«Ճափոն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

 

== Անուանում ==

 

== Պատմութիւն ==

Ութերորդ դարէն սկսած [[Նարա]] ժամանակաշրջանին ստեղծուեցաւ խիստ կեդրոնացած Ճափոնական պետութիւնը՝ ժամանակակէն Նարա քաղաքի մօտ գտնուող [[Հեյջյո-քյո]] կայսերական մայրաքաղաքով։ Ճափոնական հանրութեան արագացուած չինականացման հետ միասին այդ ժամանակաշրջանին կը բնորոշեն նաեւ առաջին պատմագրութիւններու ստեղծումն ու մշակոյթի ծաղկումը։ 712 թ. կ'աւարտէ [[Կոջիկի]], իսկ 720 թ.՝ [[Նիհոն Շյոկի]] սուրբ գիրքերը։<br />[[784]] թ. [[Կամու կայսր]]ը մայրաքաղաքը տեղափոխեց [[Նագաոկա-քյո]], սակայն տասը տարի անց այն տեղափոխուեցաւ [[Հեյան-քյո]] (այսօրվա [[Կիոտո]]ն)։ Այդպէս սկսաւ Հեյան ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակ ծաղկում ապրեցաւ Ճափոնական ազգային մշակոյթը։ [[Կանա]] [[Ճափոնական վանկային այբուբէն|վանկային այբուբէնի]] ստեղծումը թոյլ տուաւ [[չինարէն]]ի փոխարէն գրել [[Ճափոներէն]]։<br />[[XII դար]]ից Ճափոնի մէջ, սկսաւ կառավարել ֆեոդալական ռազմականացուած իշխող դասը՝ սամուրայներու գերատեսչութիւնը։ [[1192]] թ. [[Մինամոթօ-նո Յորիթոմօ]]ն յաղթելով իր հետ մրցակցող [[Տայրա]] գերդաստանին, նշանակուեցաւ [[շյոգուն]], որով սկիզբ դրուեցաւ [[Կամակուրա]] ժամանակաշրջանին։ Անոր մահէն ետք՝ [[1199]] թ. իրական իշխանութիւնը անցաւ իր թողած [[Հոջյո]] գերդաստանին։ Կամակուրա շյոգունաւարութիւնը [[1274]] եւ [[1281]] թթ. յաջողութեամբ ետ կը մղէ [[մոնկոլներ]]ու ներխուժումը։ Այդ ժամանակուան պաշտօնական կրօն կը դառնայ զէնը։ Մոնկոլներուն յաղթելէն ետք, Ճափոնցի ռազմիկներու միջեւ կը սկսին պառակտիչ պատերազմներ, որու արդիւնքին մէջ [[Կամակուրա]]յի ռեժիմն արագ անկում կ'ապրի։ [[1318]] թ. գահակալեց Գո Դայգո կայսրը եւ գլխաւոր հրամանատար Աշիկագա Տակաուջիի աջակցութեամբ ետ վերադարձուց իշխանութիւնը, սակայն [[1336]] թ. կայսեր որդիին հետ իշխանութիւնը չկիսած [[Աշիկագա Տակաուջի]]ն [[Կիոտո]]յի մէջ, գահին նստեցրեց կայսր Կյոմիյոյին և 1338 թ. անոնցմէ ստացաւ շյոգունի տիտղոս։ Արդիւնքին մէջ, Ճափոնի մէջ ստացաւ երկու կայսր եւ երկու շյոգուն, որոնք կատաղի հակամարտութեան մէջ կ'ընհուպէին մինչեւ 1392 թ.։ Աշիկագա շյոգունապետութիւնը չկրցաւ վերհսկել մեծ դայմյո ֆեոդալներուն, այդիսկ պատճառով 1467 թ. բռնկեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որով սկիզբ դրուեցաւ խռովութիւններով հարուստ [[Սենգոկու]] ժամանակաշրջանին։<br />1543 թ. Ճափոնի ափերուն հասան [[Փորթուկալացիներ|փորթուկալացի]] ծովագնացները, իսկ աւելի ուշ՝ [[Ջիզվիտներ|ջիզվիտ]] [[միսիոներ]]ներն ու [[հոլանդացի վաճառականներ]]ը։ Դրուեցաւ Ճափոնի եւ [[Արեւմտեան աշխարհ|Արեւմուտքի]] միջեւ առեւտրական եւ մշակութային փոխազդեցութեան սկիզբը։ [[Եւրոպա]]կան տեխնալոգիաներու եւ [[հրազէն]]ի օգնութեամբ [[Օդա Նոբունագա]]ն յաղթեց միւս [[դայմյո]]ներուն եւ համարեայ կրցաւ միաւորել երկիրը, սակայն սպանվեց 1582 թ.։ Նրա ժառանգորդը դարձավ [[Թոյոտոմի Հիդեյոշի]]ն, ով 1590 թ. ավարտին հասցրեց երկրի միավորման գործը։ Հիդեյոշին երկու անգամ գրավեց [[Կորեա]]ն, սակայն գորէական եւ չինական զորքերու հասցրած քանի մը պարտութիւններէն ետք Ճափոնցիները 1598 թ. նահանջեցին Գորէայէն։ Հիդեյոշիի մահէն ետք [[Տոկուգավա Իեյաշու]]ն ստացաւ քաղաքական ազդեցութիւն եւ ռազմական աջակցութիւն՝ օգտագործելով [[Թոյոտոմի Հիդեյոշի]]ի վրայ ունեցած [[Խնամակալութիւն|խնամակալութեան]] իրաւունքը եւ 1603 թ. նշանակուելով [[շյոգուն]]։ Ան հիմնադրեց Տոկուգավայի [[շյոգունավարութիւն]]ը եւ մայրաքաղաքը տեղափոխեց [[Էդո]] (այսօրվա [[Տոկիո]])։ 1639 թ. շյոգունապետութիւնը սկսաւ [[Ö³åáÝdzÛÇ ÇÝùݳٻÏáõë³óáõÙÁ|Ճափոնի ինքնամեկուսացման արտաքին քաղաքականութիւնը]], որ տեւեց երկուսուկէս [[հարիւրամեակ]]։ Առաջացաւ ազգային մշակութային [[կոկուգակու]] շարժումը։

 

[[1930]]-ական թուականներուն Ճափոնը Չինաստանի հիւսիս-արեւելեան օկուպացուած մասին մէջ կը կառուցէ [[Ման-Չժոու-գո]] ծովային պետութիւնը։ 1936 թ. Ճափոնը համաձայնագիր կը ստորագրէ [[Երրորդ Րայխ|նացիստական Գերմանիոյ]] հետ, իսկ 1941 թ. կը միանայ [[Առանցքի երկրներ]]ուն։ 1937 թ. Ճափոնը կը ներխուժէ Չինաստանի միւս տարածքներ եւս, սկսելով երկրորդ [[Ճափոնա-չինական պատերազմները|չին-Ճափոնական պատերազմը]] (1937-1945 թթ.), ինչէն ետք ԱՄՆ-ը անոր կ'ենթարկէ նաֆթային էմբարգոյի։ 1947 թ. Դեկտեմբեր 7-ին Ճափոնը կը յարձակի խաղաղօվկիանոսեան [[Փերլ Հարբոր]] ռազմակայանի վրայ եւ պատերազմ կը յայտարարէ ԱՄՆ-ին եւ [[Մեծ Բրիտանիա]]յին, որուն հետեւանքով ԱՄՆ-ը նոյնպէս կը մտնէ [[Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ]]ի մէջ։ Ճափոնական կայսրութիւնը կը գրաւէ [[Հոնկոնգ]]ը, [[Ֆիլիպիններ]]ն ու [[Մալաեան թերակղզի]]ն, սակայն, 1942 թ. [[Կորալեան ծով]]ուն մէջ կրած պարտութիւնը զրկեց անոր ծովուն մէջ ունեցած առաւելութենէն։ 1945 թ. Օգոստոս 6-ին եւ 9-ին ԱՄՆ աւիացիոյ իրականացած Հիրոշիմա եւ Նագասակի քաղաքներու ատոմային [[Հիրոշիմա եւ Նագասակի քաղաքներու ատոմային ռմբակոծութիւնները|ռմբակոծութիւններէն]] ետք, Ճափոնը 1945 թ. Սեպտեմբեր 2-ին ստորագրուեցաւ [[Ճափոնի կապիտուլյացիան|կապիտուլյացիայի ակտը]], որով աւարտեցաւ Երկրորդ աշխարհամարտը։

1947 թ. Ճապբոնը կ'ընդունի նոր խաղաղասիրական [[Ճափոնի սահմանադրութիւնը|սահմանադրութիւն]], որուն մէջ, շեշտը կը դրուի [[Ճափոնի լիպերալ-դեմոկրատական կուսակցութիւն|լիպերալ դեմոկրատիայի]] վրայ։ Դաշնակից երկրներու կողմէն Ճափոնի օկուպացումն կ'աւարտէ [[Սան-Սթեֆանոյի խաղաղութեան պայմանագիր|Սան-Ստեֆանոյի խաղաղութեան պայմանագրով]], որ ոյժի մէջ կը մտնէ 1952 թ., իսկ 1956 թ. Ճափոնը՝ [[ՄԱԿ]]։ Աւելի ուշ Ճափոնը կը հասնի աննախադէպ տնտեսական աճի՝ տարեկան միջինը 10%, որ տեւեց չորս տասնամակ։ Կը կատարուի Ճափոնական տնտեսական հրաշքը։ 1991 թ. տնտեսական աճին կը փոխարինէ ճգնաժամը, որմէ երկիրը կրնայ դուրս գալ միայն 2000 թ.<ref name=":0" />

[[Պատկեր:Japanese Macaque Fuscata Image 367.jpg|մինի|240px| [[Ճափոնական մակակ]]ները Ջիգոկուդանի ջերմ աղբիւրներուն մէջ։]]

[[Պատկեր:Japan Tojinbo02n4592.jpg|մինի|աջից|240px|Ճափոնը ծովային երկիր է:]]

Ճափոն ծովային երկիր է, երկրի տարածքի 97%-ը կը գտնուի [[Հոնսյու]], [[Հոկայդո]], [[Կյուսյու]] ու [[Սիկոկու]] կղզիներու, իսկ փոքր մասն ալ՝ Րյուկյու, [[Օվկիանիա]] եւ այլ կղզեխումբերու վրայ։ Ընդհանուր առմամբ, Ճափոնը կը գտնուի 6852 կղզիներէն բաղկացած Ճափոնական կղզաշարի վրա։ Ճապոնիան դեռևս տարածքային չլուծված խնդիրներ ունի հարևան պետութիւններու հետ եւ, մասնաւորապէս՝ [[Ռուսիա]]յէն կը պահանջէ [[1945]] թուականին [[ԽՍՀՄ]] գրաուած չորս՝ [[Իտուրուպ]], [[Կունաշիր]], [[Շիկոտան]] եւ [[Հաբոմաի]] կղզիները։ Ճափոնը կը գտնուի [[Խաղաղ Ովկիանոս|խաղաղովկիանոսեան]] գեոսինկլինային գոտիին մէջ, այսպէս կոչուած հրէ օղակին մէջ, ատորմով ալ պայմանաւորուած է [[երկրաշարժ]]երու յաճախականութիւնը։ Առանձնապէս մեծ աւերածութիւններ եւ մարդկային զոհեր պատճառած են 1903, 1923, 1994-թթ-ի երկրաշարժերը։

 

Տոկիոյի մէջ են անցկացուած 18-րդ օլիմբիական խաղերը (1964 թ)։ Տոկիոյի մէջ կ'ապրի 50–60 հայ, կը գործէ հայագիտական կեդրոն, տարեկան 7–8 անգամ լոյս կը տեսնէ «Արարատ» թերթիկը՝ հայերու եւ Հայաստանով հետաքրքրուող Ճափոնցիներու համար։

 

Ճափոնը այն բացառիկ երկրներէն է, ուր միաժամանակ կը գործեն տարբեր կրօններ։ Ճափոնցիներու 83.9%-ը կը դաւանէ շինտո, իսկ 71.4%-ը՝ պուտտիզմ <ref>{{cite web| accessdate=2013-06-09|url = https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/ja.html#people|title = World Factbook: Japan-People|publisher = [[ԿՀՎ]]|lang = en}}</ref>(գումարայինի 100%-ը գերազանցելը պայմանաւորուած է բնակչութեան որոշ մասի կողմէն միաժամանակ այդ երկու կրօնները դաւանելով)։ Բացի աւանդական պուտտիզմի եւ սինթոիզմի արարողակարգերէն, կը կատարուին նաեւ քրիստոնէական ծիսակատարութիւններ։ Քրիստոնէութիւնը Ճափոն ներթափանցած է XVI դարուն։

 

'''Պրեֆեկտուրաներու ցանկ'''

[[Պատկեր:Japan prefectures.png|link=http://hy.wikipedia.org/wiki/%D5%8A%D5%A1%D5%BF%D5%AF%D5%A5%D6%80:Japan_prefectures.png|right|

]]

{|

| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |

| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |

| style="padding-right:1em; vertical-align:top;" |

|}

 

 

====== Տօներ ======

Ճափոնի մէջ կը նշուի 15 [[պետական տօն]]։ Ատոնք նշելու օրերը [[Հանգստեան օր|ոչ աշխատանքային]] են եւ անոնց ցանկը կը սահմանուի պետական տօներու օրէնքով։ Իրար յաջորդող չորս տօներուն ([[Շյովա]]յի օր, [[Ճապոնիայի սահմանադրութիւնը|Սահմանադրութեան օր]], Կանաչ միջավայրի օր եւ Երեխաներու օր) կ'ըսեն [[ոսկի շաբաթ]]։ Ճափոնի կառավարութիւնը մտցրածէ նաեւ [[երջանիկ երկուշաբթիներ]]ի համակարգը, որուն համապատասխան տօներէն չորսը՝ [[Չափահասութեան օր]]ը, [[Ծովու օր]]ը, [[Աւագներուն մեծարելու օր]]ը եւ [[Ֆիզմշակոյթի օր]]ը ամրագրուած [[Ամսաթիւ|ամսաթիւերէն]] տեղափոխուած են [[Շաբաթուան օրերը|երկուշաբթի]], ստեղծելով երեք անընդմէջ [[հանգստեան օր]]։ Ճափոնի մէջ տօնական իրադարձութիւն կը համարուի նաեւ [[սակուրայի ծաղկելու օրը]]։ Կը նշուին նաեւ փոխառնուած տօներ, որոնք Ճափոնի մէջ [[աւանդոյթ]] դարձած են համեմատաբար վերջերս, օրինակ՝ [[Սուրբ Վալենդինի օրը]]։