Ուիքիփետիա

«Հունգարիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
Տող 96.
Դրամի միաւորն է հունկարական ֆորինթը:<br />
 
Տարածութիւնը 93 030 քմ. <sup>2</sup> է, բնակչութիւնը 9 897 541<ref><small>Gazetteer, Աշխարհի Բնակչութիւնը Ըստ Երկիրներու՝ Վերին 100 (2015) http://www.geoba.se/population.php Վերցուած է 2016 Յունուար19ին</small></ref>: Մայրաքաղաքը՝ [[Պուտափեշտ]]։
Հունկարիան սահմանակից է եոթ երկիրներու՝ Սլովաքիա, [[Աւստրիա]], Սլովենիա, [[Սերպիա]], ԽորվաթիաՔրուաթիա, [[Ռումինիա]] եւ [[Ուքրաինա]], տարածքը համեմատ աշխարհի մէջ առաջինն է:
== Պատմութիւն ==
Տող 103.
=== Սկզբնական Շրջան ===
Հունկարիոյ ներկայիս տարածքին հնագոյն բնակիչները եղած են սկիւթները, իլլիրիացիները, [[կելտեր]]ը։ 6<sup>րդ</sup> դարուն հոս երեւցած են սլաւոնները։ Մինչեւ հոս տեղափոխուիլը հունկարները, որ ուկորական ցեղեր են, քոչուոր կեանք կը վարեին հարաւային Ուրալը, Վօլկա գէտի մերձակա տափաստանները:
[[Խազարներ]]է կրած քանի մը պարտութիւններէ ետք հոնէ դուրս մղուեցան: Ներկայիս հունկարներու նախնիները Կարպատները անցած են եւ Տանուպի միջին հոսանքը բնակեցած են 896 թուականին: 900-901 թուականներուն անոնք հաղթահարեցին տեղուոյ սլավոնական իշխանականները, ապա գրաւեցան Թրանսիլուանիան: Հոս անոնք ստացած են սէքեյներու (szekelyek) աջակցութիւնը, որ հոներու ժառանգներն էին: Հունկարները նաեւ կ'ապատակէինասպատակէին Կեդրոնական եւ Հարաւային Եւրոպայի երկիրները: Աուկսպուրկի մոտ գերմանական զորքերէն կրած պարտութենէն (955) ետք այդ ասպատակութիւնները դադրած են։ <br />
Սա ատենները հունկարները կ'առաջնորդեր Արփատը: Անոր հիմնած Արփատներու դինաստիան հունկարները կառաւարեցաւ մինչեւ 1301 թուականը:
Արփատներու Կեոզա իշխանի եւ անոր որդիի՝ Իշթուան 1<sup>ինի</sup> (997—1038, թագաւորած է 1000-էն) օրոք Հունկարիոյ մէջ առաջացած է պետական կազմաւորում, ընդունուած [[քրիստոնէութիւն]] (կաթոլիկութիւն): Աստիճանաբար հունկարներու տիրապետութիւնը տարածուած է դէպի արեւելք (Թրանսիլուանիա) եւ հիւսիս ([[ՍլովակիաՍլովաքիա]]), XIIԺԲ դ.դարու սկզբինսկիզբը միացուած են [[Քրուաթիա]]ն եւ Տալմաթիան։ XIIIԺԳ դ.դարուն թագաւորական իշխանութիւնը թուլացածթուլցած է, որ հեշտացածհեշտացրած է թաթար-[[մոնկոլ]]ներու ներխուժումը ([[1241]]—[[1242]]1241—1242) Հունկարիա։ XIIIԺԳ դ.դարու վերջինվերջը—ԺԴ — XIV դ.դարու սկիզբը Հունկարիան բաժնուած է շարք մը ինքնուրոյն քաղաքական տիրոյթներու։ Թագաւոր Քարլոս IԱ-ի ժամանակ ([[1308]]—421308—42) ֆեոտալականիշխաններու երկպառակութիւնները դադրած են, զարգացած են քաղաքները։ Բայց անոր յաջորդներուն օրոք միջֆեոտալականհողատէրերու միջեւ հակասութիւնները նօրէն սրուած են։ Ուժեղացած է [[թուրք]]երու կողմէ նուաճման վտանգը։ [[<br />
1456]]-ին հունկարական, լեհական եւ սերպական միացեալ խումբերը, զորաւար Եանոշ ՀունեատիիՀունեատի զօրավարի գլխաւորութեամբ, [[Պելկրատ]]ի մոտ հաղթածյաղթած են [[թուրք]]երուն։երը։ Մաթեաշ Հունեատի թագաւորի օրոք ([[1458]]—901458—90) կեդրոնական իշխանութիւնը ամրապնդուած է, Հունկարիոյն կցուած են ՄորավիանՄորավիա, ՍիլեզիանՍիլեզիա եւ Արեւելեան Աւստրիան։Աւստրիա։<br />
<br />
=== Հունկարիոյ Թուլացում Եւ Մասնատում ===
Տող 116 ⟶ 117՝
Իշխանութեան գլուխը անցաւ Միհայ Քարոյի [[:en:Mihály Károlyi|Mihály Károlyi]], որ յետոյ դարձաւ Հունկարիոյ առաջին հանրապետութեան նախագահը: Ան հրամայեցաւ, որ Հունկարական Բանակը զինաթափուէ առանց որեւիցէ դիմադրութեան: <br />
Ռումինիան կը վերահսկէր Թրանսիլուանիան եւ արեւելեան Հունկարիոյ այլ մասերը եւս, Չեխ-Սլովակիան կը վերահսկէր հյուսիսային տարածքները եւ միացեալ Սերպական եւ Ֆրանսական բանակը կը վերահսկէր հարաւը: Սա տարածքները ունեցած էին ան գրաւած ազգերու մեծամասնութիւնը, սակայն գրաւած էին ազգային սահմաններէն հեռու:<br />
[[Պատկեր:Hungary1914physicalTrianon consequences.jpgpng|մինի|ձախից|240px|<small>ՀուկարիանՀունկարիան Թրիանընի պայմանագիրէն առաջ</small>]]
1919 Մարտին Հունկարիոյ մէջ իշխանութեան եկան համայնավարները, ապրիլ ամիսը Պէլա Քունը հռչակեցաւ Հունգարիոյ Սովեթական Հանրապետութիւնը: Նախորդի նման ան ունեցաւ կարճ կեանք:<br />
 
1920 Յունիսի 4ին [[:en:Treaty of Trianon|Թրիանընի պայմանագիրին]] հետ Հունկարիան կորցրեցաւ իր տարածքներու 72%-ը, իր միակ Ֆիումէ ծովային նաւահանգիստրը եւ երեք ու կէս միլիոն էթնիք հունկարացիներ<ref><small>Molnar, A Concise History of Hungary, p. 262 [https://books.google.com/books]</small></ref><ref><small>Richard C. Frucht, Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture p. 359-360 [https://books.google.com/books]</small></ref>: Հունկար բնակիչներու շուրջ մէկ երրորդը (տասը միլիոնէն 3.4-ը) դարձան հարեւան երկիրներու փոքրամասնութիւններ: Հունկարիո քաղաքական վերնախաւը կը պահանջէր պայմանագիրին վերանայումը: Որոշներ կ'ուզէին վերականգնիլ նախկին տարածքը, միւսներ՝ միայն հունկար մեծամասնութիւն ունեցող տարածքները:
 
=== Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ ===
Տող 133 ⟶ 134՝
 
== Անունը ==
Երկիրին անունը կու գայ ազգին անունէն, նոյն բանաձեւով հունկարերէն Magyarország անունն է, -ország վերջավորութիւնը կը համապատասխանէ հայերէնի -ստանը: Այլազգիները հիմնականը երկիրին անունին համար կ'օգտագործեն հիմնականը հունկար, ունկար ձեւերը, անգլերէն՝անգլիերէն՝ Hungary, գերմաներէն՝ Ungarn, ֆրանսերէն՝ Hongrie, վրացերէն՝ უნგრეთი <small>[ունկրէթի]</small>, պուլկարերէն՝ Унгария, յունարէն՝ : Քիչ մը կը տարբերուէն ուքրաիներէն՝ Угорщина <small>[ուկորշչինա]</small> եւ ռուսերէն՝ Венгрия <small>[վէնկրիեա]</small> անունները: Կարգ մը այլ լեզուները հիմք ընդունած են ազգին անունին մաճար, մատեար ձեւերը, թուրքերեն՝թուրքերէն՝ Macaristan <small>[մաճարիսթան]</small>, սերպերէն՝ Маарска, չեխերեն՝չեխերէն՝ Mad'arsko, ղազախերէն՝ Мажарстан:
*1898 թուականի Սեպտեմբեր 11ին գերմանացի ստղագէտաստղագէտ Մաքս Ուօլֆի կողմէՈւօլֆին յայտնաբերուածյայտնաբերած աստղանմանը կոչուած է Հունկարիա ([[434 Hungaria]]) :
== Աշխարհագրութիւն ==
<small>Հունկարիոյ Աթլասը</small> {{wikiatlas|Hungary}}<br />
Տող 250 ⟶ 251՝
Ժոլնաիի ճենապակիի ձեռագործութիւնը հիմնած է Միքլոշ Ժոլնաին Պեճը 1853, արտադրելու համար խեցեգործական աղիւսներ եւ սալիկներ: Ընկերութիւնը սկսեցավ կիրառել էօզինով թրծելու եղանակը եւ փիրոկրանիթե խեցեղէնը: Անոր որդին հետագային դարձաւ սեփականատէրը եւ իր արտադրութիւնը դարձրեցաւ աշխարհի մէջ յայտնի, ցուցադրելով իր արտադրանքը քանի մը համաշխարհայի տօնավաճառներու եւ ցուցահանդէսներու մէջ, որոնցէն՝ 1873-ին Վիեննայի, այնուհետեւ՝ 1878 Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդէսը, ուր Գրան Փրի շահեցաւ:
 
=== Մարզական= ==
Հունկարիան մեկ շունչի հաշւովհաշիւով ողիւմպիական մետալներու քանակով աշխարհի մէջ երրորդ դիրքնդիրք էկը գրաւէ, եւ երկրորդը՝ ոսկեայ մետալներու:<ref><small>http://medalspercapita.com Վերցուած է 2016 Մարտ 24ին</small></ref> Միայն եոթ երկիրներ՝ Միացեալ Նահանգներ, ԽՍՀՄ/Ռուսիա, Միացեալ Թագաւորութիւն, Ֆրանսա, Չինաստան, Իտալիա եւ Գերմանիա շահած են Հունկարիայէն աւել ողիւմպիական մետալներ: 211 երկիրներու շարքը բոլոր ժամանակները շահած ողիւմպիական մետալներու քանակով (476) կը զբաղեցնէ 8<sup>րդ</sup> դիրքը:
== Խոհանոց ==
 
Հունկարական խոհանոցը հունկարական մշակոյթի անբաժան մասը կը կազմէ, որպէս հիւրընկալութեան արուէստ: Աշխարհի մէջ յայտնի կերակրատեսակ մըն է կուլեաշը (gulyás): Ճաշերու մէջ կարմիր տաքդէղ` փափրիքա աւելցնելը եւրոպացիներու համար կը համարուէ հունկարական նօրամուծութիւն մը:<ref><small>Magyar növény-e a paprika? http://www.sulinet.hu/tart/fcikk/Kjc/0/23144/1 |archiveurl=https://web.archive.org/20080620004145/http://www.sulinet.hu:80/tart/fcikk/Kjc/0/23144/1 </small></ref> Տաքդէղի յատուկ տեսակէն ստացուող փոշին բնորոշ հունկարական խոհանոցի մէջ ամենէ յաճախ օգտագործուող համեմունքներէն մէկն է: Ամենէ որակեալ փափրիքան կը բերուէ Kalocsa քաղաքէն:<br />
'''Գինիներ'''
[[Պատկեր:Tokaji 6p 1989.jpg|thumb|upright|120px|Նշանաւոր [[Tokaji]] գինին]]
Գինիներու գիտակները կը համարեն, որ Հունկարիոյ տարածքը գինի ստանալու համար կատարեալ է: Քոմունիզմի անկումէն ետք գինեգործութիւնը վերածնունդ կ'ապրէ: Որակեալ գինիներու տեսականին կ'աճէ տարիէ տարի: <br />
Ամենէ յայտնիներէն կը համարուի Թոքաի ([[:en:Tokaji|Tokaji]]) գինին: Սա գինին գովասանքներու արժանացած է կարգ մը նշանաւոր գրագէտներէ եւ երգահաններէ՝ Պէթհովըն, Լիսթ, Շուպրթ եւ Կեոթէ: Թոքաիի մասին [[:en:Louis XIV of France|Լուի 14<sup>րդ</sup>]] ըսած է՝ «Գինիներու արքայ, արքաներու գինի:»
== Հունկարիոյ Հայերը ==
Հայերը Հունգարիոյ մէջ բնակութիւն հաստատած են X-XI դարերէն։ XIII դ. Հունկարիոյ մայրաքաղաք Էստերկոմի մէջ եղած է հայկական թաղամաս։ XIII դ. Կիլիկիոյ հայոց թագաւոր Լեւոն Բ-ի և Հունկարիոյ թագաւոր Անդրաշ II-ի միջեւ կնքուած է բարեկամութեան պայմանագիր։ XV-XVI դդ. շուրջ 3000 հայ ընտանիք ներգաղթած է Թրանսիլուանիա (կը մտնէր Հունկարիոյ կազմին մէջ)։ Հայերը հիմնած են Գեռլա, Եղիսաբեթուպոլիս (այժմ՝ Տումպրուեն) քաղաքները, որոնք ունեցած են ներքին ինքնավարութիւն՝ քաղաքային վարչութիւն եւ դատարան, հայ քաղաքապետ, կառուցած են եկեղեցիներ, հիմնած դպրոցներ։ Հայերու հիմնական զբաղմունքը արհեստներն ու առեւտուրն էր, որ խրախուսած են իշխաններն ու թագաւորները՝ տալով զանազան արտոնութիւններ։ Լէոբոլ I-ը հայկական բնակավայրերը յայտարարած է քաղաքներ, [[Քառլոս VI (Հռոմէական սրբազան կայսրութիւն)|Քառլոս VI]]-ը թագաւորական ազատ քաղաքներու իրավունք շնորհած է Գեռլա (1726) եւ Եղիսաբեթուպոլիս (1733) քաղաքներուն։ 1791-ին Հունկարիոյ պետական ժողովը հայերուն պաշտոնապէս յայտարարած է երկրի լիրավ քաղաքացիներ։ <br />
Տող 262 ⟶ 268՝
Խումբ մը հայ մտաւորականներու ջանքերով գաղութը ապրած է մտաւոր եւ հոգեւոր զարթոնք։ Հրատարակուած են հայագիտական գիրքեր, եւ հիմնադրուած են Հայկական թանգարանը։ 1887-ին հրատարակուած է «Արմենիա» ամսագիրը (հունգարերէն)։ Ազգային ինքնագիտակցութեան արթնացումը դանդաղեցուցած է ձուլման ընթացքը։ Հայ համայնքները որոշ աշխուժացում ապրած են 1915-ի Մեծ եղեռնիին փրկուած արեւմտահայերու ներգաղթով։ 1919-ին հիմնուած է «Մասիս» ընկերութիւնը (հրատարակած է «Նոր դար» պարբերաթերթը), 1920-ին՝ Հունկարիոյ հայ միութիւնը։ 1945-ին Պուտափեշտի մէջ կառուցուած է հայկական մատուռ։ Կը գործէ Ս. Գրիգոր հայկական եկեղեցին։ 1980-ական թուականներուն կազմակերպուած է հայ-հունկարական մշակութային ընկերութիւնը, 1987-ին խումբ մը հայ մտաւորականներու ջանքերով՝ «Արմենիա» ընկերութիւնը։
Տարբեր գնահատականներով ներկայիս Հունկարիոյ մէջ կը հաշւուէ 3.5-էն 30 հազար հայ, որոնցմէ շատեր հայերէն չեն գիտեր:
 
==== Դիւանագիտական Կասեցում ====
Դիւանագիտական հարաբերութիւններհարաբերութիւնները Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հունկարիոյ Հանրապետութեան միջեւ հաստատուած են 1992-էն: 2012 Օգոստոս 31ին դիւանագիտական կապերը ժամանակաւոր կասեցուած են: Պատճառը ցմահ դատապարտուած ազրպեյճանցի սպայ Ռամիլ Սաֆարովը Հունկարիոյ կողմէ Ազրպեյճանը հանձնելը եղած է: Ռամիլ Սաֆարովը Պուտափեշտին մէջ հայաստանցի զինուորական Գուրգեն Մարգարեանը քնած ատենը կացինով սպաննած էր:
==Բնակչութիւն==
2015 թուականի տուեալներով Հունկարիոյ բնակչութիւնը 9 897 541 հոգի կազմած է, աշխարհի մէջ 176<sup>րդը</sup><ref><small>World Factbook https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hu.html Վերցուած է 2016 Մարտ 23ին</small></ref>: Բնակչութեան խտութիւնը 107 մարդ/քառ.ք.մ. է, որը աշխարհի միջինէն մօտ երկու անգամ բարձր է: Այլ եւրոպական երկիրներու նման Հունկարիան ունէ ցածր ծնելիութիւն, 2015-ի գնահատականներով վերարտադրողականութեան գործակիցը կը կազմէ 1.43 ծնունդ/կին, որ բնակչութեան աճին համար պահանջուող 2.1-էն ցածր է: 2013-ին ծնունդներուն 45.6%-ը կ'իյնար չամուսնացած կիները<ref><small>Eurostat՝ Աղիւսակներ, Կրաֆիքներ, Քարտէսներ http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do Վերցուած է 2014 դեկտեմբերի 30ին</small></ref>:
Տող 270 ⟶ 277՝
Բնակչութեան 99.6%-ը կը տիրապետէ հունկարերէնը, որուն 0,7%-ին համար (68 458 հոգի) ան կը համարուի երկրորդ լեզու<ref><small>Országos adatok (Ազգային տուեալներ) [[Հունկարերէն]] http://www.ksh.hu/nepszamlalas/tablak_teruleti_00 Վերցուած է 2014 Սեպտեմբեր 30ին</small></ref>: Այլ լեզուները տիրապետողներ են, անգլերենը՝ 16 %, գերմաներէնը՝ 11.2 %, ռուսերէնը՝ 1.3 %, ֆրանսերէնը՝ 1.2 %:<br />
2015-ի տուեալներով բնակչութեան 85.6 %-ը [[հունկարներ]] են, 3,2 %-ը՝ [[գնչուներ (արեւմտահայերէն)|գնչուներ]], 1.9 %-ը՝ [[գերմանացիներ (արեւմտահայերէն)|գերմանացիներ]], այլազգիները կը կազմեն 2.6 %-ը՝ 0,3%-ական՝ սլովաքներ եւ ռումիններ <ref><small>World Factbook https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hu.html Վերցուած է 2016 Մարտ 23ին</small></ref>:<br />
Հունկարիոյ բնակչութիւնը կը դաւանէ քրիստոնէութեան տարբեր ճիւղերը՝ կաթողիկութիւն՝ 37.2 %, կալոինականութիւն՝կալուինականութիւն՝ 11.6 %, լութերականութիւն՝ 2.2 %:
 
==Քաղաքի տեսարաններ==
<gallery mode="packed" widths=190 heights=120>
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Հունգարիա» էջէն