«Ճափոն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

{{նիհոնգո|'''Ճափոն'''<ref>{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=55}}</ref> |日本| Նիհոն}}, պաշտօնական անունը {{audio|help=no|Ja-nippon_nihonkoku.ogg|«Նիփփոն, ՆիհոնկոքուՆիհոնքոքու»}} պետութիւն է [[Ասիա|Ասիոյ]] խաղաղօվկիանոսեան ափերէն դէպի [[արեւելք]] գտնուող [[կղզի]]ներուն վրայ։ Հինէն ի վեր [[Ճափոնցիներ]]ը իրենց [[երկիր|երկրին]] կ'ըսեն Նիփփոն կամ Նիհոն, որ կազմուած է 2 հիերոկլիֆային նշաններէ՝ «արեւ» եւ «հիմք»։ Ճափոնական դրօշի վրայի կարմիր արեւային սկաւառակը եւ պետական [[զինանշան]]ի կլոր ոսկեծաղիկը՝ քրիզանթեմը, նոյնպէս կը խորհրդանշեն ծագող արեւը։

Ութերորդ դարէն սկսած [[Նարա]] ժամանակաշրջանին ստեղծուեցաւ խիստ կեդրոնացած Ճափոնական պետութիւնը՝ ժամանակակէն Նարա քաղաքի մօտ գտնուող [[ՀեյջյոՀէյճեոյ-քյո]]քեոյ կայսերական մայրաքաղաքով։ Ճափոնական հանրութեան արագացուած չինականացման հետ միասին այդ ժամանակաշրջանին կը բնորոշեն նաեւ առաջին պատմագրութիւններու ստեղծումն ու մշակոյթի ծաղկումը։ 712 թ.-ին կ'աւարտէ [[ԿոջիկիՔոճիքի]], իսկ 720 թ.՝-ին՝ [[Նիհոն ՇյոկիՇեոքի]] սուրբ գիրքերը։<br />[[784]] թ.-ին [[ԿամուՔամու կայսր]]ը մայրաքաղաքը տեղափոխեց [[ՆագաոկաՆակաոքայ-քյո]]քեոյ, սակայն տասը տարի անց այն տեղափոխուեցաւ [[ՀեյանՀեյեան-քյոքեոյ]] (այսօրվաայսօրուայ [[ԿիոտոՔեոթօ]]ն)։ Այդպէս սկսաւ ՀեյանՀէյեան ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակ ծաղկում ապրեցաւ Ճափոնականճափոնական ազգային մշակոյթը։ [[ԿանաՔանա]] [[Ճափոնական վանկային այբուբէն|վանկային այբուբէնի]]այբուբենի ստեղծումը թոյլ տուաւ [[չինարէն]]ի փոխարէն գրել [[Ճափոներէնճափոներէն]]։<br />[[XII12^-րդ դար]]իցդարէն Ճափոնի մէջ, սկսաւ կառավարել ֆեոդալականֆեոտալական ռազմականացուած իշխող դասը՝ սամուրայներու գերատեսչութիւնը։ [[1192]] թ.-ին [[Մինամոթօ-նոնօ ՅորիթոմօԵորիթոմօ]]ն յաղթելով իր հետ մրցակցող [[Տայրա]]Թայրայ գերդաստանին, նշանակուեցաւ [[շյոգունշեոկուն]], որով սկիզբ դրուեցաւ [[ԿամակուրաՔամաքուրայ]] ժամանակաշրջանին։ Անոր մահէն ետք՝ [[1199]] թ.-ին իրական իշխանութիւնը անցաւ իր թողած [[ՀոջյոՀոճեոյ]] գերդաստանին։ ԿամակուրաՔամաքուրայ շյոգունաւարութիւնըշեոկունավարութիւնը [[1274]] եւ [[1281]] թթ.թուականներուն յաջողութեամբ ետ կը մղէ [[մոնկոլներ]]ու ներխուժումը։ Այդ ժամանակուան պաշտօնական կրօն կը դառնայ զէնը։ Մոնկոլներուն յաղթելէն ետք, Ճափոնցիճափոնցի ռազմիկներու միջեւ կը սկսին պառակտիչ պատերազմներ, որու արդիւնքին մէջ [[Կամակուրա]]յիՔամաքուրայի ռեժիմն արագ անկում կ'ապրի։ [[1318]]-ին թ.գահակալեցաւ գահակալեցԿօ Գո ԴայգոՏայկօ կայսրը եւ գլխաւոր հրամանատար ԱշիկագաԱշիքակա ՏակաուջիիԹաքաուճիի աջակցութեամբ ետ վերադարձուց իշխանութիւնը, սակայն [[1336]] թ.-ին կայսեր որդիին հետ իշխանութիւնը չկիսած [[ԱշիկագաԱշիքակա ՏակաուջիԹաքաուճի]]ն [[ԿիոտոՔեոթօ]]յի մէջ, գահին նստեցրեց կայսր ԿյոմիյոյինՔեոմիյոյին ևեւ 1338 թ.-ին անոնցմէ ստացաւ շյոգունիշեոկունի տիտղոս։ Արդիւնքին մէջ, Ճափոնի մէջ ստացաւ երկու կայսր եւ երկու շյոգունշեոկուն, որոնք կատաղի հակամարտութեան մէջ կ'ընհուպէին մինչեւ 13921392։ թ.։ ԱշիկագաԱշիքակա շյոգունապետութիւնըշեոկունավարութիւնը չկրցաւ վերհսկել մեծ դայմյոտայմեոյ ֆեոդալներունֆեոտալներուն, այդիսկ պատճառովպատճառաւ 1467 թ.-ին բռնկեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որով սկիզբ դրուեցաւ խռովութիւններով հարուստ [[Սենգոկու]]Սենկոքու ժամանակաշրջանին։<br />1543 թ.-ին Ճափոնի ափերուն հասան [[Փորթուկալացիներ|փորթուկալացի]] ծովագնացները, իսկ աւելի ուշ՝ [[Ջիզվիտներ|ջիզվիտ]]ճիզուիթ [[միսիոներ]]ներնմիսիոներներն ու [[հոլանդացիհոլանտացի վաճառականներ]]ը։վաճառականները։ Դրուեցաւ Ճափոնի եւ [[Արեւմտեան աշխարհ|Արեւմուտքի]] միջեւ առեւտրական եւ մշակութային փոխազդեցութեան սկիզբը։ [[Եւրոպա]]կան տեխնալոգիաներու եւ [[հրազէն]]ի օգնութեամբ [[ՕդաՕտա ՆոբունագաՆոպունակա]]ն յաղթեց միւս [[դայմյո]]ներունտայմեոյներուն եւ համարեայ կրցաւ միաւորել երկիրը, սակայն սպանվեցսպաննուեցաւ 1582-ին։ թ.։ ՆրաԱնոր ժառանգորդը դարձավդարձաւ [[ԹոյոտոմիԹոյեոթոմի ՀիդեյոշիՀիտեյոշի]]ն, ով 1590-ին թ. ավարտինաւարտին հասցրեց երկրի միավորմանմիաւորման գործը։ ՀիդեյոշինՀիտեյոշին երկու անգամ գրավեցգրաւեցաւ [[ԿորեաՔորէա]]ն, սակայն գորէականքորէական եւ չինական զորքերու հասցրած քանի մը պարտութիւններէն ետք Ճափոնցիներըճափոնցիները 1598 թ.-ին նահանջեցին Գորէայէն։Քորէայէն։ ՀիդեյոշիիՀիտեյեոշիի մահէն ետք [[ՏոկուգավաԹոքուկաւա Իեյաշու]]նԻեյեաշուն ստացաւ քաղաքական ազդեցութիւն եւ ռազմական աջակցութիւն՝ օգտագործելով [[ԹոյոտոմիԹոյեոթոմի ՀիդեյոշիՀիտեյեոշի]]ի վրայ ունեցած [[Խնամակալութիւն|խնամակալութեան]] իրաւունքը եւ 1603 թ.-ին նշանակուելով [[շյոգունշեոկուն]]։ Ան հիմնադրեց ՏոկուգավայիԹոքուկաւայի [[շյոգունավարութիւնշեոկունավարութիւն]]ը եւ մայրաքաղաքը տեղափոխեցտեղափոխեցաւ [[ԷդոԷտօ]] (այսօրվաայսօրուայ [[ՏոկիոԹոքիօ]])։ 1639-ին թ. շյոգունապետութիւնըշեոկունավարութիւնը սկսաւ [[Ö³åáÝdzÛÇփáÝÇ ÇÝùݳٻÏáõë³óáõÙÁóáõÙ|Ճափոնի ինքնամեկուսացման արտաքին քաղաքականութիւնը]], որ տեւեցտեւեցաւ երկուսուկէս [[հարիւրամեակ]]։հարիւրամեակ։ Առաջացաւ ազգային մշակութային [[կոկուգակուքոքուկաքու]] շարժումը։

[[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|Միացեալ Նահանգներու]] հետ [[ՄեթյուՄեթիւ Ք. Փերի|պայմանագրի]] ստորագրումին հետ, [[1854]] թուականին բացելով իր ծովային սահմանները, Ճափոնի մէջ կը կարգաւորուին ընկերա-տնտեսական զարգացումները։ 1869 թ.-ին քաղաքացիական պատերազմի արդիւնքին մէջ, վերացաւ շյոգունավարութիւնըշեոկունավարութիւնը եւ ստեղծուեցաւ կեդրոնացած պետութիւն՝ կայսեր ղեկավարութեամբ։ Որպէս հիմք, վերցնելով արեւմտեան քաղաքական, դատաիրավականդատաիրաւական եւ ռազմական համակարգերը, Ճափոնի նախարարներու աշխատակազմը ստեղծեց Գաղտնի խորհուրդ, նախապատրաստեց [[Մեյջի]]իՄէյճիի սահմանադութիւնը եւ գումարեց [[Ճափոնի խորհրդարանըխորհրդարան|խորհրդարան]]։ Վերափոխուած Ճափոնական կայսրուիւնըկայսրութիւնը դարձաւ արդիւնաբերացուած համաշխարհային տերութիւն։ Յաղթանակներ տանելով [[Ճափոնա-չինական պատերազմ (1894-1985)|չին-Ճափոնական]] (1894-1895 թթ.) եւ [[Ռուս-ճապոնական պատերազմ (1904-1905)|ռուս-ճապոնական պատերազմները]] (1904-1905 թթ.) Ճափոնը ապահովեց իր գերիշխանութիւնը [[Ճափոնական ծով|Ճափոնական]] եւ [[Դեղին ծով]]երուն մէջ եւ իրեն միացուց [[Քորէա]]ն, [[Թայուան]]ը եւ [[Սախալին]]ի հարաւը։<br />XX20^-րդ դարու սկզբին [[ՏաշյոԹաշեոյ]]յիի կարճ ժողովրդավարական ժամանակաշրջանին փոխարինեցփոխարինեցաւ ռազմականացման եւ էքսպանսիոնիզմի աճը։ [[ԱնտանտԱնթանթ]]ի կողմէն մասնակցելով [[Համաշխարհային Առաջին աշխարհամարտՊատերազմ (արեւմտահայերէն)|Համաշխարհային Առաջին Պատերազմին]]ին, Ճափոնը ընդլայնեց իր քաղաքական ազդեցութիւնը ու տարածքը։

[[Պատկեր:Shinzo Abe (2014).jpg|մինի|200px|ՃապոնիայիՃափոնի [[վարչապետ]] [[Շինզոյ Ապէ]]]]