«Հրաբուխ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
վիքիֆիկացում, կետադրական, փոխարինվեց: → (15) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 7.
== Ժայթքում ==
 
Հրաբուխները կը ժայթքին Երկիրի ընդերքէն, երբ [[ապար|ապարները]]ները հոն խիստ կը տաքանան եւ կը փոխակերպուին կազերով հագեցած մեծ ճնշման հրահեղուկ զանգուածի՝ [[մագմա|մակմա]]յի։ Մակման երկիրի խորքէն մեծ ուժով գործադրում կը ճնշէ երկրակեղեւի վրայ եւ, համեմատաբար անկայուն տեղամասերուն մէջ զայն ճեղքելով կ՛արտահոսի մակերեւոյթ։ Դուրս ժայթքած մակման կը սառի, կը կազազրկուի եւ կը վերածուի լաւայի։ Այն ուղին, որով կը բարձրանայ մակման, կը կոչուի հրաբուխի մղանցք, որ կ՛աւարտուի ձագարաձեւ տեղամասով՝ խառնարանով։ Հրաբուխին խառնարանէն դուրս կը մղուին նաեւ հրաբուխային փոշի, մոխիր, քարեր, կազեր, որոնց կուտակումը կը ձեւաւորէ հրաբուխային լեռը։
 
Եթե հրաբուխալեռը նախքան ժայթքիլը պատուած ըլլայ ձիւնով եւ սառոյցով, ապա շիկացած լաւան ատոնք կը հալեցնէ եւ ջուրը խառնուիլով մոխիրին, կ՛առաջանան հզոր ցեխահոսքեր, որ մեծ արագութեամբ կը տարածուին լանջն ի վար։ Քոլումպիային մէջ [[1985]] թ. ժայթքման հետեւանքով ցեխահոսքը հաշուած վայրկեաններու մէջ ոչնչացուցած է քանի մը բնակավայրեր, զոհուած է աւելի քան 25 հազար մարդ։ [[79]] թ. Վեզուվ հրաբուխին ժայթքման հետեւանքով կործանուած են հին հռոմէական երեք քաղաքներ՝ Փոմփեյը, Հերքուլեանումը և Ստաբիանը, ինչպէս նաեւ բազմաթիւ գիւղեր։ [[1883]] թ. Ինտոնեզիոյ մէջ Քրաքաթաու հրաբուխին ժայթքման հետեւանքով կղզին հանկարծ պայթեցան, անոր մեծ մասը վերածուեցաւ քարաբեկորներու ու փոշու։ Կազափոշու ամպերը հասած են 80 մ բարձրութեան։ Հրաբուխի հետեւանքով զոհուած է 36 հազար մարդ։
Տող 14.
 
Ըստ արտավիժած նիւթերու կուտակումներու, կ՛առանձնանան կեդրոնական եւ ճեղքային հրաբուխներ։ Ըստ կառուցուածքի բնոյթին գործունեութեան հարաբերականութեան, հաճախականութեան, տեւողութեան, արտավիժուած նիւթերու կուտակումներուն, կազմին, ժայթքման առանձնայատկութիւններու կը դասակարգուինն`
* գործող հրաբուխ (մշտական կամ պարբերական աքթիվութեան),
* մարած հրաբուխ (գործած են ոչ վաղ երկրաբանական անցեալին մէջ, վերջին 3 միլիոն տարուան ժամանակ),
* հինահրաբուխներ (գործած են վաղ երկրաբանական անցեալին մէջ),
* բազմածին հրաբուխ (բազմաթիւ ընդմիջումներով կը գործին կամ գործած են երկար ժամանակ),
* միածին հրաբուխ (գործած են կարճ ժամանակահատուածի մէջ),
* բարդ հրաբուխ (քանի մը գագաթներով եւ խառնարաններով),
* մակաբոյծ հրաբուխ (բազմածին հրաբուխի լանջերուն տեղաբաշխուած միածին հրաբուխ), եւ այլն:
 
=== Գործող հրաբուխներ ===
Տող 34.
 
== Հայկական լեռնաշխարհ ==
[[Հայկական լեռնաշխարհ|Հայկական լեռնաշխարհին մէջ]] կան նշուած բոլոր տեսակներու աւելի քան 1000 հրաբուխ։ Ատոնցմէ գործող են [[Նեմրութ]] և [[Թոնդրակ]] բազմածին բարդ հրաբուխները, որոնց խառնարաններուն մէջ կը շարունակուին [[Ծծումբ|ծծումբայինծծումբ]]ային կազերու եւ տաք գոլորշու արտավիժումները։ Պայմանականօրէն գործող կը համարուին նաեւ [[Մասիս|Մասիսը]]ը և [[Վայոցսար|Վայոցսարը]]։ը։ [[189]]-ին եւ [[341]]-ին Մասիսի և [[VII դար|VII դարուն]]ուն Վայոցսարի գործելու մասին կան գրաւոր յիշատակութիւններ ([[Հակոբ Մծբնացի|Յակոբ Մծբնացի]], [[Ստեփանոս Օրբելյան|Ստեփանոս Օրբելեան]])։ Բազմածին, կեդրոնական և շերտաւոր հրաբուխներ են Մասիսը, [[Արագած|Արագածը]]ը, [[Սիփան|Սիփանը]]ը, [[Նեմրութ|Նեմրութը]]ը, Իշխանասարը, [[Արայի լեռ|Արայի լեռը]]։ը։ Բազմածին ճեղքային հրաբուխ են [[Ջավախք|Ջաւախքի]] և Գեղամայ հրաբուխային լեռները։ [[ՀՀ]] բազմածին կեդրոնական եւ ճեղքային հրաբուխներու լանջերուն ամենուր տարածուած են միածին, կեդրոնական խարամային հրաբուխներ։ [[ՀՀ]] տարածքին մէջ յայտնի են աւելի քան 500 «քնած» հրաբուխներ, որոնցմէ ամենամեծը [[Արագած]] լեռն է։ Հրաբուխներու ժայթքումը մեծ արհաւիրքներ կը պատճառէ. հուրաբոսոր գետը ամեն ինչ կ՛այրէ իր ճամբային վրայ։ Ժայթքման վայրէն հարիւրավոր քիլոմեթրեր հեռու ալ դեռ օրեր շարունակ գետին կը թափուի քամիէն քշուած մոխիրը։
 
== Հետաքրքիր փաստեր ==
* Որոշ հրաբուխներ կը ծնին բառացիօրէն մարդոց աչքի առաջ։ Այդպէս առաջացաւ, օրինակ, [[Պարիկուտեն]] հրաբուխը Մեքսիքայի մէջ։ [[1943]] թուականի [[Փետրվարի 20|փետրուարի 20]]-ին [[Եգիպտացորեն|եգիպտացորենիեգիպտացորեն]]ի դաշտին մէջ գիւղացիները տեսան ծուխի թանձր քուլաներ, որ կը բարձրանային 7 սմ տրամագիծով անցքէն։ Օրուան վերջին սկսեցան պայթիւնները, որոնք գրեթե առանց ընդհատումների շարունակուեցան քանի մը ամիսներ։ Միայն առաջին 3 օրուան ժամանակ հրաբուխային մոխիրէն եւ բեկորներէն առաջացաւ 160 մ բարձրութեան քոնաձեւ սար, որ 1 տարի անց հասաւ 430 մ-ի։ Պարիկուտենը վերջնականապէս մարաւ<nowiki/>[[1952]] թուականին, երբ իր բարձրութիւնը հասաւ 2800 մ-ի։{{ՀՀՀ}}
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Հրաբուխ» էջէն