«Հունգարիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 93.
|calling_code = +36
}}
'''Հունկարիա''' <small>[[հունկարերէն]]՝</small> '''Magyarország''' {{ստեղ|{{աուդիո|Hu-Magyarország.ogg|<small>մատեարօրսակ</small>}}}} պետութիւն մըն է Կեդրոնական Եւրոպայի մէջ։
Տարածութիւնը 93,030 քմ <sup>2</sup> է, բնակչութիւնը 9,897,541<ref>{{Cite web|title = Geoba.se: Gazetteer - The World - Population - Top 100+ By Country (2015)|url = http://www.geoba.se/population.php?pc=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015|website = www.geoba.se|accessdate = 2016-01-19}}</ref>: Մայրաքաղաքը՝ [[Պուտափեշտ]]։
Հունկարիան սահմանակից է եոթ երկիրներու՝ Սլովաքիա, [[Աւստրիա]], Սլովենիա, [[Սերպիա]], Խորվաթիա, [[Ռումինիա]] եւ [[Ուքրաինա]] եւ սա ցուցանիշով Եւրոպայի մէջ առաջինն է, իսկ աշխարհի մէջ կը զիջէ միայն Ռուսիան եւ Չինաստանը:
== Պատմութիւն ==
=== Սկզբնական Շրջան ===
Հունկարիոյ ներկայիս տարածքին հնագոյն բնակիչները եղած են սկիւթները, իլլիրիացիները, [[կելտեր]]ը։ 6<sup>րդ</sup> դարուն հոս երեւցած են սլաւոնները։ Մինչեւ հոս տեղափոխուիլը հունկարները, որ
Սա ատենները հունկարները կ'առաջնորդեր Արփատը: Անոր հիմնած Արփատներու դինաստիան հունկարները կառաւարեցաւ մինչեւ 1301 թուականը:
Արփատներու Կեոզա իշխանի եւ անոր որդիի՝ Իշթուան 1<sup>ինի</sup> (997—1038, թագաւորած է 1000-էն) օրոք Հունկարիոյ մէջ առաջացած է պետական կազմաւորում, ընդունուած [[քրիստոնէութիւն]] (կաթոլիկութիւն): Աստիճանաբար հունկարներու տիրապետութիւնը տարածուած է դէպի արեւելք (Թրանսիլուանիա) եւ հիւսիս ([[Սլովակիա]]), XII դ. սկզբին միացուած են [[Քրուաթիա]]ն եւ Տալմաթիան։ XIII դ. թագաւորական իշխանութիւնը թուլացած է, որ հեշտացած է թաթար-[[մոնկոլ]]ներու ներխուժումը ([[1241]]—[[1242]]) Հունկարիա։ XIII դ. վերջին — XIV դ. սկիզբը Հունկարիան բաժնուած է շարք մը ինքնուրոյն քաղաքական տիրոյթներու։ Թագաւոր Քարլոս I-ի ժամանակ ([[1308]]—42) ֆեոտալական երկպառակութիւնները դադրած են, զարգացած են քաղաքները։ Բայց անոր յաջորդներուն օրոք միջֆեոտալական հակասութիւնները սրուած են։ Ուժեղացած է [[թուրք]]երու կողմէ նուաճման վտանգը։ [[1456]]-ին հունկարական, լեհական եւ սերպական միացեալ խումբերը, զորաւար Եանոշ Հունեատիի գլխաւորութեամբ, [[Պելկրատ]]ի մոտ հաղթած են [[թուրք]]երուն։ Մաթեաշ Հունեատի թագաւորի օրոք ([[1458]]—90) կեդրոնական իշխանութիւնը ամրապնդուած է, Հունկարիոյն կցուած են Մորավիան, Սիլեզիան եւ Արեւելեան Աւստրիան։<br />
Տող 117 ⟶ 120՝
=== Հետպատերազմական Շրջան եւ Նոր Պետութիւն ===
[[1 Փետրուար]][[1946]]-ին Հունկարիան հռչակուեցաւ հանրապետութիւն։ Յեղափոխական վերափոխումներու եւ հետադիմական ուժերու շախշախման հետեւանքով երկրին մէջ հաստատուեցան ժողովրդական դեմոկրատ կարգեր։ [[1945]]—[[1949]]-ին վերցուեցաւ ֆաշիստական պետութեան ապարատը, ազգայնացուեցան արտադրական ձեռնարկութիւնները եւ դրամատուները, տեղի ունեցաւ ագրակային բարենորոգում։ [[1949]]-ին ուժի մէջ մտաւ սահմանադրութիւնը, որ իրաւաբանօրէն ամրապնդեց հունկարական աշխատաւորներու սոցիալ-տնտեսական նուաճումները եւ Հունկարիան հռչակեց ժողովրդավարական հանրապետութիւն։ Առաջին հնգամեայ ծրագիրի ([[1950]]—[[1954]]) կատարման ընթացքին վերցուեցաւ արտադրական հետամընացութիւնը, ստեղծուեցան արդտադրական նոր կեդրոննէր, Հունկարիան դարձաւ արուեստա-ագրակային պետութիւն։ Հունկարացի ժողովուրդը յաջողութեամբ կ'իրականացուէր սոկէոշ գլուխ Բուղայի դղեակէն, կարմիր մարմար սոցիալիստական շինարարութիւն` օգտուելով Սովետական Միութեան եղբայրական աշակցութիւնէն եւ անշահախնդիր օգնութիւնէն։ Բանուորա-գիւղացիական կառավարութիւնը. Կադարի ղեկավարութեամբ դիմեց Սովետական Միութեան օգնութեանը։ Հունկարիոյ մէջ գտնուող սովետական զօրքերը հունկարական յեղափոխական ուժերու հետ միասին ճնշեցին հակայեղափոխութիւնը եւ պահպանեցին սոցիալիստական նուաճումները։ ՀԱԿ վերակազմուեցաւ մարքսիզմ-լենինիզմի սկզբունքներուն հաւատարիմ հունկարական սոցիաւիաոական բանուորական կուսակցութեան (ՀՍԲԿ):Ժողվրդավարական տնտեսութեան զարգացման եռամեայ ([[1958]]—[[1960]]), ապա հնգամեայ ([[1961]]—[[1965]]) ծրագիրներու կատարման շնորհիվ Հունկարիոյ մէջ աւարտեցաւ գիւղատնտեսութեան սոցիալիստական վերակառուցումը, իրականացուեցաւ մշակութային յեղափոխութիւն եւ կառուցուեցան սոցիալիզմի հիմքերը։ Յաջողութեամբ կատարուեցաւ նաեւ երրորդ հնգամեայ ծրագիրը ([[1966]]—[[1970]]), մուտք գործեց ժողովրդավարական տնտեսութեան կառավարման նոր մեթոտ, որուն նպատակն էր՝ ամրապնդել եւ կատարելագործել ծրագրագորումի սոցիալիստական կարգը, բարձրացնել արտադրութեան արդիւնաւետութիւնն եւ աշխատաւորներու նիւթական շահագրգռուածութիւնը։ ՀՍԲԿ XI համագումարը ([[Մարտ]][[1975]]-ին ) ամփոփեց չորրորդ հնգամեայ ծրագրի ([[1970]]—[[1975]]) արդիւնքները եւ նշեց Հունկարիոյ մէջ զարգացած սոցիալիստական հասարակարգի կառուցման խնդիրները առաջիկա 15—20 տարուա համար, սահմանեց հինգերորդ հնգամեակի ([[1976]]—[[1980]]) հիմնական ցուցանիշները։ Հունկարիան ՏՓ1ս-ի անդամ է ([[1949]]), [[Վարշավա]]յի պայմանագրի մասնակից ([[1955]]): Սոցիալիստական համագործակցութեան միւս երկիրներուն հետ միասին հետեւողականորէն կը պայքարի սոցիալական տարբեր կարգ ունեցող պետութիւններու խաղաղ գոյակցութեան համար, հանդէս գալով օգուտ միջազգային լարուածութեան թուլացման, զինաթափման եւ ընդհանուր խաղաղութեան։ Հունկարիոյ արտաքին քաղաքականութեան անկիւնաքարը Սովետական Միութեան հետ անխախտ բարեկամութիւն եւ սովետա-հունկարական համագործակցութեան անշեղ զարգացումն է։ [[1976]]—[[1978]]-ին ստորագրուած են սովետա-հունկարական շարք մը նոր համաձայնագրեր տնտեսկան համագործակցութեան վերաբերեալ։
== Անունը ==
Երկիրին անունը կու գայ ազգին անունէն, նոյն բանաձեւով հունկարերէն Magyarország անունն է, -ország վերջավորութիւնը կը համապատասխանէ հայերէնի -ստանը: Այլազգիները հիմնականը երկիրին անունին համար կ'օգտագործեն հունկար, ունկար ձեւերը, անգլերէն՝ Hungary, գերմաներէն՝ Ungarn, ֆրանսերէն՝ Hongrie, վրացերէն՝ , պուլկարերէն՝ Унгария, յունարէն՝ : Քիչ մը կը տարբերուէն ուքրաիներէն՝ Угорщина <small>[ուկորշչինա]</small> եւ ռուսերէն՝ Венгрия <small>[վէնկրիեա]</small> անունները: Կարգ մը այլ լեզուները հիմք ընդունած են ազգին անունին մաճար, մատեար ձեւերը, թուրքերեն՝ Macaristan <small>[մաճարիսթան]</small>, սերպերէն՝ Маарска, չեխերեն՝ Mad'arsko, ղազախերէն՝ Мажарстан:
== Աշխարհագրութիւն ==
Հունկարիան կը գտնուի եւրոպայի կեդրոնը։ Մայրաքաղաքը Պուտափեշտն է։ Հիւսիսէն կը սահմանակցի [[Սլովաքիա]]յին, [[Ուքրաինա]]յին, արեւմուտքէն՝ [[Աւստրիա]]յին եւ [[Սլովենիա]]յին, Հարաւէն՝ [[Սերպիա]]յին եւ [[Քրուաթիա]]յին, Արեւելքէն [[Ռոմանիա]]յին։
Տող 131 ⟶ 135՝
|-
|align=right|[[Պատկեր:HU counties names.svg|350px]]
|*Պաչ-Քիշքուն Bács-Kiskun, Քեչքեմեթ Kecskemét
|}
Տող 166 ⟶ 170՝
Հուկարիոյ մէջ Պետական Ժողովը ներկայացուած ազդեցիկ քաղաքական կուսակցութիւնները չորսն են: <br />
Քաղաքական դաշտին մէջ գերիշխող դիրք կը գրաւէ աջ պահպանողական Ֆիտես կուսակցութիւնը, որուն անդամ է ներկայիս վարչապետ Վիքդոր Օրպանը:
{|
|-
|align=right|[[Պատկեր:
|'''
|}
{|
|-
|align=right|[[Պատկեր:
|'''
|}
{|
|-
|align=right|[[Պատկեր:Alliance of Free Democrats logo.png|ձախից|60px]]
|'''Ազատ Ժողովրդավարներու Դաշինք ''' <small>Szabad Demokraták Szövetsége</small>՝ Կեդրոնամէտ, ազատական
|}
{|
|-
|align=right|[[Պատկեր:Red Rose (Socialism).svg|ձախից|60px]]
|'''Հունկարական Ընկերվարական Կուսակցութիւն''' <small>Magyar Szocialista Párt</small>՝ Ձախ Կեդրոնամէտ
|}
=== Արդիւնաբերութիւն ===
Հունկարիոյ հանքա-հումքային եւ ուժանաբանական աղբիւրները սահմանափակ են։ Ուժաբանութեան հիմքը ածուխն է, որ մազութի պազայի վրայ կառուցուած են խոշոր ՋԷԿ-եր։ Կ'արդիւնահանեն Պոկսիթներ (2-րդ տեղը Եւրոպայի մէջ), երկաթի ցած տեսակի հանքանիւթ, մանկան, բազմամետաղներ, քաոլին, ինչպէս նաեւ փոքր քանակութեամբ նաւթ եւ կազ։ «Բարեկամութիւն» նաւթամուղով ստացուող նաւթի պազայի վրայ Սազհալոմպատիոյ մէջ ստեղծուած է նաւթավերամշակման խոշոր գործարան, իսկ «Բարեկամութիւն-2» նաւթամուղով ստացուող նաւթի պազայի վրայ հզոր գործարան կը գործէ Լենինվարոշի մէջ։ Փակշ քաղաքի մէջ կը կառուցուի հունկարիոյ առաջին աթոմակայանը։ Հունկարիոյ մեքենաշինութիւնը մասնագիտացած է առաւելապէս ոչ մետաղատար ճիւղերու գծով՝ ելեքդրականական ուժ, հատկապէս կապի թեքնիք, Պեճի քիմիական պարարտանիւթերու գործարանը ելէք-թրոնիքա եւ սարքաշինութիւն, նաեւ փոխադրամիջոցային թողարկում՝ ներքին այրման շարժիչներու եւ այդ հիման վրայ տիզելային ուղեւորատար գնացքներու, հեծանիւի, բեռնատար ինքնաշարժերու, նաւերու եւ հատկապէս հանրակառք («Իկարուս» մակնիշի) արտադրութիւն։ Մեքենաշինութեան 3/5-ը կեդրոնացած է Պուտափեշտի մէջ։ Խոշոր կեդրոններ են նաեւ Տիորը, Միշկոլցը, Տեբրեցենը, Սեկեշֆեհերվարը։
| |||