«Գուրգէն Պաղտասար Մալեան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 28.
| ստորագրութիւն =
}}
'''Գուրգէն Պաղտասար Մալեան'''
== Կենսագրութիւն ==
Կրթութիւնը կը ստանայ տեղի դպրոցին մէջ, որ տակաւին պահած էր [[Րաֆֆի]] եւ [[Քրիստափոր Միքայէլեան]]ի յեղափոխական գաղափարներու ազդեցութիւնը:
[[1894]] թուականին ան կ'անցնի զինուորական ծառայութեան: Նոյն տարիներուն, երբ ամէնուրէք կ'իշխէին ազատագրական պայքարի գաղափարները, Պաղտասար ուրիշ մի քանի զինուորներու հետ կը լքէ զօրամասը եւ կ'անցնի Պարսկաստան մտնելու Դաշնակցական խումբերու շարքերուն մէջ, Արեւմտեան հայաստան մեկնելու ձգտումով:
Ան կը մնայ [[Սալմաստ]]. այստեղ՝ ան կը որդեգրէ «Գուրգէն» յեղափոխական անունը: [[Վան]]ի [[1896]]ի դէպքերէն ետք, երբ [[Սուրբ Բարդողիմէոս]] վանքի եւ [[Գարահիսար լեռ|Գարահիսար լեռան]] մօտ կը շրջապատուին ու հերոսաբար կը նահատակուին Դաշնակցական [[Պետո|Պետոյ]]ի, [[Մարտիկ|Հնչակեան Մարտիկ]]ի եւ [[Արմենական Աւետիսեան]]ի խումբերը, Սալմաստի գործիչները կը բաժնուին երկու կարծիքի:
Գուրգէնը դէպի [[Վասպուրական]] օգնութիւն հասնելու կարծիքին կողմնակից էր, իր հետ նաեւ [[Պետրոս Սերեմճեան|Պետրոս Սերեմճեանը]], [[Ռոստոմ (արեւմտահայերէն)|Ռոստոմի]] եղբայրը [[Արիստակէս Զօրեան]]ը (Կարօ). Իսկ միւս մասը, [[Նիկոլ Դուման (արեւմտահայերէն)|Նիկոլ Դուման]]ը, [[Յովսէփ Արղութեան|Յովսէփ Արղութեան (Իշխան)]] եւ [[Սաթենիկ]]ի կարծիքին՝ կը մտածէին արշաւանք մը կազմակերպել քուրտ աշիրեթները պատժելու համար:
[[1896]]ի [[Օգոստոս]]ին, 14 ֆետայիներէ բաղկացած խումբով Վան կ'ուղղարկուի Պետրոս Սերեմճեանը, որուն հետ կը գտնուէր նաեւ Գուրգէնը: [[Սեպտեմբեր]]ին Վան հասած Շեկոյի խումբին հետ անոնք կը պաշառուին, եւ հերոսական կռիւներ մղելով ստիպուած՝ կը լքեն Վանը եւ կը հասնին [[Կեմ]]: [[Մարագ]]ի մը մէջ հանգստանալու պահուն, թրքական զօրքերը կը հասնին ու կը պաշարեն անոնց, հրկիզելով մարագը:
Տարուան վերջը Շատախէն կը
Խանասորի արշաւանքէն ոչ շատ առաջ, Վազգէնի եւ Գուրգէնի առաջնորդութեամբ Սալմաստէն 40 հոգինոց խումբ մը կ'անցնի Վան, հակառակ ճամբուն վրայ
Գուրգէն այստեղ կը գործակցի Սերոբ Աղբիւրի հետ ու շրջելով
Պիթլիսի մէջ Գուրգէն կը կազմակերպէ ոստիկանապէտ Հիլմիի տեռորի գործողութիւնը: Սերոբի հետ Ախլաթի եւ Պիթլիսի կազմակերպչական աշխարանքները աւարտելէ եւ «
▲Տարուան վերջը Շատախէն կը դարնայ Սալմաստ, ապա 1897ի Յունուարի 25ին կը հասնի Կովկաս քարոզելու յեղափոխական կեանքի քաղցրութիւնը: Գարնան կը վերադարնայ Սալմաստ նոր ընկերներով, դրամական նպաստով եւ ռազմամթերքի առատ պաշարով:
▲Խանասորի արշաւանքէն ոչ շատ առաջ, Վազգէնի եւ Գուրգէնի առաջնորդութեամբ Սալմաստէն 40 հոգինոց խումբ մը կ'անցնի Վան, հակառակ ճամբուն վրայ քուրդերու եւ Վանի շրջակայքը պաշարած կառաւարական ուժերու նեղութիւններուն: Գուրգէնը Վան չի մտներ, ան Կզվակէն փոքր խումբով մը կ'անցնի Ախլաթ իր հետ առնելով նաեւ Անդրանիկը, որ Գուրգէնի եւ Սերոբ Աղբիւրի մահէն ետք պիտի դառնար հայդուկապետ:
▲Գուրգէն այստեղ կը գործակցի Սերոբ Աղբիւրի հետ ու շրջելով Ախլաթի եւ Պիթլիսի շրջանները կը կազմակերպէ ժողովուրդը՝ քաջ, նուիրուած ու գործուն կուսակցական ընկերներ, հոգւով թոյլ եւ տկարակազմ անհատները, կիները եւ պարզ գիւղացիները բաժնելով 4 խումբերու, ամբողջ ժողովուրդը կը պատրաստէ մասնակցելու յեղափոխական շարժումին:
▲Պիթլիսի մէջ Գուրգէն կը կազմակերպէ ոստիկանապէտ Հիլմիի տեռորի գործողութիւնը: Սերոբի հետ Ախլաթի եւ Պիթլիսի կազմակերպչական աշխարանքները աւարտելէ եւ «Սալնո Ձոր» Կեդրոնական Կոմիտէի ստեղծումէն ետք կ'անցնի Տարօն, միանալով Ղզլաղաճ գիւղին մէջ գտնուող Հրայր Դժոխքին եւ Վանէն եկած Վազգէնին:
Գուրգէնը լաւ հասկանալով Պիթլիսի կարեւորութիւնը չէր ուզեր երթալ Սասուն, որովհետեւ համոզուած էր, որ դժուար էր իրեն նման գործիչ ուղարկուի իր փոխրէն, որ կրնայ լիովին հասկնալ Պիթլիսի կարեւորութիւնը, իբր կապ Վանէն դէպի Երկիրի խորքը անցնող հայդուկային ճանապարհին: Սասունի վիճակն ու հայդուկներուն միջեւ եղած տարակարծութիւնները կը ստիպեն զինք, որ անցնի Սասուն. Գուրգէն իր հետ կը տանի Անդրանիկը, որ այն ժամանակ տակաւին զինուոր էր եւ Սերոբ Աբիւրը իր խմբով, որը շատ չ'անցած կը վերադառնայ Ախլաթ:
Սասնոյ Սպաղանք գիւղին մէջ, ան ձեռնամուխ կ'ըլլայ կազմակերպչական աշխարանքներու: Գաղտնի զինման աշխատանքներ կը կազմակերպէ, պարտաւորիչ դարձնելով կուսակցական շարքերուն զինք ունենալը: Զէնքի պատրաստութիւնները կը ստանցնեն շրջանի վարպէտները եւ իր հետ եկած Անդրանիկը:
Գուրգէն այստեղ դէմ կը դնէ նաեւ գիւղացիներուն ազատ աշխատանքն ու հացը թալանող հարկահաններուն, շահագործող աղաներուն, բեկերուն եւ պաշտօնեաներուն:
1898ին, երբ Գուրգէն Գէորգ Չաւուշի եւ ուրիշ ընկերներու հետ Քոփ կը գտնուէր, կարճ կռիւ մը կը մղեն քուրդերուն հետ, երբ գիւղացիներուն ապահովութիւնը մտածելով, ֆետայիները կը թաքնուին մարագի մը մէջ, իսկ քուրդերը կը պաշարեն զայն, սակայն մի քանի դիակներ թողելով կը փախչին:▼
1898 թուականի Հոկտեմբերին, Բաբշէնի նշանաւոր կռիւէն ետք, Սերոբ Աղբիւր իր ընտանիքով կը հաստատուի Սասուն: Յեղափոխական կազմակերպութիւններու քայքայման վտանգը կը ստիպէ Գուրգէնը, որ վերադառնայ Պիթլիս: 1899ի սկզբին տակաւին Պիթլիս չգացած, Գուրգէն ֆիտայի միւս ընկերներուն հետ երկար վէճերէ ետք կը վճռէ իր որոշումը ըսելով՝ «Ես քանի մը օրէն կը հեռանամ Տարօնէն եւ Սասնայ երկրէն: Մեռնիլ կայ՝ ապրիլ կայ, ես իմ մտածումներս ձեզի ըսեմ, միտքերնիդ պահեցէք եւ գործադրեցէք: Տարօնի, Սասնայ երկիրներու հայրեը լաւ հայեր են, յեղափոխական են, մէկ լուցկի վառես, անոնք վառոդի նման կը պայթին եւ օսմանցու թախթը կը խախտեն: Բայց այդ բանը պէտք չէ ընել,... մինչեւ որ Պիթլիսի շրջանն ալ ձեզի պէս հաւատացեալ եւ կազմակերպուած ըլլայ: Ձեզի չորս բան չէտք է՝ համբերութիւն, խաղաղութիւն, ուսում եւ պատրաստութիւն»:▼
▲
Գուրգէնի երազանքը չիրականացաւ: Պիթլիս մեկնելէն առաջ, 1899 Ապրիլին, ան կ'իջնէ Մուշ քաղաք, ուր կազմակերպչական աշխատանքներ տանելէ ետք, կ'անցնի Ցրոնք գիւղ: Լրտեսները լուր կը հասցնեն Պիթլիսի կուսակալին, որը Ալայ պէյի եւ Մշեցի Տալիպ էֆէնտիի 1000-ի չափ զինուորներով կը հասնի Ցրոնք, իսկ Գուրգէգնը իր ընկերներով կ'անցնի մարագի մը մէջ: Զօրքը կը պաշարէ մարագը. Գուրգէնը ընկերներուն կ'առաջարկէ իբր «վերջին խրախոյս» երգ մը սկսին: Եւ այդպէս, գնդակներու սուլոցին կը միանայ ֆիտայական ռազմերգը՝ «Կռուեցէք տղերք, կռուեցէք քաջ-քաջ, ահա քուրդերը փախչին սարսափած»:▼
Մշեցի Տիգրանը, Տալիպ էֆէնդիին դրացի ըլլալով, կը ճանչնայ զինք անոր ձայնէն, եւ մարագին դիմացի տան տանիքէն անկենդան գետին կը բռէ հրահանգներ արձակող էֆենդին:▼
▲1898 թուականի Հոկտեմբերին, Բաբշէնի նշանաւոր կռիւէն ետք, Սերոբ Աղբիւր իր ընտանիքով կը հաստատուի Սասուն: Յեղափոխական կազմակերպութիւններու քայքայման վտանգը կը ստիպէ Գուրգէնը, որ վերադառնայ Պիթլիս:
▲Գուրգէնի երազանքը չիրականացաւ: Պիթլիս մեկնելէն առաջ, 1899 Ապրիլին, ան կ'իջնէ Մուշ քաղաք, ուր կազմակերպչական աշխատանքներ տանելէ ետք, կ'անցնի Ցրոնք գիւղ: Լրտեսները լուր կը հասցնեն Պիթլիսի կուսակալին,
▲Մշեցի Տիգրանը, Տալիպ
Հայդուկները կը որոշեն դիմադրել մինչեւ գիշեր, յոյս ունենալով որ զօրքը կը նահանջէ, կամ մութէն օգտուելով կը հեռանան գիւղէն: Սակայն զօրքը կ'որոշէ հրդեհել մարագը: Գուրգէնը Կեմի եւ Քոփի կռիւներու փորձարութենէն մեկնած, կ'որոշէ վերջին փորձը կատարել դուրս գալու մարագէն իր երկու ընկերներով ճամբայ բանալու միւս ընկերներուն. Մարագի դուրսը դիրքեր բռնած ու մարագի դռան նշան առած թշնամին մէկ անգամէն հարիւրաւոր գնդակներէն կ'իյնայ ընկերներէն Փարսադանը, իսկ Գուրգէնը Բալանախցի Մկրոյին հետ առիւծի նման, երկու մաուզէր ատրճանակով կը պատռէ թշնամի շղթան ու կը փրկուի: Կը նահատակուին նաեւ մարագի մէջ եղող ընկերները՝ Ռուբէնը, Տիգրանը, Նշանը, Վարդանը եւ Կրպոն:
Մինչեւ ցերեկ հեծեալ զօրքը կը հետապնդէ Գուրգէնը, որ վիրաւոր, քարի մը կողքին կը շարունակէ կռուիլ թշնամին դէմ մինչեւ վերջին վայրկեան, ապա մոսինն ու ատրճանակը քարին զարնելով կը կտրէ եւ կը նահատակուի: Մկրոն կը յաջողի հասնիլ մինչեւ Մեղրագետքի եզերքը, բայց ինք եւս կը պաշառուի, ու կը սպաննուի:<ref>{{Cite web|url=http://www.arfd.info/hy/?p=16993|title=Բաղդասար (Գուրգեն) Մալյան -Հայ Ֆիդայի (1878-1899)|website=arfd.info - Armenian|language=en-US|accessdate=2016-03-31}}</ref>
Տող 53 ⟶ 66՝
== Ծանօթագրութիւններ ==
{{ծանցանկ}}
{{DEFAULTSORT:Մալեան, Գուրգէն}}
[[Կատեգորիա:1878 ծնունդներ ]]
[[Կատեգորիա:1899 մահեր ]]
[[Կատեգորիա:Հայ ֆետայիներ]]
| |||