«Մուշ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Մուշին և նրա շրջակայքին պահպանուած հնագիտական նիւթերը կը հաստատին, որ այն Հայկական լեռնաշխարհի ամենահնագույն բնակավայրերէն է։ Այստեղ կան կիկլոպեան ամրոցի հետքեր, [[Վան]]ի թագաւոր Մենուա-ի (810 - 786 թթ, մթա) սեպագիր արձանագրությունը ևն։ Քաղաքի արևելյան մասում գտնվող պարիսպներով ու բուրգերով շրջապատված Մուշի բերդը 5-10–րդ դդ հաճախակի է հիշատակվում աղբյուրներում։ Նրա հիմնադրումը ավանդաբար կը վերադրուի Գայլ Վահան Մամիկոնյանին։ Քաղաքի արևմտեան մասին կը գտնուին նաև [[Մուշեղաբերդ]], '''Հողաբերդիկ''' և '''Աստղաբերդ''' բերդերիբերդերու ավերակները։ ՊահպանվելՊահպանոևած են ՄուշումՄուշին մէջ 13-15-րդ դդ գրվածգրուած հայերենհայերէն մի քանի ձեռագրեր։ Մինչև 4-րդ դ Մուշը պատկանումկը էրպատկանէր [[Սլկունի]], իսկ հետո՝ ՄամիկոնյանՄամիկոնեան նախարարներին։ 8-րդ դ Մուշը անցավանցաւ Բագրատունիներին[[Բագրատունիներուն]], իսկ 851 - 852 թթ դարձավդարձաւ արաբների դեմ ուղղված ժողովրդա-ազատագրական պայքարի կենտրոնը։կենդրոնը։ 852 թ ձմռանը Մուշի Ս.Փրկիչ եկեղեցումեկեղեցիին մէջ [[Խութեցի Հովնանի]] ու նրա մարտիկներիմարտիկներին ձեռքով սպանվեցսպանուեցաւ արաբ հրոսակների ղեկավար Յուսուֆը։[[Յուսուֆը]]։ XVI դ Մուշը նվաճվելնուաճել է թուրքերի կողմից։կողմէն։ 1860-ական թթ ՄուշումՄուշին նույնպես տեղի են ունենումունեցաւ հակաթուրքական զինվածզինուած ելույթներ, որոնք, անշուշտ, կրում էին [[Զեյթունի]] դեպքերի ազդեցությունը։ազդեցութիւնը։

Մինչև 1915 թ Մուշը ուներունէր 12 մեծ ու փոքր թաղեր ՝ Բերդի թաղ, Բրուտի թաղ, Դաշ մահլա, Դուզ մահլաէ Խուրդենց թաղ, Ձորի թաղ, ս Մարինեի թաղ, Մինարա մահլա, Ջիգրաշենի թաղ, Սուֆրա մահլա, Ջերին թաղ, Քյոթան մահլա։ Քաղաքի կենտրոնումկենտրոնին գտնվումմէջ կը գտնուէր էր շուկան, որտեղ 19-րդ դ վերջերին հաշվվումկը հաշուէին էին շուրջ 800 մեծ ու փոքր խանութներ, կրպակներ և արհեստանոցներ, որոնցիցորոնցէն 500-ը պատկանումկը պատկան էր հայերին։ Շուկան չուներչ'ուներ շատ թեթէ քիչ կանոնավորկանոնաւոր հատակագիծ, այն փաստորենփաստորէն ներկայացնում էր խանութներիխանութներու ու կրպակներիկրպակներու անկանոն դասավորվածդասավորուած հավաքատեղի։ Քաղաքի ծուռումուռ, նեղ ու կեղտոտ փողոցների շուրջը կառուցվածկառուցուած տներիտուներու մեծ մասը չուներչ'ուներ բակեր ու ցանկապատ։ ԴրաԱնոր համար էլէր փողոցներումփողոցներքն լվացքլուացք անելըընելը, ճաշ եփելն ու երեխաերեխայ լողացնելըլոքցնելը սովորական երևույթներ էին։

Ըստ որոշ աղբյուրների՝ 1909թ․ Մուշն ուներ շուրջ 25,000 բնակիչ, որիցորուն հայեր՝ 9,000, մնացածը թուրք և քուրդ։քուրտ։ Հայերը հողագործությունիցհողագործութիւնէն, ծխախոտագործությունիցծխախոտագործությունէն և այգեգործությունիցայգեգործությունէն բացի զբաղվումզբաղուած էին նաև առևտրով ու արհեստագործությամբ։արհեստագործութեամբ։ ԱրհեստներիցԱրհեստներէն տարածվածտարածուած էին խեցեգործությունըխեցեգործութիւնը, կոշկակարությունըկոշկակարութիւնը, դերձակությունըդերձակութիւնը, ոսկերչությունըոսկերչութիւնը, դարբնությունըդարբնութիւնը, ներկարարությունըներկարարութիւնը, գորգագործությունը։գորգագործութիւնը։ Մուշի արհեստավորների արտադրանքը, մրգերը, գինին, ծխախոտը, գյուղատնտեսականգիւղատնտեսական մյուսմոյս մթերքները վաճառքի էին տարվումտարվել նաև հարևան գավառները։

Քաղաքի շատ թեթէ քիչ աչքի ընկնող շինություններնշինութիւններն էին քարաշեն բաղնիքը, 2 իջևանատները, գավառի թուրք կառավարչիկառաուարչի, «անճաշակ ու անճոռնի» առանձնատունը, մուսուլմանական 2 մզկիթները (մեկը նախկինում հայկական եկեղեցի էր) և հայկական Ս. Ավետարանոց, Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Կիրակոս, Ս. Հարություն, Ս.Մարինե, Ս. Սարգիս, Ս. Ստեփանոս, Ս. Փրկիչ եկեղեցիները, որոնց մեծ մասը կանգունկանգնուած էին և գործումգործել էին մինչև [[1915]] թ։ Այս եկեղեցիներիցեկեղեցիներէն ամենիցամենէն շքեղն ու գեղեցիկը Ս. Մարինեն էր, իսկ ամենահինը՝ Ս. Փրկիչը, որըուր հիշատակվումհիշատակուած է 851 - 852թթ դեպքերի առնչությամբ։առնչութեամբ։

Քաղաքի արևելյանարևելեան կողմումկողմէն, բարձունքի վրա գտնվում էր Մուշի բերդը, իսկ նրանիցանոնցմէ ոչ հեռու՝ ՄիացյալՄիացեալ ընկերությանընկերութեան կենտրոնականկենդրոնական վարժարանի կամ սրբոց [[Թարգմանչաց]] դպրոցի հոյակապ շենքը, որըուր կառուցելկառուցեր էր մշեցի [[Մկրտիչ]] աղա [[Տեր-Հովհաննիսյանը]] 1850 թ։ Ս. Մարինեի թաղումկը թաղ էին գտնվում կաթոլիկ հայերի առաջնորդարանը և Մուրատ ՄխիթարյանՄխիթարեան վարժարանը։ Այստեղ գործում էին նաև բողոքական հասարակության ժողովարանն ու դպրոցը։ Գետի ափին կառուցված էր Հայոց առաջնորդարանի շենքը։ Դուզ մահլա թաղում և Մուշի բերդում տեղավորվածտեղավորուած էին քաղաքի 3000-անոց թուրքական կայազորն ու զինապահեստները։ Մուշի կրթական ու մշակութային կյանքումկեանքէն շատ կարևոր դեր էին կատարում Հայկական 5 թաղային և մեկ օրիորդաց դպրոցները, ՄիացյալՄիացեալ ընկերությանընկերութեան կենտրոնական վարժարանը և Պոլսի[[Պոլսոյ]] ''Հայոց պատրիարքարանիպատրիարքարան''ի միջոցներով պահվողպահուող 2 որբանոցները։ 1899 թ դպրոցներումդպրոցներուն սովորողսորուող աշակերտների թիվըթիւը մոտ 750 էր։ 1863 - 65 թթ ՄուշումՄուշին մէջ լույս էրկը տեսնումտեսնէր «Լրատար Արծվիկ Տարոնո» լրագիրր Գարեգին Սրվանձտյանի խմբագրությամբ։խմբագրութեամբ։

Մշեցի հայերը բնութգրվումբնութգրուած էին որպեսորպէս «քաջակորով, անձնուրաց և ազգային ավանդները պահպանող հայրենասեր, գիտության և արվեստների մեջ որոշակի ձիրքեր ունեցող մարդիկ», որոնցիցորոնցէն կարելի է հիշել հրապարակախոս, խմբագիր ու մանկավարժ Գ. Ս. Անդրեասյանին (1869 - 1906), հայ երգի անզուգական կատարող, «Տարոնի սոխակ» [[Արմենակ ՇահմուրադյանինՇահմուրադյանի]]ն (1878 - 1939), հրապարսկախոս Մխիթար Աբրոյանին (1880 - 1915), գյուղատնտեսական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ն. Ա. Մալաթյանին (1898 - 1977) և ուրիշների։