«Մուշ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{Արևելահայերեն|Մուշ}}
'''Մուշ,''' քաղաք [[Արևմտեան Հայաստանին]], [[Բիթլիսի]] նահանգի Մշո գավառին։ Մուշի գավառի կենտրոնն էր ու հայոց թեմակալի աթոռանիստը։ Կը հիշատակուի նաև իբրև բերդ, ավան, գիւղաքաղաք և քաղաքագիւղ։ [[Մուշ]] անունը ստուգաբանվեր և իմաստավորվեր է ամենատարբեր ձևերով։ Այն կը կապեն հնագույն Հայաստանի ցեղերի ու տեղանունների հետ (Մուշունի, Մուշկ և այլն), ոմանք հայերեն «մշուշ» - ի հետ, որով սովորաբար առավոտեան կը պատմուի ողջ [[Մուշի]] դաշտը։▼
{{Մեծ Հայքի քաղաք
| կարգավիճակ = քաղաք
| դրոշ =
| զինանշան =
| դրոշի նկարագրում = Մ.թ.ա. 8-րդ դար
| զինանշանի նկարագրում = -
| ն = Հիմնադրված Ուրատուի օրոք
| ն2 = -
| անվանում = Մուշ
| մայրաքաղաք = Չէ եղած
| գավառ = Տարօն
| երկիր2 = Թուրքիա
| պատկեր =Armenian monastery of s apostles in moush.jpg
| պատկերի նկարագրում = Մշոյ Սուրբ Առաքելոց վանքը
|lat_deg= 38|lat_min= 44|lat_sec=
|lon_deg= 41|lon_min= 29|lon_sec=28
|CoordAddon =
| CoordScale =
| երկրի քարտեզի չափ = 250
| աշխարհ = Տուրուբերան
| լքվեց =
| ենթարկվեց = Այո, բնակչութեան մեծ մասը սպաննուեցան
| հիմնադրման թվական = Մ.թ.ա. 8-րդ դար
| առաջին հիշատակում =
| բնակչություն =25.000<br>69.507
| մարդահամարի թվական = 1909<br />2008
| հիմնել =
| ներկա =
| բարձրության տեսակ = ԲԾՄ
| կենտրոնի բարձրություն = 1400 մ
| վիճակ = Կիսաւեր
| պարիսպ = Այո
| բարձր =
| երկ =
| հոլովված անվանում =Մուշը
| Վիքիպահեստում = Mush
}}
'''Մուշ''', Արեւմտեան հայաստանի քաղաքներէն:
▲
Կը գտնուի Արևմտեան Եփրատի ձախ ափին ոչ հեռու, Մեղրագետի ձախակողմեան վտակ Մուշի գետի ափերին։ Հարավային կողմէն կը բարձրանան [[Հայկական Տավրոս]] լեռնաշղթայի [[Սասունի]] լեռները, [[Ծիրկատար]] և, [[Կորդուխ]] լեռնագագաթներով, որոնց թեք սարալանջերի վրայ ամֆիթատրոնաձև կառուցուած էին 1 - 2 հարկանի կավաշեն, անշուք և տարրական հարմարիւթյուններին զուրկ, տափակ կտուրներով տուները։ Մուշի գետը քաղաքը բաժանուած է 2 մասի։ Նրա ջուրը ժամանակին աշխատացնում էին 10-12 ջրաղաց և ոռոգում քաղաքի ու նրա շրջակայքի բանջարանոցներն ու այգիները։▼
== [[Պատմութիւն]] եւ [[Տեղագրություն|տեղագրութիւն]] ==
Մուշին և նրա շրջակայքին պահպանուած հնագիտական նիւթերը կը հաստատին, որ այն Հայկական լեռնաշխարհի ամենահնագույն բնակավայրերէն է։ Այստեղ կան կիկլոպեան ամրոցի հետքեր, [[Վան]]ի թագաւոր Մենուա-ի (810 - 786 թթ, մթա) սեպագիր արձանագրությունը ևն։ Քաղաքի արևելյան մասում գտնվող պարիսպներով ու բուրգերով շրջապատված Մուշի բերդը 5-10–րդ դդ հաճախակի է հիշատակվում աղբյուրներում։ Նրա հիմնադրումը ավանդաբար կը վերադրուի Գայլ Վահան Մամիկոնյանին։ Քաղաքի արևմտեան մասին կը գտնուին նաև [[Մուշեղաբերդ]], '''Հողաբերդիկ''' և '''Աստղաբերդ''' բերդերու ավերակները։ Պահպանոևած են Մուշին մէջ 13-15-րդ դդ գրուած հայերէն մի քանի ձեռագրեր։ Մինչև 4-րդ դ Մուշը կը պատկանէր [[Սլկունի]], իսկ հետո՝ Մամիկոնեան նախարարներին։ 8-րդ դ Մուշը անցաւ [[Բագրատունիներուն]], իսկ 851 - 852 թթ դարձաւ արաբների դեմ ուղղված ժողովրդա-ազատագրական պայքարի կենդրոնը։ 852 թ ձմռանը Մուշի Ս.Փրկիչ եկեղեցիին մէջ [[Խութեցի Հովնանի]] ու նրա մարտիկներին ձեռքով սպանուեցաւ արաբ հրոսակների ղեկավար [[Յուսուֆը]]։ XVI դ Մուշը նուաճել է թուրքերի կողմէն։ 1860-ական թթ Մուշին նույնպես տեղի ունեցաւ հակաթուրքական զինուած ելույթներ, որոնք, անշուշտ, կրում էին [[Զեյթունի]] դեպքերի ազդեցութիւնը։▼
▲Կը գտնուի
Մինչև 1915 թ Մուշը ունէր 12 մեծ ու փոքր թաղեր ՝ Բերդի թաղ, Բրուտի թաղ, Դաշ մահլա, Դուզ մահլաէ Խուրդենց թաղ, Ձորի թաղ, ս Մարինեի թաղ, Մինարա մահլա, Ջիգրաշենի թաղ, Սուֆրա մահլա, Ջերին թաղ, Քյոթան մահլա։ Քաղաքի կենտրոնին մէջ կը գտնուէր շուկան, որտեղ 19-րդ դ վերջերին կը հաշուէին շուրջ 800 մեծ ու փոքր խանութներ, կրպակներ և արհեստանոցներ, որոնցէն 500-ը կը պատկան էր հայերին։ Շուկան չ'ուներ շատ թէ քիչ կանոնաւոր հատակագիծ, այն փաստորէն ներկայացնում էր խանութներու ու կրպակներու անկանոն դասավորուած հավաքատեղի։ Քաղաքի ծուռումուռ, նեղ ու կեղտոտ փողոցների շուրջը կառուցուած տուներու մեծ մասը չ'ուներ բակեր ու ցանկապատ։ Անոր համար էր փողոցներքն լուացք ընելը, ճաշ եփելն ու երեխայ լոքցնելը սովորական երևույթներ էին։▼
▲
Ըստ որոշ աղբյուրների՝ 1909թ․ Մուշն ուներ շուրջ 25,000 բնակիչ, որուն հայեր՝ 9,000, մնացածը թուրք և քուրտ։ Հայերը հողագործութիւնէն, ծխախոտագործությունէն և այգեգործությունէն բացի զբաղուած էին նաև առևտրով ու արհեստագործութեամբ։ Արհեստներէն տարածուած էին խեցեգործութիւնը, կոշկակարութիւնը, դերձակութիւնը, ոսկերչութիւնը, դարբնութիւնը, ներկարարութիւնը, գորգագործութիւնը։ Մուշի արհեստավորների արտադրանքը, մրգերը, գինին, ծխախոտը, գիւղատնտեսական մոյս մթերքները վաճառքի էին տարվել նաև հարևան գավառները։▼
▲
▲Ըստ որոշ
Քաղաքի շատ թէ քիչ աչքի ընկնող շինութիւններն էին քարաշեն բաղնիքը, 2 իջևանատները, գավառի թուրք կառաուարչի, «անճաշակ ու անճոռնի» առանձնատունը, մուսուլմանական 2 մզկիթները (մեկը նախկինում հայկական եկեղեցի էր) և հայկական Ս. Ավետարանոց, Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Կիրակոս, Ս. Հարություն, Ս.Մարինե, Ս. Սարգիս, Ս. Ստեփանոս, Ս. Փրկիչ եկեղեցիները, որոնց մեծ մասը կանգնուած էին և գործել էին մինչև [[1915]] թ։ Այս եկեղեցիներէն ամենէն շքեղն ու գեղեցիկը Ս. Մարինեն էր, իսկ ամենահինը՝ Ս. Փրկիչը, ուր հիշատակուած է 851 - 852թթ դեպքերի առնչութեամբ։
|