«Ճափոն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

{{նիհոնգո|'''Ճափոն'''<ref>{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=55}}</ref> |日本| Նիհոն}}, պաշտօնական անունը {{audio|help=no|Ja-nippon_nihonkoku.ogg|«Նիփփոն, Նիհոնքոքու»}} պետութիւն է [[Ասիա|Ասիոյ]] խաղաղօվկիանոսեան ափերէն դէպի [[արեւելք]] գտնուող [[կղզի]]ներուն վրայ։ Հինէն ի վեր [[Ճափոնցիներ]]ը իրենց [[երկիր|երկրին]] կ'ըսեն Նիփփոն կամ Նիհոն, որ կազմուած է 2 հիերոկլիֆային նշաններէ՝ «արեւ» եւ «հիմք»։ Ճափոնական դրօշի վրայի կարմիր արեւային սկաւառակը եւ պետական [[զինանշան]]ի կլոր ոսկեծաղիկը՝ քրիզանթեմը, նոյնպէս կը խորհրդանշեն ծագող արեւը։

 

[[1970]] թուականէն սկսած Ճափոնի տնտեսութիւնը զբաղեցուցած է աշխարհին 2-րդ տեղը, զիջելով [[ԱՄՆ|Միացեալ Նահանգներուն]]։ Այդ դիրքը յետագային, ան զիջեց Չինաստանին։ Արտահանման ծաւալով չորրորդն է, ներմուծման ծաւալով՝ վեցերորդը։ Ճափոնը կը համարուի աշխարհի մեծագոյն տնտեսական կեդրոններէն մէկը։

== Պատմութիւն ==

Ճափոնը ունի շատ իւրօրինակ պատմութիւն, որ կը սկսի հնագոյն ժամանակներէն։ Ճափոնի պատմութեան վրայ մեծապէս ազդած է անոր աշխարհագրական մեկուսացուածութիւնը։ Միեւնոյն ժամանակ ճափոնական մշակոյթի եւ գիրերու վրայ մեծ ազդեցութիւն ունեցած է քորէական եւ չինական մշակոյթը։

[[Պատկեր:Castle Himeji sakura01 adjusted.jpg|մինի|ձախից|240px|Սամուրայներու միջնադարեան դղեակ]]

[[Պատկեր:Meiji tenno1.jpg|մինի|ձախից|240px|[[Մէյճի]] կայսրը (1868–1912)]]

[[250]]-ին Եայոյին կը փոխարինէ [[Քոֆուն]] ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակ [[Եամաթօ]] տարածքին մէջ, առաջացաւ Ճափոնական պետութիւն։<br />

Ութերորդ դարէն սկսած [[Նարա]] ժամանակաշրջանին ստեղծուեցաւ խիստ կեդրոնացած Ճափոնական պետութիւնը՝ ժամանակակէն Նարա քաղաքի մօտ գտնուող Հէյճեոյ-քեոյ կայսերական մայրաքաղաքով։ Ճափոնական հանրութեան արագացուած չինականացման հետ միասին այդ ժամանակաշրջանին կը բնորոշեն նաեւ առաջին պատմագրութիւններու ստեղծումն ու մշակոյթի ծաղկումը։ 712-ին կ'աւարտէ Քոճիքի]], իսկ 720-ին՝ [[Նիհոն Շեոքի]] սուրբ գիրքերը։<br />784-ին [[Քամու կայսր]]ը մայրաքաղաքը տեղափոխեց Նակաոքայ-քեոյ, սակայն տասը տարի անց այն տեղափոխուեցաւ [[Հեյեան-քեոյ]] (այսօրուայ [[Քեոթօ]]ն)։ Այդպէս սկսաւ Հէյեան ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակ ծաղկում ապրեցաւ ճափոնական ազգային մշակոյթը։ [[Քանա]] վանկային այբուբենի ստեղծումը թոյլ տուաւ [[չինարէն]]ի փոխարէն գրել [[ճափոներէն]]։<br />12^-րդ դարէն Ճափոնի մէջ, սկսաւ կառավարել ֆեոտալական ռազմականացուած իշխող դասը՝ սամուրայներու գերատեսչութիւնը։ [[1192]]-ին [[Մինամոթօ-նօ Եորիթոմօ]]ն յաղթելով իր հետ մրցակցող Թայրայ գերդաստանին, նշանակուեցաւ [[շեոկուն]], որով սկիզբ դրուեցաւ [[Քամաքուրայ]] ժամանակաշրջանին։ Անոր մահէն ետք՝ [[1199]]-ին իրական իշխանութիւնը անցաւ իր թողած [[Հոճեոյ]] գերդաստանին։ Քամաքուրայ շեոկունավարութիւնը [[1274]] եւ [[1281]] թուականներուն յաջողութեամբ ետ կը մղէ [[մոնկոլներ]]ու ներխուժումը։ Այդ ժամանակուան պաշտօնական կրօն կը դառնայ զէնը։ Մոնկոլներուն յաղթելէն ետք, ճափոնցի ռազմիկներու միջեւ կը սկսին պառակտիչ պատերազմներ, որու արդիւնքին մէջ Քամաքուրայի ռեժիմն արագ անկում կ'ապրի։ [[1318]]-ին գահակալեցաւ Կօ Տայկօ կայսրը եւ գլխաւոր հրամանատար Աշիքակա Թաքաուճիի աջակցութեամբ ետ վերադարձուց իշխանութիւնը, սակայն [[1336]]-ին կայսեր որդիին հետ իշխանութիւնը չկիսած [[Աշիքակա Թաքաուճի]]ն [[Քեոթօ]]յի մէջ, գահին նստեցրեց կայսր Քեոմիյոյին եւ 1338-ին անոնցմէ ստացաւ շեոկունի տիտղոս։ Արդիւնքին մէջ, Ճափոնի մէջ ստացաւ երկու կայսր եւ երկու շեոկուն, որոնք կատաղի հակամարտութեան մէջ կ'ընհուպէին մինչեւ 1392։ Աշիքակա շեոկունավարութիւնը չկրցաւ վերհսկել մեծ տայմեոյ ֆեոտալներուն, այդիսկ պատճառաւ 1467-ին բռնկեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որով սկիզբ դրուեցաւ խռովութիւններով հարուստ Սենկոքու ժամանակաշրջանին։<br />1543-ին Ճափոնի ափերուն հասան [[Փորթուկալացիներ|փորթուկալացի]] ծովագնացները, իսկ աւելի ուշ՝ ճիզուիթ միսիոներներն ու հոլանտացի վաճառականները։ Դրուեցաւ Ճափոնի եւ [[Արեւմտեան աշխարհ|Արեւմուտքի]] միջեւ առեւտրական եւ մշակութային փոխազդեցութեան սկիզբը։ [[Եւրոպա]]կան տեխնալոգիաներու եւ [[հրազէն]]ի օգնութեամբ [[Օտա Նոպունակա]]ն յաղթեց միւս տայմեոյներուն եւ համարեայ կրցաւ միաւորել երկիրը, սակայն սպաննուեցաւ 1582-ին։ Անոր ժառանգորդը դարձաւ [[Թոյեոթոմի Հիտեյոշի]]ն, ով 1590-ին աւարտին հասցրեց երկրի միաւորման գործը։ Հիտեյոշին երկու անգամ գրաւեցաւ [[Քորէա]]ն, սակայն քորէական եւ չինական զորքերու հասցրած քանի մը պարտութիւններէն ետք ճափոնցիները 1598-ին նահանջեցին Քորէայէն։ Հիտեյեոշիի մահէն ետք Թոքուկաւա Իեյեաշուն ստացաւ քաղաքական ազդեցութիւն եւ ռազմական աջակցութիւն՝ օգտագործելով [[Թոյեոթոմի Հիտեյեոշի]]ի վրայ ունեցած [[Խնամակալութիւն|խնամակալութեան]] իրաւունքը եւ 1603-ին նշանակուելով [[շեոկուն]]։ Ան հիմնադրեց Թոքուկաւայի [[շեոկունավարութիւն]]ը եւ մայրաքաղաքը տեղափոխեցաւ [[Էտօ]] (այսօրուայ [[Թոքիօ]])։ 1639-ին շեոկունավարութիւնը սկսաւ [[Ö³փáÝÇ ÇÝùݳٻÏáõë³óáõÙ|Ճափոնի ինքնամեկուսացման արտաքին քաղաքականութիւնը]], որ տեւեցաւ երկուսուկէս հարիւրամեակ։ Առաջացաւ ազգային մշակութային քոքուկաքու]] շարժումը։

 

[[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|Միացեալ Նահանգներու]] հետ [[Մեթիւ Ք. Փերի|պայմանագրի]] ստորագրումին հետ, [[1854]] թուականին բացելով իր ծովային սահմանները, Ճափոնի մէջ կը կարգաւորուին ընկերա-տնտեսական զարգացումները։ 1869-ին քաղաքացիական պատերազմի արդիւնքին մէջ, վերացաւ շեոկունավարութիւնը եւ ստեղծուեցաւ կեդրոնացած պետութիւն՝ կայսեր ղեկավարութեամբ։ Որպէս հիմք, վերցնելով արեւմտեան քաղաքական, դատաիրաւական եւ ռազմական համակարգերը, Ճափոնի նախարարներու աշխատակազմը ստեղծեց Գաղտնի խորհուրդ, նախապատրաստեց Մէյճիի սահմանադութիւնը եւ գումարեց [[Ճափոնի խորհրդարան|խորհրդարան]]։ <br />

{{Բազմապատիկ պատկերներ

| գոտի = left/right/center

*1333 – 1336՝ Քեմու դարաշրջանի կառավարութիւնը; կայսերական իշխանութեան վերականգնումը

*XIV դ. երկրորդ կէս՝ Պատերազմներ կայսերական տան հիւսիսային եւ հարաւային թեւերու միջեւ

*1467 – 1477՝ Երկրի կեդրոնական մասին մէջ, ֆեոտալական խումբերու միջեւ պատերազմները

*XV դարու վերջ – XVI դարու սկիզբ՝ Գիւղացիական ապստամբութիւններ; ծովային ասպատակութիւններ եւ ծավահենութիւն [[Խաղաղ ովկիանոս|ովկիանոսի]] ընդարձակ տարածքներուն մէջ

== Աշխարհագրութիւն ==

 

[[Պատկեր:Japanese Macaque Fuscata Image 367.jpg|մինի|240px| [[Ճափոնական մաքաք]]ները Ճիկոքուտանի ջերմ աղբիւրներուն մէջ։]]

[[Պատկեր:Japan Tojinbo02n4592.jpg|մինի|աջից|240px|Ճափոնը ծովային երկիր է:]]

Թոքիոն Ճափոնի ու համանուն պրեֆեկտուրայի մայրաքաղաքն է, աշխարհի առաւել մեծ եւ արագ աճող քաղաքներէն։ Հիմնադրուած է 12-րդ դարու կիսուն։

 

[[Յունուար]]ի միջին ջերմաստիճանը 3.1&nbsp;°C է, [[Օգոստոս (արեւմտահայերէն)|Օգոստոսինը]]՝ 25.6&nbsp;°C, տարեկան տեղումներու միջին քանակը՝ 1343 մմ։ Յաճախակի են թայֆուններն ու երկրաշարժերը. վերջինը (1923 )՝ 8.3 բալլ ուժգնութեամբ, խլած է 142 հզ մարդու կեանք։

 

Թոքիոն Ճափոնի հիմնական տրանսպորտային հանգոյցն է. քաղաքին մէջ կը գործէն Հանետա եւ Նարեթա միջազգային օդակայանները, մեթրօն։ Տոկիոն բազմաթիւ ճեպընթաց ավտոմայրուղիներով ու երկաթուղիներով կապուած է երկրի այլ քաղաքներուն։ Երկրի արտաքին առեւտուրի շրջանառութեան կէսէն աւելին կը կատարուի քաղաքամերձ Եոքոհամա, Քաւասաքի, Եոքոսովա, Թիպա նավահանգիստներով։

 

Թոքիոյի մէջ սակաւ կանաչապատ տարածքները, իսկ կեդրոնը կառուցապատուած է քարէ, աղիւսէ շէնքերով ու երկաթբետոնէ երկնաքերներով։ Քաղաքը բաղկացած է երկու մեծ մասերէ՝ Եամանոթի (բլրային) եւ Սութամաթի (ցածրադիր)։

Բնակելի թաղամասերը կառուցուած են 2 անգամ. 1923-ի [[Սեպտեմբեր (արեւմտահայերէն)|Սեպտեմբեր]] 1-ին քաղաքի գրեթէ կէսը աւերուած է երկրաշարժէն, իսկ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ բազմիցս ենթարկուած է (1944-45) ամերիկեան աւիացիոյ ռմբակոծութիւններուն։

 

====== Կրօնք ======

[[Պատկեր:Daibutsu of Todaiji 3.jpg|մինի|ձախից|240px|Պուտտհայի արձան]]

 

====== Հայերը Ճափոնի Մէջ ======

Հայերը Ճափոն եկած են 19-րդ դարու 2-րդ կէսէն։ Այստեղ գործած են «Աղաբեկ եւ ընկերութիւն» առեւտրական հաստատութիւնները։ Վերջինս գործած է Անահիտ Աբգարեանի եւ անոր որդիի ղեկավարութեամբ։ Անահիտ Աղաբեկեան-Աբգարեանը 1920 թ-ին նշանակուած է Հայաստանի հիւպատոս Ճափոնի մէջ։ Ան Հայ դատի մասին յոդուածներով պարբերաբար հանդէս եկած է Ճափոնի անգլալեզու մամուլում, օգնած՝ հայ գաղթականներուն։ Ներկայիս Ճափոնի մէջ կը բնակի 100 հայ, հիմնականին մէջ՝ Տոկիոյի մէջ։ Կը գործէ հայագիտական կեդրոն, տարեկան 7-8 անգամ լոյս կը տեսնէ «Արարատ» թերթիկը՝ հայերու եւ Հայաստանով հետաքրքրուող Ճափոնցիներու համար։ Տոկիոյի մէջ կը գործէ նաեւ ՀՀ դեսպանատունը։<ref>http://www.encyclopedia.am Հայերը Ճափոնի մէջ</ref>

 

Ճափոնի հին ու զարգացած [[Ճափոնի մշակոյթ|մշակոյթի]] երկիր է. ուշագրաւ են հին եւ ժամանակակէն վարպետներու արուեստը, բնապատկերային գեղանկարչութիւնը, ճենապակիի արուեստը, ճարտարապետութիւնը, թատրոնը։ Յայտնի է յատկապէս [[քապուքի]] թատրոնը, որ սկիզբ առած է թափառաշրջիկ երգիչներու ու պարողներու կատարումներէն եւ մինչեւ օրս ալ տարածուած է ժողովուրդի մէջ։ Ճափոնցիները յայտնի են [[Իքեպանա|ծաղկեփնջեր կազմելու]] եւ [[Պանսաի|գաճաճ ծառեր մշակելու]] իւրայատուկ արուեստով։ Համաշխարհային ճանաչում են գտած ճափոնական [[ճուտօ]], [[քարաթէ]], [[սումօ]] մարզաձեւերը<ref><small>{{cite web|url=http://www.pbs.org/independentlens/sumoeastandwest/sumo.html|title=Սումո: East and West|publisher=[[Public Broadcasting Service|PBS]]|accessdate=2007-03-10|archiveurl=http://www.webcitation.org/616r7fC4X|archivedate=2011-08-21}}</small></ref>։

Ժամանակակէն ճարտարապետութիւնը աչքի կ'իյնայ տնտեսական նպատակայարմարարութիւններով պայմանաւորուած ֆուկցիոնալութեամբ եւ մինիմալիստական լուծումներով։ Ամէն ինչ շատ գործնական է, հարմար՝ ապրելու, ստեղծագործելու, աշխատելու եւ կրթուելու համար։ Ժամանակակէն տեխնոլոգիաները թոյլ կու տան կառուցելու երկնաքերներ, կամուրջներ, թունելներ եւ այլ ինժեներական կառոյցներ, ինչպէս երկրին ներսը, այնպէս ալ անոր սահմաններէն դուրս՝ ամբողջ աշխարհին մէջ<ref><small>{{cite web|url=http://metropolis.co.jp/tokyo/604/sports.asp|title=Japanese Golf Gets Friendly|publisher=[[Metropolis (English magazine in Japan)|Metropolis]]|author=Fred Varcoe|accessdate=2007-04-01|dead-url=404|archiveurl=http://web.archive.org/20070926215517/metropolis.co.jp/tokyo/604/sports.asp|archivedate=2007-09-26}}</small></ref>,<ref><small>{{cite web|url=http://metropolis.co.jp/tokyo/623/sports.asp|title=Japanese Omnibus: Sports|publisher=[[Metropolis (English magazine in Japan)|Metropolis]]|author=Len Clarke|accessdate=2007-04-01|dead-url=404|archiveurl=http://web.archive.org/20070926215524/metropolis.co.jp/tokyo/623/sports.asp|archivedate=2007-09-26}}</small></ref>։

[[Պատկեր:The Great Wave off Kanagawa.jpg|մինի|աջից|180px|Ճափոնական մանրանկարչութեան նմուշ]]

Չափազանց բարդ ու հետաքրքրական են [[ճափոնական գիրեր]]ը։ Անոնց հիմքին մէջ, ինկած է 6-էն 8-րդ դարերուն չինացիները փոխառնուած եւ [[ճափոներէն]]ի առանձնայատկութիւններուն յարմարեցուած [[հիերոկլիֆներ]]ը։ Թերթ կարդալու համար, օրինակ, անհրաժեշտ է իմանալ մօտ երկու հազար նշան, իսկ ատոնց ընդհանուր թիւը տասը հազարէն աւելի է։ Իհարկէ, դժուար է ատոնք բոլորը յիշելը, եւ ճափոնցիները գիրքերուն մէջ այս կամ այն նշանին հանդիպելով յաճախ կը դիմեն բառարանի օգնութեան։

 

Միաժամանակ Ճափոնի մէջ գոյութիւն ունի [[Քանա|վանկային այբուբեն]]։ Գրուածքներու բառերու մեծ մասի արմատները, կը գրուին հիերոկլիֆներով, իսկ քերականական վերջավորութիւնները՝ վանկակազմիչ այբուբենի նշաններով։ Գրուածքները կը կարդացուին վերէն ներքեւ եւ աջէն ձախ։ Եւ չնայած նշուած բարդութիւններուն՝ օափոնը համատարած գրագիտութեան երկիր է։ Վեց տարեկանէն երեխաները կը յաճախեն դպրոց, իսկ տասնամեայ կրթութիւնը պարտադիր է։ Բարձագոյն ուսումնական հաստատութիւններուն մէջ ուսումը վճարովի է, բայց կան նաեւ անվճար պետական համալսարաններ, ուր ընդունուելու համար պետք է յաղթահարել մրցակցային մեծ դժուարութիւններ։

 

 

Ճափոնական երգարուեստի վրայ իր խորն ազդեցութիւնը կը ձգեն ժամանակակէն արեւմտեան եւ նամանաւանդ ամերիկեան երաժշտական ուղղութիւններն ու ոճերը։ Ճափոնցիները ամէն կերպ կը ձգտին երգարուեստի հարցում ըլլալ ժամանակակէն։ Միեւնոյն ժամանակ՝ Ճափոնի մէջ, յարգի են աւանդական ճափոնական երգ-երաժշտութիւնն ու անոնց հիման վրայ մշակուած ուղղութիւնները։ Ամբողջ աշխարհին յայտնի է եւ տարածուած XX դարու 70-ականներուն ստեղծուած՝ երգի երաժշտութեան ձայնակցութեամբ [[Քարաոքէ|երգելու ձեւը]]։

Ճափոնցիներու տնային կենցաղը շատ բանով կը տարբերի եւրոպականէն։ Օրինակ՝ ճափոնական տուներուն մէջ կահոյք գրեթէ չկայ, հատակին փռուած են բրինձի ծղոտէն գործուած [[խսիր]]ներ, տուն մտնելէն կոշիկները կը հանեն ու կը դնեն դրան շեմին, իսկ ներսը՝ խսիրներու վրայ կը քայլեն գուլպաներով։ Ի տարբերութիւն եւրոպացիներու՝ ճափոնցիները կը ճաշեն յատակին նստած, յատակին ալ անկողին կը պահեն։

 

 

====== Արուեստը ======

| [[Յուլիս]]ի երրորդ [[երկուշաբթի]]ն || [[Ծով]]ու օր

|-

|-

| [[Սեպտեմբեր 23]]-ին մօտ Ճշգրիտ օրը կը յայտարարէ նախարարներու աշխատակազմը նախորդ տարուան Փետրուարի սկզբին</ref> || Աշնանային [[գիշերահաւասար]]ի օր

|-

|-

| [[Նոյեմբեր 3]] || Մշակոյթի օր

|}

'''Թավատառ տեքստ'''== Դուրսի Յղումներ ==

 

== Ծանօթագրութիւններ ==