անվտանգութեան սեփական երաշխավորութիւններովերաշխաւորութիւններով համոզեցին բանկը գրաւածներուն լքել բանկիդրամատան շէնքը։ Բայց իշխանութիւնները հրահանգաւորեցին հայերու վրայ յարձակվիլյարձակիլ, մինչ դաշնակներու խումբը կը լքէր բանկը։դրամատունը։ Երկու օրերուան ընթացքին, իշխանութիւններու ակնյայտ անտարբերութեան պայմաններուն մէջ, թուրքերը ծեծելով կը սպաննէին հայերը. Արդիւնքին մէջ, մահացաւ մօտ 6000 մարդ<ref name="Кинросс" /><ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-224-226">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=224-226}}</ref>։

[[1894]]-[[1896]] թուականներու, ջարդերու զոհերու թիւթիւը անհնար է հաշուել։ Մինչեւ բռնարարքներու աւարտը Թուրքիոյ մէջ գտնուող լիւթերական քարոզիչ [[ՅովաննէսՅովհաննէս Լեփսիուս]]ը, օգտագործելով գերմանական աղբիւրները, հաւաքեց հետեւեալ վիճակագրութիւնը՝

* մզկիթներու վերածուած եկեղեցիներ՝ 328<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-224">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|վայր=Մեծ Բրիտանիա|հատոր=2|մեջբերողմէջբերուող էջեր=2-224}}</ref>։

Գնահատելով սպաննուածներու ընդհանուր թիւը՝ Քինռոսը կը ներկայացնէ 50 000-100 000 թիվըթիւը<ref name="Кинросс" />, Բլոքսհեմը՝ 80 000-100 000<ref name="Bloxham-51-57" />, Յովհաննիսեանը՝ մօտ 100 000<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-222">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մեջբերողմէջբերուող էջեր=2-222}}</ref>, Ադալեանն ու Թոթենը՝Թոթէնը՝ 100 000-ից 300 000<ref name="Charny 287" /><ref name="Totten 23">{{Գիրք|հեղինակ=Samuel Totten|վերնագիր=Dictionary of Genocide|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=23}}</ref>, Դադրեանը՝ 250 000-300 000<ref name="Shelton 71">{{Գիրք|հեղինակ=Dinah L. Shelton|վերնագիր=Encyclopedia of Genocide and Crimes Against Humanity|մեջբերողմէջբերուող էջեր=71}}</ref>, Սունին՝ 300 000 մարդ<ref name="Looking toward Ararat 99">{{Գիրք|հեղինակ=Ronald Grigor Suny|վերնագիր=Looking toward Ararat|մեջբերողմէջբերուող էջեր=99}}</ref>։