«Ճափոն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

{{նիհոնգո|'''Ճափոն'''<ref>{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=55}}</ref> |日本| Նիհոն}}, պաշտօնական անունը {{audio|help=no|Ja-nippon_nihonkoku.ogg|«Նիփփոն, Նիհոնքոքու»}} պետութիւն է [[Ասիա|Ասիոյ]] խաղաղօվկիանոսեան[[Խաղաղական Ովկիանոս|խաղաղովկիանոսեան]] ափերէն դէպի [[արեւելք]] գտնուող [[կղզի]]ներունկղզիներուն վրայ։ Հինէն ի վեր [[Ճափոնցիներճափոնցիներ]]ը իրենց [[երկիր|երկրին]]երկիրը կ'ըսեն Նիփփոն կամ Նիհոն, որ կազմուած է 2 հիերոկլիֆային նշաններէ՝ «արեւ» եւ «հիմք»։ Ճափոնական դրօշի վրայի [[Կարմիր (գոյն, արեւմտահայերէն)|կարմիր]] արեւային սկաւառակը եւ պետական [[զինանշան]]իզինանշանի կլոր ոսկեծաղիկը՝ քրիզանթեմըքրիզանթէմը, նոյնպէս կը խորհրդանշեն ծագող արեւը։

Ճափոնը ժամանակակէնժամանակէն աշխարհի հզորագոյնհզօրագոյն երկրներէներկիրներէն է։ Միւսներէն զգալիօրէն կը տարբերի իր աշխարհագրական դիրքով, պատմական անցեալով, [[Ճափոներէն|լեզուով]], տնտեսական զարգացմամբ եւ բնութագրական այլ գիծերով։<br />Իր տարածքով Ճափոնը կը գերազանցէ [[եւրոպա]]կան [[տերութիւն]]ներէնտերութիւններէն շատերուն։շատեր։

[[1970 թուական]]էն թուականէն սկսածսկսեալ Ճափոնի տնտեսութիւնը զբաղեցուցած է աշխարհին 2-րդ տեղը, զիջելով [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|Միացեալ Նահանգներուն]]։ Այդ դիրքը յետագային, ան զիջեց Չինաստանին։[[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստանին]]։ Արտահանման ծաւալով չորրորդն է, ներմուծման ծաւալով՝ վեցերորդը։ Ճափոնը կը համարուի աշխարհի մեծագոյն տնտեսական կեդրոններէն մէկը։

[[2005 թուական|2005]] - [[2007 թուական]] թուականներուններուն, Ճափոնը [[Միաւորուած Ազգերու կազմակերպութիւնԿազմակերպութիւն|Միաւորուած Ազգերու]] անվտանգութեանԱնվտանգութեան խորհուրդի ոչ մշտական անդամանդամը եղած է։

Ճափոնը [[Երկրորդ համաշխարհայինՀամաշխարհային պատերազմՊատերազմ (արեւմտահայերէն)|Երկրորդ Համաշխարհային Պատերազմէն]]էն ետք պաշտօնապէս հրաժարիցաւհրաժարեցաւ պատերազմ յայտարարելու իր իրաւունքէն։ Ճափոնը աշխարհի միակ երկիրն է, որուն նկատմամբ [[Հիրոշիմա եւ Նակասաքի քաղաքներու աթոմային ռմբակոծութիւնը|կիրառուած է]] [[միջուկային զէնք]]։<ref name=":0">[https://www.dasaran.am/apps/wiki/view/id/5331 www.dasaran.am] Ճափոն Ընդհանուր տեղեկութիւններ Մայրաքաղաք Պատմութիւն</ref>

Երկրի «Ճափոն» անուանումը եւրոպական բոլոր լեզուներով, առաջացածյառաջացած է այդ երկրի Նիհոն կամ, առաւել հանդիսաւոր եւ պաշտօնական ոճով՝ Նիփփոն յատուկ անունը կազմող երկու [[հիերոկլիֆներ]]ու աղաւաղուած ընթերցումէն։ Այդ նշաններէն առաջինը՝ կը նշանակէ «արեւ», իսկ երկրորդը՝ «արմատ» կամ «հիմք»։ Հոսկէ ալ Ճափոնի այլաբանական նշումը որպէս «Ծագող արեւի երկիր»<ref><small>{{cite book|author=Հ. Ղ. Գրգեարեան, Ն. Մ. Յարութիւնեան |title=Աշխարհագրական անուններու բառարան |publisher=«Լույս» |location=Երեւան |year=1987 |page=}}</small></ref>։

Ճափոնցիներու մասին առաջին գրաւոր յիշատակումը եղած է Ք․Ե․ 1-ին դարու չինական ժամանակագրութեան մէջ։ Երկար ժամանակ այլ ազգերէն մեկուսացուածութիւնը իր ազդեցութիւնը ձգած է Ճափոնի պատմութեան եւ մշակոյթի վրայ։ <br />Մ.թ.ա. 500 թիւէն ներկայիս Ճափոնի տարածքին մէջ, կը սկսի Եայոյ ({{Լեզու ja|弥生時代}} [եայօյ ճիտայ]) ժամանակաշրջանը, որ կը համապատասխանէ [[Եւրոպա]]յի [[Պրոնզի դար|պրոնզի]] եւ [[Երկաթի դար|երկաթի]] դարերուն եւ որ տեւեցաւ մինչեւ Ք․Ե. 250։250 թուականը։ Եայոյ ժամանակաշրջանին մէջ, կը սկսի [[Ոռոգում|ոռոգման եղանակով]] [[Բրինձ (արեւմտահայերէն)|բրինձի]] մշակումը, բրուտագործութիւնը, մանածագործութիւնը, [[մետաղ]]ներու ([[Պղինձ (արեւմտահայերէն)|պղինձի]], [[Երկաթ (արեւմտահայերէն)|երկաթի]] եւ [[պրոնզ]]ի) մշակումը եւ պաշտպանուած [[քաղաք]]այինքաղաքային բնակավայրերու կառուցումը։ Այդ նորոյթները իրենց հետ կը բերէին [[Չինաստան (արեւմտահայերէն)|Չինաստանէն]] եւ [[Քորէա]]յէն վերաբնակվածները։

[[250]]-ին Եայոյին կը փոխարինէ [[Քոֆուն]] ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակերբ [[ԵամաթօԵամաթոյ]] տարածքին մէջ, առաջացաւյառաջացաւ Ճափոնական պետութիւն։<br />

Յաջորդը Ասուքա ժամանակաշրջանժամանակաշրջանն էր, որ սկսաւ [[538]] թթուականէն.՝ տարածուեցաւ քորէական [[Փեքչե]] պետութենէն եկած պուտտիզմըպուտտհիզմը, զարգացաւ չինական տեսակի կեդրոնացուած պետութիւնը, ստեղծուեցաւ առաջին [[Տասնեօթ յոդուածներու սահմանադրութիւն|օրենսգիրքը]] եւ [[Արեւելեան Ասիա|մայրցամաքի]] իմաստասիրական եւ մշակութային գաղափարներու ազդեցութեան տակ ծաղկում ապրեցաւ [[Ճափոնական մշակոյթ]]ը։<br />

Ութերորդ դարէն սկսածսկսեալ [[Նարա]] ժամանակաշրջանին ստեղծուեցաւ խիստ կեդրոնացած Ճափոնականճափոնական պետութիւնը՝ ժամանակակէնժամանակէն Նարա քաղաքի մօտ գտնուող Հէյճեոյ-քեոյ կայսերական մայրաքաղաքով։ Ճափոնական հանրութեան արագացուած չինականացման հետ միասին այդ ժամանակաշրջանին կը բնորոշեն նաեւ առաջին պատմագրութիւններու ստեղծումն ու մշակոյթի ծաղկումը։ 712-ին կ'աւարտէաւարտուէ Քոճիքի]], իսկ 720-ին՝ [[Նիհոն Շեոքի]] սուրբ գիրքերը։<br />
784-ին [[Քամու կայսր]]ը մայրաքաղաքը տեղափոխեց Նակաոքայ-քեոյ, սակայն տասը տարի անց այն տեղափոխուեցաւ [[Հեյեան-քեոյ]] (այսօրուայայժմեայ [[Քեոթօ]]ն)։ Այդպէս սկսաւ Հէյեան ժամանակաշրջանը, որուն ժամանակերբ ծաղկում ապրեցաւ ճափոնական ազգային մշակոյթը։ [[Քանա]] վանկային այբուբենի ստեղծումը թոյլ տուաւ [[չինարէն]]ի փոխարէն գրել [[ճափոներէն]]։<br />12^-րդ դարէն Ճափոնի մէջ, սկսաւ կառավարել ֆեոտալականֆեուտալական ռազմականացուած իշխող դասը՝ սամուրայներու գերատեսչութիւնը։ [[1192]]-ին [[Մինամոթօ-նօ Եորիթոմօ]]ն յաղթելով իր հետ մրցակցող Թայրայ գերդաստանին, նշանակուեցաւ [[շեոկուն]], որով սկիզբ դրուեցաւ [[Քամաքուրայ]] ժամանակաշրջանին։ Անոր մահէն ետք՝ [[1199]]-ին իրական իշխանութիւնը անցաւ իր թողած [[Հոճեոյ]] գերդաստանին։ Քամաքուրայ շեոկունավարութիւնը [[1274]] եւ [[1281 թուական]] թուականներուններուն յաջողութեամբ ետ կը մղէ [[մոնկոլներ]]ու ներխուժումը։ Այդ ժամանակուան պաշտօնական կրօն կը դառնայ զէնը։ Մոնկոլներուն յաղթելէն ետք, ճափոնցի ռազմիկներու միջեւ կը սկսին պառակտիչ պատերազմներ, որուորուն արդիւնքին մէջարդիւնքով Քամաքուրայի ռեժիմն արագ անկում կ'ապրի։ [[1318]]-ին գահակալեցաւ Կօ Տայկօ կայսրը եւ գլխաւոր հրամանատար Աշիքակա Թաքաուճիի աջակցութեամբ ետ վերադարձուց իշխանութիւնը, սակայն [[1336]]-ին կայսեր որդիին հետ իշխանութիւնը չկիսած [[Աշիքակա Թաքաուճի]]ն [[Քեոթօ]]յի մէջ, գահին նստեցրեց կայսր Քեոմիյոյին եւ 1338-ին անոնցմէ ստացաւ շեոկունի տիտղոս։ Արդիւնքին մէջ, Ճափոնի մէջ ստացաւ երկու կայսր եւ երկու շեոկուն, որոնք կատաղի հակամարտութեան մէջ կ'ընհուպէին մինչեւ 1392։ Աշիքակա շեոկունավարութիւնը չկրցաւ վերհսկել մեծ տայմեոյ ֆեոտալներուն, այդիսկ պատճառաւ 1467-ին բռնկեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որով սկիզբ դրուեցաւ խռովութիւններով հարուստ Սենկոքու ժամանակաշրջանին։<br />1543-ին Ճափոնի ափերուն հասան [[Փորթուկալացիներ|փորթուկալացի]] ծովագնացները, իսկ աւելի ուշ՝ ճիզուիթ միսիոներներն ու հոլանտացի վաճառականները։ Դրուեցաւ Ճափոնի եւ [[Արեւմտեան աշխարհ|Արեւմուտքի]] միջեւ առեւտրական եւ մշակութային փոխազդեցութեան սկիզբը։ [[Եւրոպա]]կան տեխնալոգիաներու եւ [[հրազէն]]ի օգնութեամբ [[Օտա Նոպունակա]]ն յաղթեց միւս տայմեոյներուն եւ համարեայ կրցաւ միաւորել երկիրը, սակայն սպաննուեցաւ 1582-ին։ Անոր ժառանգորդը դարձաւ [[Թոյեոթոմի Հիտեյոշի]]ն, ով 1590-ին աւարտին հասցրեց երկրի միաւորման գործը։ Հիտեյոշին երկու անգամ գրաւեցաւ [[Քորէա]]ն, սակայն քորէական եւ չինական զորքերու հասցրած քանի մը պարտութիւններէն ետք ճափոնցիները 1598-ին նահանջեցին Քորէայէն։ Հիտեյեոշիի մահէն ետք Թոքուկաւա Իեյեաշուն ստացաւ քաղաքական ազդեցութիւն եւ ռազմական աջակցութիւն՝ օգտագործելով [[Թոյեոթոմի Հիտեյեոշի]]ի վրայ ունեցած [[Խնամակալութիւն|խնամակալութեան]] իրաւունքը եւ 1603-ին նշանակուելով [[շեոկուն]]։ Ան հիմնադրեց Թոքուկաւայի [[շեոկունավարութիւն]]ը եւ մայրաքաղաքը տեղափոխեցաւ [[Էտօ]] (այսօրուայ [[Թոքիօ]])։ 1639-ին շեոկունավարութիւնը սկսաւ [[Ö³փáÝÇ ÇÝùݳٻÏáõë³óáõÙ|Ճափոնի ինքնամեկուսացման արտաքին քաղաքականութիւնը]], որ տեւեցաւ երկուսուկէս հարիւրամեակ։ Առաջացաւ ազգային մշակութային քոքուկաքու]] շարժումը։