=== Առաջին Տեղահանումներ ===
[[Պատկեր:Armenian genocide3.jpg|thumb|300px|Հայերու տեղահանումը [[ԲաղդադՊաղտատ]]ի երկաթգծովերկաթգիծով]]
[[1915]]ի Մարտի կէսերուն, անգլիա-ֆրանսական ոյժերըուժերը հարձակեցանյարձակեցան [[Տարտանելի նեղուց (արեւմտահայերէն)|Տարտանելի]]ի վրայ։ [[Իսթամպուլ]]ի մէջ մայրաքաղաքը [[Էսքիշեհիր]] տեղափոխելու եւ տեղի բնակչութեան տարհանելու նախապատրաստական աշխատանքները սկսան։ Վախենալով հայերու դաշնակիցներուն միանալէն՝ Օսմանեան կայսրութեան կառավարութիւնը մտադրուած էր տեղահանել Իսթամպուլի եւ Էսքիշեհիրի միջեւ իյնկածինկած ողջ հայ բնակչութեան։ Այդ ժամանակ տեղի ունեցան [[ԻթթիհաթԻթթիհատ]]ի կեդրոնական կոմիտէի մի քանի համագումարներ, որոնց ժամանակ [[Թեշքիլաթ-ը մահսուսէ (արեւմտահայերէն)|«Յատուկ կազմակերպության»]] ղեկավար [[ԲեհաեդդինՊեհայէտտին Շաքիր]]ըՇաքիրը ապացույցներապացոյցներ ներկայացրեցներկայացուց արեւելեան [[Անատոլիա]]յիԱնատոլիայի մէջ, հայկական խումբերու գործունեէությեանգործունեէութեան վերաբերեալ։ Խորհրդակցութեան ղեկավար Թալէաթ փաշան կատաղի ատելութեամբ ազդարարեց, որ «պէտք է մաքրել հայերու հաշիւը» եւ խոստացավխոստացաւ ատոր համար ոչինչ չխնայել։ Երիտթուրքերու ղեկավար գործիչները (Նազըմ, Շաքիր, Շիւքրի, Ճաւիդ եւ ուրիշներ) միաբերան պահանջեցին բնաջնջել բոլոր ոչ թուրք ժողովուրդներունժողովուրդները, այդ թիւին մէջ քիւրտերուն ու արաբներուն, բայց այդ ժամանակ առաջնահերթ համարեցին հայեուիհայերու ոչնչացումը․
{{քաղվածք|Պէտք է, որ հայ ազգը արմատախիլ ըլլայ, մեր հողին վրայ անհատ մը անգամ չմնայ, հայ անունը մոռացուիմոռցուի, «ոչ-թուրք տարրերը թող ջնջուին, որ ազգութեան եւ կրօնքին ալ պատկանած ըլլան<ref>{{Գիրք
|հեղինակ = ՄեւլանզադեէՌիֆաթՄեւլանզադեէ Ռիֆաթ
|մաս =
|վերնագիր = Թրքական Յեղափոխութեան մութ ծալքերը
|տպաքանակ =
}}</ref>։|}}
Ընդունուեցաւ հայերու բնաջնջման որոշումը եւ յանձնարարուեցաւ կառավարութեան իրականացնել զայն։ Կազմուեցաւ այդ հարցով զբաղող գործադիր կոմիտէ (բժիշկ՝ Նազըմ, բժիշկ Պեհայէտտին Շաքիր ու լուսաւորութեան նախարար Միդհաթ Շիւքրի) եւ լիազորներ կարգուեցան վիլայեթներու մէջ։ Յանձնարարուեցաւ՝ հայերուն բնաջնջել բոլոր միջոցներով։ Թալէաթի գլխաւորութեամբ ստեղծուեցաւ հայերու բնաջնջման տասհազարանոց յատուկ կազմակերպութիւն՝ [[Թեշքիլաթ-ը մահսուսէ|«Թեշքիլաթ-ը մահսուսէ»]]՝ լայն ճիւղաւորմամբ (50-ական հոգիով), եւ համապատասխան հրահանգներ ուղարկուեցան բոլոր վիլայեթները։նահանգներ։ 1915, Փետրուար 18-ի գաղտնի հրահանգում ըսուած էր. {{քաղվածք|«Ջեմիյեթը <sup>ԻթթիհաթիԻթթիհատի կեդրոնը</sup> Թուրքիոյ մէջ ապրող բոլոր հայերը, առանց անհատ մը ողջ ձգելու, փչացնել որոշած եւ այս մասին կառավարութեան ընդարձակ իրաւասութիւններ տուած է։ ․․․Պիտի չթոյլատրուի, որ հայ մը օգնութեան եւ պաշտպանութեան արժանանայ» <ref name="Անտոնեան Արամ. Մեծ ոճիրը">{{Գիրք
|հեղինակ = Անտոնեան Արամ
|մաս =
|տպաքանակ =
}}</ref>։|}}
Ապրիլի 15-ին Թալէաթի, էնվեր փաշայի ու Նազըմի ստորագրութեամբ տեղական իշխանութիւններուն կ'ուղարկուի հայերու համատարած բռնագաղթի ու ջարդերիջարդերու կազմակերպման հրաման, ուր նշուած Էր․
{{քաղվածք|Իսլամ եւ թուրք ժողովուրդը ներկայացնող կառավարութիւնը եւ «Միութիւն եւ առաջադիմութիւն» կոմիտէն, միացած ուժերով, ինչ որ ալ պատահի, որեւէ հաշտութեան սեղանի վրայ, որեւէ ձեւով հայկական հարցի մը դրուիլը կանխելու համար, օգտուելով պատերազմին մեզմեզի բերած սա անկախութենէն, որոշեցինք վերջնական հաշվեհարդարիհաշուեհարդարի ենթարկել զայն, բնաջնջելով անհարազատ այդ տարրը, քշելով զանոնք դէպի ԱրաբիոԱրաբիոյ անապատները, համաձայն տրուած մեր գաղտնի հրահանգին․․․ Արդ, կառավարութիւնը ու ԻթթիհաթիԻթթիհատի մեծ կոմիտէն կոչ կ'ընենք ձեզ եւ ձեր հայրենասիրութեան եւ կը հրամայենք, որ ձեր բոլոր տրամադրելի ոյժերովուժերով աջակցիք «Միութեան եւ առաջադիմութեան» տեղական մարմիններու, որոնք 24 Ապրիլի արեւածագէն սկսեալ, գաղտնի ծրագրի մը համաձայն, գործադրութեան պիտի դնեն այս հրամանը։ Որեւէ պաշտօնատար ու անհատ, որ կը հակառակի այս սրբազան ու հայրենասիրական գործին ու չի տրամադրուիր երեն յանձնուած պարտականութեան եւ որեւէ ձեւով այս կամ այն հայը պաշտպանելու կամ պահելու փորձ կ'ընէ, հայրենիքին եւ կրոնքինկրօնքին թշնամի կը նկատուի եւ ըստ այնմ ալ կը պատժուի<ref>{{Գիրք
|հեղինակ = Առաքել Մարտիրոսի Քեչեան
|մաս =
|վերնագիր = Կարմիր դրվագներդրուագներ հերոսներու կեանքէն
|բնօրինակ =
|հղում =
|տպաքանակ =
}}</ref>։|}}
Երիտթրքական կառավարողները պատերազմի սկզբէն եւ ձեռնամուխ եղան հայերու բնաջնջման գործին։ Առաջին ծանր հարուածը տրուեցաւ թրքական «սեֆերբելիքով» (զորահաւաք), որ իսկական պատուհաս դարձաւ հայերու գլխին։ Մինչ այդ բանակին մէջ, գտնուող հայ զինուորականներուն (1908 թուականի յեղաշրջումէն ետք, քրիստոնյեներըքրիստոնեաները եւս ենթակայ էին զինուորական ծառայութեան) միացան բազմահազար զորակոչիկներ (18-45 տարեկան բոլոր «ռազմունակ» տղամարդիկ), որոնց մտցուցին աշխատանքային գումարտակներու (ամելեամելէ թաբուրի) մէջ (կը փոխադրէին բեռներ, ճանապարհներ կը շինէին եւ այլն) եւ մաս-մաս ոչնչացուցին։ Թրքական կառավարութիւնը կարգադրած էր սպաննել օսմանեան բանակի բոլոր հայ զինուորականներուն։ Ահա ռազմական նախարար էնվեր փաշայի հրամանը, ուր ըսուած էր․
{{քաղվածք|Կայսերական բանակներու մէջ ծառայող բոլոր հայ անհատները, առանց դէպքի մը տեղի տալու՝ իրենց զորաբաժիններէն զատելով, ընդհանուրին աչքէն հեռու ծածուկ վայրերու մեջ գնդակահար պիտի ըլլան<ref name="Անտոնեան Արամ. Մեծ ոճիրը" />։|}}
Գազանաբար հոշոտուեցանհոշոտուեցաւ 60 000 հայ զինուորական։ Թրքական զորահաւաքը կ'ուղեկցուէր համատարած շուրջկալներով, որոնց ժամանակ մարդկանցմէմարդոցմէ «զէնքեր» հաւաքելու եւ պատերազմական տուրք գանձելու պատրուակով կ'աւերուէին հայերու տուները, կը կողոպտուին անոնց ունեցուածքը, կը ձերբակալուէին ու սրախողխող կ'աւերուէին շատերը։ Ռուսական հետախուզութիւնը 1915, Մարտ 15-ին ու Ապրիլ 3-ին Թուրքիոյ վերաբերեալ կը յաղորդէր․ {{քաղվածք|Ամբողջ երկին մէջ, տեղի կ'ունենան հայերու ձերբակալութիւններ․․․ Սիստեմատիկ կոտորածներԿոտորածներ էրզրումի, Դյորթյոլի, Զէյթունի եւ շրջակայքին մէջ։ Արիւնալէն ընդհարումներ՝ Պիթլիսի, Վանի, Մշոյ մէջ․․․ բռնութիւններ, թալան, սպանութիւններ Ակնում եւ ամբողջ Փոքր Հայքի մէջ։ Ժողովուրդի տնտեսական քայքայում, ընդհանուր կոտորած<ref>ЦГВИА, ф․ 2000, on․ 1, д․ 3851, л․ 92-94</ref>։|}}
Շաքիրին, որ կը պնդէր, որ «ներքին թշնամին» ոչ պակաս վտանգաւոր է, քան «արտաքին թշնամին», տրուեցան լայն իրաւասութիւններ։ Մարտի վերջին եւ Ապրիլի սկզբին «Յատուկ կազմակերպութԻւնը» փորձեց կազմակերպել Էրզրումի հայերու ջարդերը եւ հակահայկական քարոզչութեան համար նահանգներ ուղարկեց ԻթթիհաթիԻթթիհատի ամենաարմատական գործակալներուն, ատոր մէջ՝ ՌեշիդՌեշիտ բէկին ({{lang-tr|Reşit Bey}}), որ առաւել դաժան մեթոդներով՝ձեւերով՝ ներառեալ ձերբակալութիւններն ու կտտանքներըկտանքները, [[Տիարպեքիր]]ի մէջ, կը փնտրէր զէնք, իսկ այնուհետեւ դարձաւ հայերու [[ֆանատիզմ|ամենամոլեռանդ]] մարդասպանը։ [[Թաներ Աքչամ (արեւմահայերէն)|Թաներ Աքչամ]]ի կարծիքով հայերու զանգուածային տեղահանութեան որոշումը ընդունուած էր Մարտին<ref>Akcam, Taner, «Armenien und der Völkermord: Die Istanbuler Prozesse und die türkische Nationalbewegung». Hamburg: Hamburger Edition, 1996. P.59</ref>, բայց այն փաստը, որ Իսթամպուլէն տեղահանութիւն այդպէս ալ չեղաւ, կը նշանակէ, որ այդ պահուն հայերու ճակատագիրը կախուած էր պատերազմի հետագայ ընթացքէն<ref name="Bloxham-78-80">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|վայր=ՕքսֆորդՕքսֆորտ, Մեծ Բրիտանիա|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=78-80}}</ref>։
Չնայած երիտթուրքերու պնդումներուն, որ հայերու տեղահանութիւննները կը պատասխանէին Արեւելեան ռազմաճակատին ընթացքին հայերու անհնազանդութեան, [[Ճեմալ փաշա|Ճեմալի]] ղեկավարութեամբ հայերու առաջին տեղահանութիւններ կատարուեցան ոչ թեթէ Արեւելեան ռազմաճակատի հարեւան շրջաններուն մէջ, այլ [[Անատոլիա]]յիԱնատոլիայի կեդրոնէն դէպի [[ՍիրիաՍուրիա]]<ref name="A Question of Genocide, 276-284" />։: Եգիպտական գործողութիւններուն մէջ, պարտութենէն ետք ան [[Զէյթուն]]իԶէյթունի եւ [[Դորթյոլ]]իԴորթյոլի բնակչութեան որակեց որպէս հնարաւոր վտանգաւոր եւ դաշնակիցներու հնարաւոր առաջխաղացման դէպքին մէջ որոշեց փոփոխել իրեն ենթակայ տարածքներու էթնիկական կազմը՝ առաջարկելով հայերու առաջին տեղահանութիւնները։ Հայերու տեղահանութիւնները սկսան [[Զէյթուն]] քաղաքէն Ապրիլ 8-ին, որուն բնակչութիւնը դարերով ունէր մասնակի անկախութիւն եւ թրքական իշխանութիւններու հետ կը գտնուէր առճակատման մէջ։ Որպէս հիմնաւորում՝ կը բերուէր իբր Զէյթունի հայերու եւ ռուսական ռազմական շտաբի մէջ գաղտնի համաձայնութեան տեղեկատուութիւնը, բայց Զէյթունի հայերը ոչ մէկ թշնամական քայլ չէին ձեռնարկած<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250">{{Գիրք|հեղինակ=Richard G. Hovannisian|վերնագիր=The Armenian People from Ancient to Modern Times|հատոր=2|վայր=Մեծ Բրիտանիա|մեջբերվողմեջբերուող էջեր=249-250}}</ref><ref name="Bloxham 82-83">{{Գիրք|հեղինակ=Donald Bloxham|վերնագիր=The great game of genocide: imperialism, nationalism, and the destruction of the Ottoman Armenians|վայր=ՕքսֆորդՕքսֆորտ, Մեծ Բրիտանիա|մեջբերվողմէջբերուող էջեր=82-83}}</ref><ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide">{{Գիրք|հեղինակ=Ronald Grigor Suny, Fatma Muge Gocek, Norman M. Naimark| վերնագիր=A Question of Genocide. Armenians and Turks at the end of the Ottoman Empire|221-243|մաս=Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide}}</ref>։
[[Պատկեր:Armrefugees.jpg|thumb|left|300px|Փախստական հայ կանայքկիներու սատկած ձիու մարմնի մօտ [[Տէր-էլ-Զոր]]ի համակեդրոնացման ճամբարին]]
Քաղաք մտաւ երեք հազար թուրք զինուոր։ Թուրք զինուորներու վրայ յարձակած Զէյթունի երիտասարդ տղամարդկանց մասը մը, ներառեալ մի քանի դասալիք, փախաւ հայկական եկեղեցի եւ կազմակերպեց ինքնապաշտպանութիւն՝ համաձայն հայկական աղբիւրներու՝ վերացնելով 300 զինուոր (թուրքերը կը նշեն մէկ մայոր եւ ութ զինուոր), բայց եկեղեցին գրաւուեցաւ։ Հայկական կողմի յաղորդմամբ զինուորներու վրայ յարձակումը վրեժ էր հայկական գիւղերուն մէջ, այդ նոյն զինուորներու անհարիր պահուածքի դիմաց։ Զէյթունի հայութեան մեծ մասը ապստամբներուն չէր աջակցեր, հայ համայնքի ղեկավարները ապստամբներուն կը համոզէին յանձնուիլ եւ կառավարական զորքերուն թոյլ տուին հաշուեհարդար տեսնել անոնց հետ։ Բայց օսմանեան պաշտօնեաներու մասն մըն էր միայն պատրաստ ընդունիլ հայերու հաւատարմութիւնը, մեծամասնութիւնը համոզուեցաւ, որ Զէյթունի հայերը կը համագործակցեն թշնամիին հետ։ Ներքին գործերու նախարար Թալէաթը ԿոստանդնուպոլսյԿոստանդնուպոլսոյ հայոց պատրիարքին շնորհակալութիւն յայտնեց դասալիքներուն բռնելու գործին մէջ, հայ բնակչութեան աջակցութեան համար, բայց աւելի ուշ յաղորդագրութիւններուն մէջ, ներկայացուց այդ իորպեսորպէս օտար տերութիւններուտէրութիւններու հետ հայկական ապստամբութեան մաս մը. տեսակէտ, որ ընդունելի է թրքական պատմագրության կողմէն։ Չնայած հայկական բնակչութեան մեծ մասը կողմ չէր օսմանեան բանակին ընդդիմանալուն, բայց այնուամենայնիւ անոնք եւս տեղահանուեցան դէպի [[Գոնիա]] եւ Տէր Զորի անապատ, ուր ետքը հայերուն կա՛մ կը սպաննէին, կա՛մ կը ձգէին մեռնիլ սովէն ու հիւանդութիւններէն։ [[Զէյթուն]]էնԶէյթունէն ետք, նոյն ճակատագրին արժանացան Կիլիկիոյ միւս քաղաքներու բնակիչները։ Տեղահանութիւնները տեղի ունեցան Վանի դէպքերէն առաջ, որոնք օսմանեան իշխանութիւնները, կ'օգտագործէին հակահայկական քաղաքականութիւնը հիմնաւորելու համար։ Օսմանեան կառավարութեան գործողութիւնները իրենց ծաւալներով ակնյայտօրէն անգերազանցելի էին, բայց ատոնք դեռ չէին ընդգրկելընդգրկեր կայսրութեան ողջ տարածքը<ref name="The Armenian People from Ancient to Modern Times 2-249-250" /><ref name="Bloxham 82-83" /><ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />։ Զէյթունի հայերու տեղահանութիւնը լոյս կը սփռէ ցեղասպանութեան կազմակերպման ժամկէտներու հետ կապուած կարեւոր հարցի մը վրայ։ Հայերու որոշ մասը աքսորուեցաւ [[Գոնիա (արեւմտահայերէն)|Գոնիա]] քաղաք, որ հեռու կը գտնուէր [[Սուրիա]]յէն ու [[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրաք]]էն. տեղեր, ուր աւելի ուշ հիմնականին մէջ, տեղահանուեցան հայերը։ [[Ճեմալ փաշա (արեւմտահայերէն)|Ճեմալը]] կը պնդէր, որ անձամբ ընտրած է Գոնիան, այլ ոչ թէ [[Միջագետք (արեւմտահայերէն)|Միջագետք]]ը, որպէսզի զինամթերքի տեղափոխման համար արգելքներ չստեղծուին։ Բայց Ապրիլէն ետք եւ Ճեմալի իրաւասութիւններէն դուրս տեղահանուած հայերու մէկ մասը կ'ուղղուէր Գոնիա, որ կրնայ նշանակել, որ տեղահանման ծրագիր կար արդենարդէն 1915ի Ապրիլին<ref name="Aram Arkun. Zeytun and the Commencement of the Armenian Genocide" />։
=== Վանի Հերոսամարտ ===
|