«Հունգարիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Հունկարիա''' <small>[[հունկարերէն]]՝</small> '''Magyarország''' {{ստեղ|{{աուդիո|Hu-Magyarország.ogg|<small>մատեարօրսակ</small>}}}} պետութիւն է Կեդրոնական Եւրոպայի մէջ։ Եւրամիութեան (2004-էն), Շենկենի գօտիի, ՆԱԹՕ-ի (1999-էն) անդամ-երկիր է:է։ 2011 Յունուար 1-էն կէս տարիով նախագահած է Եւրամիութիւնը:Եւրամիութիւնը։<br />

Դրամի միաւորն է հունկարական ֆորինթը:ֆորինթը։

Հունկարիոյ ներկայիս տարածքին հնագոյն բնակիչները եղած են սկիւթները, իլլիրիացիները, [[կելտեր]]ը։ 6^րդ դարուն հոս երեւցած են սլաւոնները։ Մինչեւ հոս տեղափոխուիլը հունկարները, որ ուկորական ցեղեր են, քոչուոր կեանք կը վարեին հարաւային Ուրալը, Վօլկա գէտի մերձակա տափաստանները:տափաստանները։

[[Խազարներ]]է կրած քանի մը պարտութիւններէ ետք հոնէ դուրս մղուեցան:մղուեցան։ Ներկայիս հունկարներու նախնիները Կարպատները անցած են եւ Տանուպի միջին հոսանքը բնակեցած են 896 թուականին:թուականին։ 900-901 թուականներուն անոնք հաղթահարեցին տեղուոյ սլավոնական իշխանականները, ապա գրաւեցան Թրանսիլուանիան:Թրանսիլուանիան։ Հոս անոնք ստացած են սէքեյներու (szekelyek) աջակցութիւնը, որ հոներու ժառանգներն էին:էին։ Հունկարները նաեւ կ'ասպատակէին Կեդրոնական եւ Հարաւային Եւրոպայի երկիրները:երկիրները։ Աուկսպուրկի մոտ գերմանական զորքերէն կրած պարտութենէն (955) ետք այդ ասպատակութիւնները դադրած են։ <br />

Սա ատենները հունկարները կ'առաջնորդեր Արփատը:Արփատը։ Անոր հիմնած Արփատներու դինաստիան հունկարները կառաւարեցաւ մինչեւ 1301 թուականը:թուականը։

Արփատներու Կեոզա իշխանի եւ անոր որդիի՝ Իշթուան 1^ինի (997—1038, թագաւորած է 1000-էն) օրոք Հունկարիոյ մէջ առաջացած է պետական կազմաւորում, ընդունուած [[քրիստոնէութիւն]] (կաթոլիկութիւն):։ Աստիճանաբար հունկարներու տիրապետութիւնը տարածուած է դէպի արեւելք (Թրանսիլուանիա) եւ հիւսիս ([[Սլովաքիա]]), ԺԲ դարու սկիզբը միացուած են [[Քրուաթիա]]ն եւ Տալմաթիան։ ԺԳ դարուն թագաւորական իշխանութիւնը թուլցած է, որ հեշտացրած է թաթար-[[մոնկոլ]]ներու ներխուժումը (1241—1242) Հունկարիա։ ԺԳ դարու վերջը—ԺԴ դարու սկիզբը Հունկարիան բաժնուած է շարք մը ինքնուրոյն քաղաքական տիրոյթներու։ Թագաւոր Քարլոս Ա-ի ժամանակ (1308—42) իշխաններու երկպառակութիւնները դադրած են, զարգացած են քաղաքները։ Բայց անոր յաջորդներուն օրոք հողատէրերու միջեւ հակասութիւնները նօրէն սրուած են։ Ուժեղացած է [[թուրք]]երու կողմէ նուաճման վտանգը։ <br />

1526-ին Մոխաչի ճակատամարտէն ետք Հունկարիոյ միջին մասը սկսաւ թուրքերու տիրապետութեան շրջանը, արեւմտեան եւ հիւսիսային մասերը անձնական ունիայով միաւորուեցան Աւստրիոյ հետ, Հունկարիոյ նախկին տիրույթներու մէկ մասն ալ անցավ Թրանսիլվանիա իշխանութեան:իշխանութեան։ <br />

1687-ին հունկարական հողերը անցան Հապսպուրկներուն։ [[1703]]—[[1711]]-ին Հունկարիոյ մէջ տեղի ունեցավ ազգային-ազատագրական ապստամբութիւն՝ Ֆերենց II Ռաքոցիի ղեկաւարութեամբ, որ աւարտեցաւ անհաջողութեամբ։ Հունկարիան մնաց Հապսպուրկներու տիրապետութեան տակ։ XVIII դ. վերջին Հունկարիոյ արտադրողական ուժերը զարգացան, սկզբնաւորուեցան դրամատիրաական հարաբերութիւնները։ [[1848]]—[[1849]]-ին տեղի ունեցավ միջին դասակարգի յեղափոխութիւն, որ ճնշուեցաւ ցարական [[Ռուսաստան]]ի աջակցութեամբ, որ կը գլխաւորէր կեներալ Իվան Փասքեւիչ:Փասքեւիչ։<br />

[[1866]]-ին աւստրո-պրուսական պատերազմին կրած պարտութիւնէն ետք Հապսպուրկները, զիջելով Հունկարիոյ տիրող դասակարգի պահանջներուն, ստեղծեցին ([[1867]]) Աւստրո-Հունկարական միասնական միապետութիւն, որտեղ Հունկարիան, ինչպէս եւ [[Աւստրիա]]ն, կը դիտուէր պետութեան ինքնուրոյն մաս։ Հունկարիոյ կազմի մէջ մտան, բացի բուն Հունկարիայէն, նաեւ Սլավոնիան, [[Քրուաթիա]]ն, Թրանսիլուանիան։ Հունկարիոյ մէջ կը գործէր իր օրենսդիր մարմինը՝ (Országgyűlés):։ <br />[[1914]]—[[1918]]-ի առաջին համաշխարհային պատերազմին [[Աւստրո-Հունկարիա]]ն Գերմանիոյ դաշնակիցն էր։

Իշխանութեան գլուխը անցաւ Միհայ Քարոյի [[:en:Mihály Károlyi|Mihály Károlyi]], որ յետոյ դարձաւ Հունկարիոյ առաջին հանրապետութեան նախագահը:նախագահը։ Ան հրամայեցաւ, որ Հունկարական Բանակը զինաթափուէ առանց որեւիցէ դիմադրութեան:դիմադրութեան։ <br />

Ռումինիան կը վերահսկէր Թրանսիլուանիան եւ արեւելեան Հունկարիոյ այլ մասերը եւս, Չեխ-Սլովակիան կը վերահսկէր հյուսիսային տարածքները եւ միացեալ Սերպական եւ Ֆրանսական բանակը կը վերահսկէր հարաւը:հարաւը։ Սա տարածքները ունեցած էին ան գրաւած ազգերու մեծամասնութիւնը, սակայն գրաւած էին ազգային սահմաններէն հեռու:հեռու։<br />

1919 Մարտին Հունկարիոյ մէջ իշխանութեան եկան համայնավարները, ապրիլ ամիսը Պէլա Քունը հռչակեցաւ Հունգարիոյ Սովեթական Հանրապետութիւնը:Հանրապետութիւնը։ Նախորդի նման ան ունեցաւ կարճ կեանք:կեանք։

1920 Յունիսի 4ին [[:en:Treaty of Trianon|Թրիանընի պայմանագիրին]] հետ Հունկարիան կորցրեցաւ իր տարածքներու 72%-ը, իր միակ Ֆիումէ ծովային նաւահանգիստրը եւ երեք ու կէս միլիոն էթնիք հունկարացիներ<ref>[https://books.google.am/books Molnar, A Concise History of Hungary, p. 262]</ref><ref>Richard C. Frucht, Eastern Europe: An Introduction to the People, Lands, and Culture p. 359-360 [https://books.google.am/books]</ref>: Հունկար բնակիչներու շուրջ մէկ երրորդը (տասը միլիոնէն 3.4-ը) դարձան հարեւան երկիրներու փոքրամասնութիւններ:փոքրամասնութիւններ։ Հունկարիո քաղաքական վերնախաւը կը պահանջէր պայմանագիրին վերանայումը:վերանայումը։ Որոշներ կ'ուզէին վերականգնիլ նախկին տարածքը, միւսներ՝ միայն հունկար մեծամասնութիւն ունեցող տարածքները:տարածքները։

Նազիսթական Գերմանիոյ անկումէն ետք խորհուրդային զօրքերը գրաւեցան Հունկարիոյ ամբողջ տարածքը:տարածքը։ Երկիրը Խորհուրդային Միութեան արբանեակ դարձնելու համար ղեկավար ընտրուեցավ Մաթեաշ Րաքօշին (<small>[[հունկարերէն]]՝</small> [[:en:Mátyás Rákosi|Mátyás Rákosi]]), որուն կառավարութիւնը սկսեցաւ վարել ընկերվարական կարգերու հաստատումին քաղաքականութիւն:քաղաքականութիւն։ Նօր կարգերը արմատաւորելու համար Րաքոշին սթալինական ՊԱՔ-ի նմանութեամբ ստեղծեցաւ գաղտնի ոստիկանութիւն:ոստիկանութիւն։ Հետեւեցան զտելու գործողութիւնները եւ 1948-էն մինչեւ 1956 թուականները մօտաւորապէս 350 000 պաշտօնեաներ եւ մտւորականներ բանտարկուեցան կամ սպաննուեցան <ref>http://www.tamupress.com/product/</ref>: Տարբեր հաշուարկներով համարեայ 600 000 հունկարներ արտաքսուեցան դէպի խորհուրդային աշխատանքային ճամբարներ, անոնցմէ 200 000-ը մահացան գերութեան մէջ:մէջ։<ref>http://news.bbc.co.uk/2/hi/programmes/from_our_own_correspondent/8347146.stm BBC News</ref><br />

Վարշավիոյ համաձայնագիրը Հունկարիան միացաւ 1955 Մայիսին, հաջորդ տարին երկիրին մէջ սկսեցաւ կառաւարութեան դէմ տրամադրութիւններու զարգացումը:զարգացումը։ Ցուցարարները ճնշելու համար 1956 Հոկտեմբերի 23ին Պուտափեշտ մտցուեցան խորհուրդային հրասայլեր:հրասայլեր։ Լիակատար քաօսէն խուսափելու համար վարչապետ Իմրէ Նադիը խոստացաւ ազատ ընտրութիւններ եւ Հունկարիան հանեցաւ Վարշավիոյ համաձայնագիրէն:համաձայնագիրէն։<br />

Այնուամենայնիւ, անկարգութիւնները շարունակուեցան, Հոկտեմբեր 30ին խորհուրդային զօրքերը հանուեցան Պուտափեշտէն եւ զօրակայուեցան Հունկարիոյ այլ շրջանները:շրջանները։ Որոշ ժամանակ երկիր անց մուտք գործեցան եւս 150 000 զինուոր եւ 2500 հրասայլ:հրասայլ։

Երկիրին անունը կու գայ ազգին անունէն, նոյն բանաձեւով հունկարերէն Magyarország անունն է, -ország վերջավորութիւնը կը համապատասխանէ հայերէնի -ստանը:ստանը։ Այլազգիները երկիրին անունին համար կ'օգտագործեն հիմնականը հունկար, ունկար ձեւերը, անգլիերէն՝ Hungary, գերմաներէն՝ Ungarn, ֆրանսերէն՝ Hongrie, վրացերէն՝ უნგრეთი <small>[ունկրէթի]</small>, պուլկարերէն՝ Унгария, յունարէն՝ : Քիչ մը կը տարբերուէն ուքրաիներէն՝ Угорщина <small>[ուկորշչինա]</small> եւ ռուսերէն՝ Венгрия <small>[վէնկրիեա]</small> անունները:անունները։ Կարգ մը այլ լեզուները հիմք ընդունած են ազգին անունին մաճար, մատեար ձեւերը, թուրքերէն՝ Macaristan <small>[մաճարիսթան]</small>, սերպերէն՝ Маарска, չեխերէն՝ Mad'arsko, ղազախերէն՝ Мажарстан:

Հունկարիան կը զբաղեցնէ Ալբերով եւ Կարպատներով շրջապատուած Միջինտանուպեան հարթավայրի մեծ, հիւսիսային մասը։ [[Տանուպ]]ը երկիրը կը բաժնէ 2 մասի։ Անոր արեւելեանը Միջինտանուպեան մեծ դաշտավայրն է՝ Ալֆիոլտը (բարձրութիւնը՝ 100—200 մ), որ հիւսիսէն եզրաւորուած է Կարպատներու համակարգին պատկանող լեռներու շղթայով (800—1000 մ):։ Այստեղ, Մատրա լեռնազանգուածին մէջ է Հունտարիոյ ամենաբարձր կետը՝ Քեքեշ լեռը (1015 մ):։ [[Տանուպ]]ի աջափնեայ մասը կը զբաղեցնէ խիստ մասնատուած Տունանթուլ հարթավայրը, որտեղ կը գերիշխեն 150—200 մ բարձրութիւնները։ Տունանթուլը հատուած է Միջինհունարական լեռներու գոտիով (բարձրութիւնը՝ 400—700 մ), անորմէ հարաւ-արեւելք առանձին կը բարձրանայ Մեչեկ լեռնազանգուածը (բարձրութիւնը՝ մինչեւ 682 մ):։ Երկրի հիւսիս-արեւմուտքը կը գտնուի Միջինտանուպեան փոքր դաշտավայրը՝ Քիշալֆիոլտը (բարձրութիւնը՝ 120—180 մ), որուն միայն հարաւային մասը կը պատկանի Հունկարիոյ։ Արեւմուտքէն ան եզրաւորուած է Ալբերի նախալեռներով (բարձրութիւևը՝ 500—800 մ):։ Երկրաբանական կառուցուածքին մէջ կը գերիշխեն պալեոզոյի եւ մեզոզոյի հասակի նստուածքային ապարները։

Վարչականորէն կը բաժնուի 19 մետիեներու (մարզերու):։ Պուտափեշթ, Տեպրեցեն, Տիոր, Միշգոլց, Փեճ եւ Մեթեթ քաղաքները վարչական առանձին միաւորներ են։

Կլիման բարեխառն Է, ցամաքային։ Յուլիսի միջին ջերմաստիճանը 20—22,5&nbsp;°C Է, [[Յունուար]]ին՝ -2-էն մինչեւ -4&nbsp;°C: Տարեկան տեղումները 900 մմ-էն (երկրի հարաւ-արեւմուտքը) մինչեւ 450 մմ են (Ալֆիոլտի կեդրոնը եւ արեւելքը):։

Հունկարիան խորհրդարանական ժողովրդավարական երկիր մըն է:է։ <br />

Խորհրդարանը կը կոչուի Պետական Ժողով, որուն անդամներու ընտրութիւնները կը կայանան չորս տարին մեկ:մեկ։ Կառաւարութեան գլուխը կը համարուի վարչապետը:վարչապետը։ <br />

Երկիրին նախագահը կ'ընտրուի Պետական Ժողովի կողմէ՝ հինգ տարի ժամկէտով:ժամկէտով։

Հուկարիոյ մէջ Պետական Ժողովը ներկայացուած ազդեցիկ քաղաքական կուսակցութիւնները չորսն են:են։ <br />

Քաղաքական դաշտին մէջ գերիշխող դիրք կը գրաւէ աջ պահպանողական Ֆիտես կուսակցութիւնը, որուն անդամ է ներկայիս վարչապետ Վիքդոր Օրպանը:Օրպանը։

Հունկարիոյ հողերու պաշարի 52,3%-ը կը կազմեն վարելահողերը, մարգագետիններն ու արոտավայրերը՝ 14,1% ֊ը, խաղողի եւ պտղատու այգիները եւ բանջարանոցները՝ 5,6%֊ը։ Վարելահողերուն 14,2% ֊ը կը պատկանի պետութեան, 80,6% ֊ը՝ համագործակցական բաժանմունքներուն, 2% ֊ը՝ մենատնտեսներուն, 3,2%֊ը կը կազմեն տնամերձները։ <br />

Ցանքատարածութիւններուն մեծ մասը կը զբաղեցնեն հացահատիկային հողագործութիւն (հիմնականորէն ցորեն եւ եգիպտացորեն):։ Շաքարի ճակնդեղի ցանքերը կենդրոնացած են Կիշալֆիոլտի եւ Ալֆիոլտի հարաւ-արեւելքին մէջ։ Կը մշակեն նաեւ արեւածաղիկ եւ կանեւ։ Խաղողի եւ պտղատու այգիներու հիմնական զանգուածը կը գտնուի Տանուպի եւ Թիսայի միջագետի մէջ. տեսակաւոր գինիներու արտադրութեան համար օգտագործուող խաղողի այգիները կը գտնուին լեռներու հարաւային լանջերուն։ Պտղաբուծութիւնը եւ բանջարաբուծութիւնը առանձին տարիներու կու տան գիւղատնտեսութեան արտահանութեան 1/3-ը։ Անասնապահութեանը բաժին կ'ինայ գիւղատնտեսութեան համախառն արտադրանքի 44%֊ը եւ գիւղատնտեսութեան ամբողջ արտահանութեան մինչեւ 40% ֊ը։ Հիմնական ճիւղը խոշոր եղշերաւոր անասուններու բագմացումն է։

Ճենապակեայ սպասքեղէնի արտադրութիւնը կը պատկանէ 1826-ին հիմնուած Հերենտի գործարանը, որը աշխարհի մէջ խոշորագոյններէն մին կը համարուի:համարուի։ 19^րդ դարու կէսերը ան Հապսպուրկի դինաստիոյ եւ Եւրոպայի այլ ազնուական ընտանիքներու մատարարը կը համարուէր:համարուէր։ Անոր շատ դասական նախշերը մինչ այժմ կ'օգտագործուին:օգտագործուին։ Քոմունիզմի անկումէն ետք ֆաքթըրին 75%-ով անցած է ղեկավարներու եւ աշխատողներու ձեռքը եւ իր արտադրանքը կ'արտահանէ 60-էն աւել երկիրներ:երկիրներ։<ref>Herend Porcelain Manufactory Ltd http://www.herend.com/ Վերցուած է 2009 Սեպտեմբեր 20ին</ref>

Ժոլնաիի ճենապակիի ձեռագործութիւնը հիմնած է Միքլոշ Ժոլնաին Պեճը 1853, արտադրելու համար խեցեգործական աղիւսներ եւ սալիկներ:սալիկներ։ Ընկերութիւնը սկսեցավ կիրառել էօզինով թրծելու եղանակը եւ փիրոկրանիթե խեցեղէնը:խեցեղէնը։ Անոր որդին հետագային դարձաւ սեփականատէրը եւ իր արտադրութիւնը դարձրեցաւ աշխարհի մէջ յայտնի, ցուցադրելով իր արտադրանքը քանի մը համաշխարհայի տօնավաճառներու եւ ցուցահանդէսներու մէջ, որոնցէն՝ 1873-ին Վիեննայի, այնուհետեւ՝ 1878 Փարիզի համաշխարհային ցուցահանդէսը, ուր Գրան Փրի շահեցաւ:

Հունկարական խոհանոցը հունկարական մշակոյթի անբաժան մասը կը կազմէ, որպէս հիւրընկալութեան արուէստ:արուէստ։ Աշխարհի մէջ յայտնի կերակրատեսակ մըն է կուլեաշը (gulyás):։ Ճաշերու մէջ կարմիր տաքդէղ՝ փափրիքա աւելցնելը եւրոպացիներու համար կը համարուէ հունկարական նօրամուծութիւն մը:մը։<ref>Magyar növény-e a paprika? http://www.sulinet.hu/tart/fcikk/Kjc/0/23144/1 |archiveurl=https://web.archive.org/20080620004145/http://www.sulinet.hu:80/tart/fcikk/Kjc/0/23144/1</ref> Տաքդէղի յատուկ տեսակէն ստացուող փոշին բնորոշ հունկարական խոհանոցի մէջ ամենէ յաճախ օգտագործուող համեմունքներէն մէկն է:է։ Ամենէ որակեալ փափրիքան կը բերուէ Kalocsa քաղաքէն:քաղաքէն։<br />

Գինիներու գիտակները կը համարեն, որ Հունկարիոյ տարածքը գինի ստանալու համար կատարեալ է:է։ Քոմունիզմի անկումէն ետք գինեգործութիւնը վերածնունդ կ'ապրէ:ապրէ։ Որակեալ գինիներու տեսականին կ'աճէ տարիէ տարի:տարի։ <br />

Ամենէ յայտնիներէն կը համարուի Թոքաի ([[:en:Tokaji|Tokaji]]) գինին:գինին։ Սա գինին գովասանքներու արժանացած է կարգ մը նշանաւոր գրագէտներէ եւ երգահաններէ՝ Պէթհովըն, Լիսթ, Շուպրթ եւ Կեոթէ:Կեոթէ։ Թոքաիի մասին [[:en:Louis XIV of France|Լուի 14^րդ]] ըսած է՝ «Գինիներու արքայ, արքաներու գինի:»

Հունկարիան մեկ շունչի հաշիւով ողիւմպիական մետալներու քանակով աշխարհի մէջ երրորդ դիրք կը գրաւէ, եւ երկրորդը՝ ոսկեայ մետալներու:մետալներու։<ref>http://medalspercapita.com Վերցուած է 2016 Մարտ 24ին</ref> Միայն եոթ երկիրներ՝ Միացեալ Նահանգներ, ԽՍՀՄ/Ռուսիա, Միացեալ Թագաւորութիւն, Ֆրանսա, Չինաստան, Իտալիա եւ Գերմանիա շահած են Հունկարիայէն աւել ողիւմպիական մետալներ:մետալներ։ 211 երկիրներու շարքը բոլոր ժամանակները շահած ողիւմպիական մետալներու քանակով (476) կը զբաղեցնէ 8^րդ դիրքը:դիրքը։

Նաեւ հայկական ծագում ունեցած է (հօրական կողմէ, որ կրած է Սլոսեան մականունը) Ֆերենց Սալաշին (1897-1946):։ Ան երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիները ստեղծած է ազգային-ընկերվարական կուսակցութիւն, անոր համարած են Հիթլերի «վերջին դաշնակիցը»:

Տարբեր գնահատականներով ներկայիս Հունկարիոյ մէջ կը հաշւուէ 3.5-էն 30 հազար հայ, որոնցմէ շատեր հայերէն չեն գիտեր:գիտեր։

Դիւանագիտական հարաբերութիւնները Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Հունկարիոյ Հանրապետութեան միջեւ հաստատուած են 1992-էն:էն։ 2012 Օգոստոս 31ին դիւանագիտական կապերը ժամանակաւոր կասեցուած են:են։ Պատճառը ցմահ դատապարտուած ազրպեյճանցի սպայ Ռամիլ Սաֆարովը Հունկարիոյ կողմէ Ազրպեյճանը հանձնելը եղած է:է։ Ռամիլ Սաֆարովը Պուտափեշտին մէջ հայաստանցի զինուորական Գուրգեն Մարգարեանը քնած ատենը կացինով սպաննած էր:էր։

2015 թուականի տուեալներով Հունկարիոյ բնակչութիւնը 9 897 541 հոգի կազմած է, աշխարհի մէջ 176^րդը<ref name="cia.gov">World Factbook https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/hu.html Վերցուած է 2016 Մարտ 23ին</ref>: Բնակչութեան խտութիւնը 107 մարդ/քառ.ք.մ. է, որը աշխարհի միջինէն մօտ երկու անգամ բարձր է:է։ Այլ եւրոպական երկիրներու նման Հունկարիան ունէ ցածր ծնելիութիւն, 2015-ի գնահատականներով վերարտադրողականութեան գործակիցը կը կազմէ 1.43 ծնունդ/կին, որ բնակչութեան աճին համար պահանջուող 2.1-էն ցածր է:է։ 2013-ին ծնունդներուն 45.6%-ը կ'իյնար չամուսնացած կիները<ref>Eurostat՝ Աղիւսակներ, Կրաֆիքներ, Քարտէսներ http://epp.eurostat.ec.europa.eu/tgm/table.do Վերցուած է 2014 դեկտեմբերի 30ին</ref>: