«Հունգարիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
Չ oգտվելով ԱՎԲ |
||
Տող 94.
}}
'''Հունկարիա''' <small>[[հունկարերէն]]՝</small> '''Magyarország''' {{ստեղ|{{աուդիո|Hu-Magyarország.ogg|<small>մատեարօրսակ</small>}}}} պետութիւն մըն է Կեդրոնական Եւրոպայի մէջ։ Եւրամիութեան (2004-էն), Շենկենի գօտիի, ՆԱԹՕ-ի (1999-էն) անդամ-երկիր է: 2011 Յունուար 1-էն կէս տարիով նախագահած է Եւրամիութիւնը:<br />
Դրամի միաւորն է հունկարական ֆորինթը:
Տարածութիւնը 93 030 քմ. <sup>2</sup> է, բնակչութիւնը 9 897 541<ref><small>Gazetteer, Աշխարհի Բնակչութիւնը Ըստ Երկիրներու՝ Վերին 100 (2015) http://www.geoba.se/population.php Վերցուած է 2016 Յունուար19ին</small></ref>: Մայրաքաղաքը՝ [[Պուտափեշտ]]։
Տող 111.
1526-ին Մոխաչի ճակատամարտէն ետք Հունկարիոյ միջին մասը սկսաւ թուրքերու տիրապետութեան շրջանը, արեւմտեան եւ հիւսիսային մասերը անձնական ունիայով միաւորուեցան Աւստրիոյ հետ, Հունկարիոյ նախկին տիրույթներու մէկ մասն ալ անցավ Թրանսիլվանիա իշխանութեան: <br />
1687-ին հունկարական հողերը անցան Հապսպուրկներուն։ [[1703]]—[[1711]]-ին Հունկարիոյ մէջ տեղի ունեցավ ազգային-ազատագրական ապստամբութիւն՝ Ֆերենց II Ռաքոցիի ղեկաւարութեամբ, որ աւարտեցաւ անհաջողութեամբ։ Հունկարիան մնաց Հապսպուրկներու տիրապետութեան տակ։ XVIII դ. վերջին Հունկարիոյ արտադրողական ուժերը զարգացան, սկզբնաւորուեցան դրամատիրաական հարաբերութիւնները։ [[1848]]—[[1849]]-ին տեղի ունեցավ միջին դասակարգի յեղափոխութիւն, որ ճնշուեցաւ ցարական [[Ռուսաստան]]ի աջակցութեամբ, որ կը գլխաւորէր կեներալ Իվան Փասքեւիչ:<br />
[[1866]]-ին աւստրո-պրուսական պատերազմին կրած պարտութիւնէն ետք Հապսպուրկները, զիջելով Հունկարիոյ տիրող դասակարգի պահանջներուն, ստեղծեցին ([[1867]]) Աւստրո-Հունկարական միասնական միապետութիւն, որտեղ Հունկարիան, ինչպէս եւ [[Աւստրիա]]ն, կը դիտուէր պետութեան ինքնուրոյն մաս։ Հունկարիոյ կազմի մէջ մտան, բացի բուն Հունկարիայէն, նաեւ Սլավոնիան, [[Քրուաթիա]]ն, Թրանսիլուանիան։ Հունկարիոյ մէջ կը գործէր իր օրենսդիր մարմինը՝ (Országgyűlés): <br />[[1914]]—[[1918]]-ի առաջին համաշխարհային պատերազմին [[Աւստրո-Հունկարիա]]ն Գերմանիոյ դաշնակիցն էր։
=== Հունկարիոյ Հանրապետութիւն ===
Տող 118.
Ռումինիան կը վերահսկէր Թրանսիլուանիան եւ արեւելեան Հունկարիոյ այլ մասերը եւս, Չեխ-Սլովակիան կը վերահսկէր հյուսիսային տարածքները եւ միացեալ Սերպական եւ Ֆրանսական բանակը կը վերահսկէր հարաւը: Սա տարածքները ունեցած էին ան գրաւած ազգերու մեծամասնութիւնը, սակայն գրաւած էին ազգային սահմաններէն հեռու:<br />
[[Պատկեր:Trianon consequences.png|մինի|ձախից|240px|<small>Հունկարիան Թրիանընի պայմանագիրէն առաջ</small>]]
1919 Մարտին Հունկարիոյ մէջ իշխանութեան եկան համայնավարները, ապրիլ ամիսը Պէլա Քունը հռչակեցաւ Հունգարիոյ Սովեթական Հանրապետութիւնը: Նախորդի նման ան ունեցաւ կարճ կեանք:
1920 Յունիսի 4ին [[:en:Treaty of Trianon|Թրիանընի պայմանագիրին]] հետ Հունկարիան կորցրեցաւ իր տարածքներու 72%-ը, իր միակ Ֆիումէ ծովային նաւահանգիստրը եւ երեք ու կէս միլիոն էթնիք հունկարացիներ<ref><small>Molnar, A Concise History of Hungary, p. 262 [https://books.google.com/books]</small></ref><ref><small>Richard C. Frucht, Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture p. 359-360 [https://books.google.com/books]</small></ref>: Հունկար բնակիչներու շուրջ մէկ երրորդը (տասը միլիոնէն 3.4-ը) դարձան հարեւան երկիրներու փոքրամասնութիւններ: Հունկարիո քաղաքական վերնախաւը կը պահանջէր պայմանագիրին վերանայումը: Որոշներ կ'ուզէին վերականգնիլ նախկին տարածքը, միւսներ՝ միայն հունկար մեծամասնութիւն ունեցող տարածքները:
=== Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմ ===
[[1939]]-ին Հունկարիան միացավ Հակա-ինտերնեան պակտին, իսկ [[1940]]-ին՝ [[Պեռլին]]ի պակտին։ Մասնակցեցաւ Չեխոսլովաքիոյ անդամահատմանը ([[1938]]—[[1939]])՝ ստանալով Ալովաքիոյ մէկ մասը, Անդրկարպատեան [[Ուքրաինա
=== Ետպատերազմական Շրջան Եւ Նոր Պետութիւն ===
Տող 137 ⟶ 136՝
*1898 Սեպտեմբեր 11ին գերմանացի աստղագէտ Մաքս Ուօլֆին յայտնաբերած աստղանմանը կոչուած է Հունկարիա ([[434 Hungaria]]) :
== Աշխարհագրութիւն ==
<small>Հունկարիոյ Աթլասը</small> {{wikiatlas|Hungary}}
Հունկարիան կը գտնուի եւրոպայի կեդրոնը։ Մայրաքաղաքը Պուտափեշտն է։ Հիւսիսէն կը սահմանակցի [[Սլովաքիա]]յին, [[Ուքրաինա]]յին, արեւմուտքէն՝ [[Աւստրիա]]յին եւ [[Սլովենիա]]յին, Հարաւէն՝ [[Սերպիա]]յին եւ [[Քրուաթիա]]յին, Արեւելքէն [[Ռոմանիա]]յին։
Տող 144 ⟶ 143՝
[[Պատկեր:BükkiŐsz.jpg|մինի|աջից|240px|<small>Աշունը Պիւքի լեռները</small>]]
Հունկարիան կը զբաղեցնէ Ալբերով եւ Կարպատներով շրջապատուած Միջինտանուպեան հարթավայրի մեծ, հիւսիսային մասը։ [[Տանուպ]]ը երկիրը կը բաժնէ 2 մասի։ Անոր արեւելեանը Միջինտանուպեան մեծ դաշտավայրն է՝ Ալֆիոլտը (բարձրութիւնը՝ 100—200 մ), որ հիւսիսէն եզրաւորուած է Կարպատներու համակարգին պատկանող լեռներու շղթայով (800—1000 մ): Այստեղ, Մատրա լեռնազանգուածին մէջ է Հունտարիոյ ամենաբարձր կետը՝ Քեքեշ լեռը (1015 մ): [[Տանուպ]]ի աջափնեայ մասը կը զբաղեցնէ խիստ մասնատուած Տունանթուլ հարթավայրը, որտեղ կը գերիշխեն 150—200 մ բարձրութիւնները։ Տունանթուլը հատուած է Միջինհունարական լեռներու գոտիով (բարձրութիւնը՝ 400—700 մ), անորմէ հարաւ-արեւելք առանձին կը բարձրանայ Մեչեկ լեռնազանգուածը (բարձրութիւնը՝ մինչեւ 682 մ): Երկրի հիւսիս-արեւմուտքը կը գտնուի Միջինտանուպեան փոքր դաշտավայրը՝ Քիշալֆիոլտը (բարձրութիւնը՝ 120—180 մ), որուն միայն հարաւային մասը կը պատկանի Հունկարիոյ։ Արեւմուտքէն ան եզրաւորուած է Ալբերի նախալեռներով (բարձրութիւևը՝ 500—800 մ): Երկրաբանական կառուցուածքին մէջ կը գերիշխեն պալեոզոյի եւ մեզոզոյի հասակի նստուածքային ապարները։
=== Վարչական Բաժանում ===
Տող 153 ⟶ 151՝
|align=right|[[Պատկեր:HU counties names.svg|480px]]
|
*Եաս-Նատյքուն-Սոլյնօք՝ 386 752 բնակիչ
*Զալայ՝ 287 043
*Թոլնա՝ 231 183
*Հայտու-Պիհար՝ 565 674
*Հեւէշ՝ 307 985
*Նոկրատ՝ 201 919
*Շոմոտի՝ 317 947
*Չոնկրատ՝ 421 827
*Պաչ-Քիշքուն՝ 524 841
*Պարանեա՝ 391 455
*Պէքեշ Békés՝ 361 802
*Պորշոտ-Ապաուի-Զէմփլէն՝ 684 793
*Պուտափեշտ մայրաքաղաք՝ 1 744 665
*Սապոլեի-Սաթմար-Պերեկ՝ 552 000
*Վաշ՝ 257 688
*Վեսփրեմ՝ 353 068
*Տեոր-Մօշոն-Շոփրոն՝ 449 967
*Փեշտ՝ 1 237 561
*Քօմարոմ-Էսթերկոմ՝ 311 411
*Ֆեյէր՝ 426 120
|
|}
=== Օգտակար Հանածոներ ===
Տող 239 ⟶ 234՝
=== Սնունդի Արդիւնաբերութիւն ===
Սնունդի արդիւնաբերութեան առաջատար ճիւղը պահածոներու արտադրութիւնն է։ Զարգացած են նաեւ թռչնավերամշակման, մսեղենի եւ հրուշակեղենի ճիւղերը։ Հիւսուածոյի արտադրանքի շուրջ 1/2-ը կու տայ բամպակեղենի, 1/5-ը՝ բուրդեղենի արդիւնաբերութիւնը։ Հիւսուածոյի ճարտարութե 3/5-ը կեդրոնացած է մայրաքաղաքին մէջ։
== Գիւղտնտեսութիւն ==
Տող 264 ⟶ 257՝
*Էրնեո Քիշ (1799-1849)՝ Արատի նահատակներէն մին
*Վիլմոշ Լազար (1817-1849)
*Եանոշ Ցէց (1822-1904)
Նաեւ հայկական ծագում ունեցած է (հօրական կողմէ, որ կրած է Սլոսեան մականունը) Ֆերենց Սալաշին (1897-1946): Ան երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիները ստեղծած է ազգային-ընկերվարական կուսակցութիւն, անոր համարած են Հիթլերի «վերջին դաշնակիցը»:
Խումբ մը հայ մտաւորականներու ջանքերով գաղութը ապրած է մտաւոր եւ հոգեւոր զարթոնք։ Հրատարակուած են հայագիտական գիրքեր, եւ հիմնադրուած են Հայկական թանգարանը։ 1887-ին հրատարակուած է «Արմենիա» ամսագիրը (հունգարերէն)։ Ազգային ինքնագիտակցութեան արթնացումը դանդաղեցուցած է ձուլման ընթացքը։ Հայ համայնքները որոշ աշխուժացում ապրած են 1915-ի Մեծ եղեռնիին փրկուած արեւմտահայերու ներգաղթով։ 1919-ին հիմնուած է «Մասիս» ընկերութիւնը (հրատարակած է «Նոր դար» պարբերաթերթը), 1920-ին՝ Հունկարիոյ հայ միութիւնը։ 1945-ին Պուտափեշտի մէջ կառուցուած է հայկական մատուռ։ Կը գործէ Ս. Գրիգոր հայկական եկեղեցին։ 1980-ական թուականներուն կազմակերպուած է հայ-հունկարական մշակութային ընկերութիւնը, 1987-ին խումբ մը հայ մտաւորականներու ջանքերով՝ «Արմենիա» ընկերութիւնը։
Տող 272 ⟶ 265՝
Դիւանագիտական հարաբերութիւնները Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հունկարիոյ Հանրապետութեան միջեւ հաստատուած են 1992-էն: 2012 Օգոստոս 31ին դիւանագիտական կապերը ժամանակաւոր կասեցուած են: Պատճառը ցմահ դատապարտուած ազրպեյճանցի սպայ Ռամիլ Սաֆարովը Հունկարիոյ կողմէ Ազրպեյճանը հանձնելը եղած է: Ռամիլ Սաֆարովը Պուտափեշտին մէջ հայաստանցի զինուորական Գուրգեն Մարգարեանը քնած ատենը կացինով սպաննած էր:
==Բնակչութիւն==
2015 թուականի տուեալներով Հունկարիոյ բնակչութիւնը 9 897 541 հոգի կազմած է, աշխարհի մէջ 176<sup>րդը</sup><ref name="cia.gov"><small>World Factbook https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hu.html Վերցուած է 2016 Մարտ 23ին</small></ref>: Բնակչութեան խտութիւնը 107 մարդ/քառ.ք.մ. է, որը աշխարհի միջինէն մօտ երկու անգամ բարձր է: Այլ եւրոպական երկիրներու նման Հունկարիան ունէ ցածր ծնելիութիւն, 2015-ի գնահատականներով վերարտադրողականութեան գործակիցը կը կազմէ 1.43 ծնունդ/կին, որ բնակչութեան աճին համար պահանջուող 2.1-էն ցածր է: 2013-ին ծնունդներուն 45.6%-ը կ'իյնար չամուսնացած կիները<ref><small>Eurostat՝ Աղիւսակներ, Կրաֆիքներ, Քարտէսներ http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do Վերցուած է 2014 դեկտեմբերի 30ին</small></ref>:
<br />
Կեանքին միջին տեւողութիւնը քոմունիզմի անկումէն ետք կը մեծնայ, տղամարդերունը 71.96 տարի կազմած է, կիներունը՝ 79.62 տարի<ref><small>Հունկարիոյ Կեդրոնական Վիճակագրութեան Վարչութիւն http://www.ksh.hu/docs/hun/xstadat/xstadat_hosszu/h_wdsd001a.html Վերցուած է 2014 Սեպտեմբեր 20ին</small></ref>:<br />
Բնակչութեան 99.6%-ը կը տիրապետէ հունկարերէնը, որուն 0,7%-ին համար (68 458 հոգի) ան կը համարուի երկրորդ լեզու<ref><small>Országos adatok (Ազգային տուեալներ) [[Հունկարերէն]] http://www.ksh.hu/nepszamlalas/tablak_teruleti_00 Վերցուած է 2014 Սեպտեմբեր 30ին</small></ref>: Այլ լեզուները տիրապետողներ են, անգլերենը՝ 16 %, գերմաներէնը՝ 11.2 %, ռուսերէնը՝ 1.3 %, ֆրանսերէնը՝ 1.2 %:<br />
2015-ի տուեալներով բնակչութեան 85.6 %-ը [[հունկարներ]] են, 3,2 %-ը՝ [[գնչուներ (արեւմտահայերէն)|գնչուներ]], 1.9 %-ը՝ [[գերմանացիներ (արեւմտահայերէն)|գերմանացիներ]], այլազգիները կը կազմեն 2.6 %-ը՝ 0,3%-ական՝ սլովաքներ եւ ռումիններ <ref
Հունկարիոյ բնակչութիւնը կը դաւանէ քրիստոնէութեան տարբեր ճիւղերը՝ կաթողիկութիւն՝ 37.2 %, կալուինականութիւն՝ 11.6 %, լութերականութիւն՝ 2.2 %:
Տող 307 ⟶ 300՝
|Northwest = Աւստրիա
}}
[[Կատեգորիա:Հունկարիա]]
[[Կատեգորիա:Դէպի ծով ելք չունեցող երկիրներ]]
| |||