«Մուշ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{Արևելահայերեն|Մուշ}}
'''Մուշ,''' քաղաք [[Արևմտեան Հայաստանին]], [[Բիթլիսի]] նահանգի Մշո գավառին։ Մուշի գավառի կենտրոնն էր ու հայոց թեմակալի աթոռանիստը։ Կը հիշատակուի նաև իբրև բերդ, ավան, գիւղաքաղաք և քաղաքագիւղ։ [[Մուշ]] անունը ստուգաբանվեր և իմաստավորվեր է ամենատարբեր ձևերով։ Այն կը կապեն հնագույն Հայաստանի ցեղերի ու տեղանունների հետ (Մուշունի, Մուշկ և այլն), ոմանք հայերեն «մշուշ» - ի հետ, որով սովորաբար առավոտեան կը պատմուի ողջ [[Մուշի]] դաշտը։
{{Մեծ Հայքի քաղաք
| կարգավիճակ = քաղաք
| դրոշ =
| զինանշան =
| դրոշի նկարագրում = Մ.թ.ա. 8-րդ դար
| զինանշանի նկարագրում = -
| ն = Հիմնադրված Ուրատուի օրոք
| ն2 = -
| անվանում = Մուշ
| մայրաքաղաք = Չէ եղած
| գավառ = Տարօն
| երկիր2 = Թուրքիա
| պատկեր =Armenian monastery of s apostles in moush.jpg
| պատկերի նկարագրում = Մշոյ Սուրբ Առաքելոց վանքը
|lat_deg= 38|lat_min= 44|lat_sec=
|lon_deg= 41|lon_min= 29|lon_sec=28
|CoordAddon =
| CoordScale =
| երկրի քարտեզի չափ = 250
| աշխարհ = Տուրուբերան
| լքվեց =
| ենթարկվեց = Այո, բնակչութեան մեծ մասը սպաննուեցան
| հիմնադրման թվական = Մ.թ.ա. 8-րդ դար
| առաջին հիշատակում =
| բնակչություն =25.000<br>69.507
| մարդահամարի թվական = 1909<br />2008
| հիմնել =
| ներկա =
| բարձրության տեսակ = ԲԾՄ
| կենտրոնի բարձրություն = 1400 մ
| վիճակ = Կիսաւեր
| պարիսպ = Այո
| բարձր =
| երկ =
| հոլովված անվանում =Մուշը
| Վիքիպահեստում = Mush
}}
 
'''Մուշ''', Արեւմտեան հայաստանի քաղաքներէն:
== Պատմություն եւ տեղագրություն ==
 
'''Մուշ,''' քաղաքքաղաքը կը գտնուի [[ԱրևմտեանԱրևմտյան ՀայաստանինՀայաստան|Արեւմտեան Հայաստան]]ի , [[Բիթլիսի վիլայեթ|Պիթլիս]] նահանգինահանգի՝ ՄշոՄշոյ գավառին։գաւառի Մուշիմէջ. գավառիգաւառի կենտրոննկեդրոնն էր ու հայոց թեմակալի աթոռանիստը։ Կը հիշատակուիյիշատակուի նաևնաեւ իբրևիբրեւ [[Բերդ|բերդ]], ավան[[Ավան (գյուղ)|աւան]], [[Գյուղաքաղաք|գիւղաքաղաք]] ևեւ քաղաքագիւղ։ [[Մուշ]] անունը ստուգաբանվերստուգաբանուեր ևու իմաստավորվերիմաստաւորուեր է ամենատարբեր ձևերով։ձեւերով։ Այն, կը կապեն հնագույնհնագոյն Հայաստանի ցեղերիցեղերու ու տեղանուններիտեղանուններու հետ (Մուշունի, Մուշկ ևեւ այլն), ոմանք հայերեն[[Հայերեն|հայերէն]] «մշուշ» - ի հետ, որով սովորաբար առավոտեանառաւօտեան կը պատմուիպատէ ողջ [[ՄուշիՄշո դաշտ|Մշոյ դաշտ]] դաշտը։ը։
Կը գտնուի Արևմտեան Եփրատի ձախ ափին ոչ հեռու, Մեղրագետի ձախակողմեան վտակ Մուշի գետի ափերին։ Հարավային կողմէն կը բարձրանան [[Հայկական Տավրոս]] լեռնաշղթայի [[Սասունի]] լեռները, [[Ծիրկատար]] և, [[Կորդուխ]] լեռնագագաթներով, որոնց թեք սարալանջերի վրայ ամֆիթատրոնաձև կառուցուած էին 1 - 2 հարկանի կավաշեն, անշուք և տարրական հարմարիւթյուններին զուրկ, տափակ կտուրներով տուները։ Մուշի գետը քաղաքը բաժանուած է 2 մասի։ Նրա ջուրը ժամանակին աշխատացնում էին 10-12 ջրաղաց և ոռոգում քաղաքի ու նրա շրջակայքի բանջարանոցներն ու այգիները։
 
== [[Պատմութիւն]] եւ [[Տեղագրություն|տեղագրութիւն]] ==
Մուշին և նրա շրջակայքին պահպանուած հնագիտական նիւթերը կը հաստատին, որ այն Հայկական լեռնաշխարհի ամենահնագույն բնակավայրերէն է։ Այստեղ կան կիկլոպեան ամրոցի հետքեր, [[Վան]]ի թագաւոր Մենուա-ի (810 - 786 թթ, մթա) սեպագիր արձանագրությունը ևն։ Քաղաքի արևելյան մասում գտնվող պարիսպներով ու բուրգերով շրջապատված Մուշի բերդը 5-10–րդ դդ հաճախակի է հիշատակվում աղբյուրներում։ Նրա հիմնադրումը ավանդաբար կը վերադրուի Գայլ Վահան Մամիկոնյանին։ Քաղաքի արևմտեան մասին կը գտնուին նաև [[Մուշեղաբերդ]], '''Հողաբերդիկ''' և '''Աստղաբերդ''' բերդերու ավերակները։ Պահպանոևած են Մուշին մէջ 13-15-րդ դդ գրուած հայերէն մի քանի ձեռագրեր։ Մինչև 4-րդ դ Մուշը կը պատկանէր [[Սլկունի]], իսկ հետո՝ Մամիկոնեան նախարարներին։ 8-րդ դ Մուշը անցաւ [[Բագրատունիներուն]], իսկ 851 - 852 թթ դարձաւ արաբների դեմ ուղղված ժողովրդա-ազատագրական պայքարի կենդրոնը։ 852 թ ձմռանը Մուշի Ս.Փրկիչ եկեղեցիին մէջ [[Խութեցի Հովնանի]] ու նրա մարտիկներին ձեռքով սպանուեցաւ արաբ հրոսակների ղեկավար [[Յուսուֆը]]։ XVI դ Մուշը նուաճել է թուրքերի կողմէն։ 1860-ական թթ Մուշին նույնպես տեղի ունեցաւ հակաթուրքական զինուած ելույթներ, որոնք, անշուշտ, կրում էին [[Զեյթունի]] դեպքերի ազդեցութիւնը։
 
Կը գտնուի Արևմտեան«[[Արևմտյան ԵփրատիԵփրատ|Արեւմտեան Եփրատ]]»ի ձախ ափինափէն ոչ հեռու, Մեղրագետի[[Մեղրագետ]]ի ձախակողմեան վտակվտակ՝ ՄուշիՄշոյ գետի ափերին։ափերուն։ ՀարավայինՀարաւային կողմէն կը բարձրանան [[Հայկական Տավրոս|Հայկական Տաւրոս]] լեռնաշղթայի [[ՍասունիՍասուն|Սասնայ]] լեռները, [[Ծիրկատար]] և,եւ [[Կորդուխ]] լեռնագագաթներով, որոնց թեք սարալանջերիսարալանջերու վրայ ամֆիթատրոնաձև կառուցուած էին 1 - 2 հարկանիյարկանի կավաշեն[[Կավ|կաւ]]աշէն, անշուք ևեւ տարրական հարմարիւթյուններինյարմարիւթիւններէ զուրկ, տափակ կտուրներով տուները։ Մուշի գետը քաղաքը բաժանուածբաժանած է 2 մասի։ Նրագետին ջուրը ժամանակին աշխատացնում էինկ՛աշխատցնէին 10-12 ջրաղաց ևու ոռոգումկ՛ոռոգէին քաղաքի ու նրաանոր շրջակայքի բանջարանոցներն[[Բանջարեղեն|բանջարանոց]]ներն ու այգիները։
Մինչև 1915 թ Մուշը ունէր 12 մեծ ու փոքր թաղեր ՝ Բերդի թաղ, Բրուտի թաղ, Դաշ մահլա, Դուզ մահլաէ Խուրդենց թաղ, Ձորի թաղ, ս Մարինեի թաղ, Մինարա մահլա, Ջիգրաշենի թաղ, Սուֆրա մահլա, Ջերին թաղ, Քյոթան մահլա։ Քաղաքի կենտրոնին մէջ կը գտնուէր շուկան, որտեղ 19-րդ դ վերջերին կը հաշուէին շուրջ 800 մեծ ու փոքր խանութներ, կրպակներ և արհեստանոցներ, որոնցէն 500-ը կը պատկան էր հայերին։ Շուկան չ'ուներ շատ թէ քիչ կանոնաւոր հատակագիծ, այն փաստորէն ներկայացնում էր խանութներու ու կրպակներու անկանոն դասավորուած հավաքատեղի։ Քաղաքի ծուռումուռ, նեղ ու կեղտոտ փողոցների շուրջը կառուցուած տուներու մեծ մասը չ'ուներ բակեր ու ցանկապատ։ Անոր համար էր փողոցներքն լուացք ընելը, ճաշ եփելն ու երեխայ լոքցնելը սովորական երևույթներ էին։
 
ՄուշինՄշոյ ևեւ նրաանոր շրջակայքին պահպանուած հնագիտական նիւթերը կը հաստատինհաստատեն, որ այն Հայկական լեռնաշխարհի ամենահնագույնամենահնագոյն բնակավայրերէն է։ Այստեղ կան կիկլոպեան[[Կիկլոպյան ամրոցիամրոց|Կիկլոպեան ամրոց]]ի հետքեր, [[Վան]]ի թագաւոր «[[Մենուա]]»-ի ([[810 ]]- [[786]] թթ., մթաք.ա.) սեպագիր արձանագրությունըարձանագրութիւնը ևն։եւ այլն։ Քաղաքի արևելյանարեւելեան մասումմասին գտնվողմէջ գտնուող պարիսպներով ու բուրգերով շրջապատվածշրջապատուած ՄուշիՄշոյ բերդըբերդը՝ 5-10–րդ դդդարերու հաճախակիյաճախակի ձեւով յիշատակուած է հիշատակվումաղբիւրներու աղբյուրներում։մէջ։ ՆրաԱնոր հիմնադրումը ավանդաբարաւանդաբար կը վերադրուիվերագրուի՝ [[Վահան Մամիկոնյան|Գայլ Վահան Մամիկոնյանին։Մամիկոնեան]]ին։ Քաղաքի արևմտեանարեւմտեան մասին մէջ կը գտնուին նաևնաեւ [[''Մուշեղաբերդ]]'', '''Հողաբերդիկ''' ևեւ '''Աստղաբերդ''' բերդերու ավերակները։աւերակները։ ՊահպանոևածՄշոյ ենմէջ Մուշինպահպանուած են՝ մէջ 13-15-րդ դդդարերուն գրուած հայերէն մի քանի ձեռագրեր։ձեռագիրներ։ ՄինչևՄինչեւև 4-րդ դդար, Մուշը կը պատկանէր [[ՍլկունիՍլկունին]], իսկ հետո՝յետոյ՝ Մամիկոնեան նախարարներին։նախարարներուն։ 8-րդ դդարուն, Մուշը անցաւ [[Բագրատունիներուն]], իսկ [[851 ]]- [[852]] թթթուականներուն, դարձաւ արաբներիարաբներու դեմդէմ ուղղվածուղղուած ժողովրդա-ազատագրական պայքարի կենդրոնը։կեդրոն։ [[852]]-ին թ ձմռանըձմրանէ ՄուշիՄշոյ Ս.Փրկիչ եկեղեցիինեկեղեցւոյ մէջ, [[Խութեցի Հովնանի]]Յովնանի ու նրաանոր մարտիկներինմարտիկներուն ձեռքով, սպանուեցաւ արաբ հրոսակներիհրոսակներու ղեկավար [[Յուսուֆը]]։ XVI դդարուն Մուշը նուաճելյաղթահարուած է թուրքերիթուրքերու կողմէն։ [[1860]]-ականականներուն, թթՄշոյ Մուշինմէջ նույնպեսնոյնպէս, տեղի ունեցաւ հակաթուրքական զինուած ելույթներելոյթներ, որոնք, անշուշտ, կրումկը էինկրէին [[ԶեյթունիԶեյթուն գավառ|Զէյթուն]]ի դեպքերիդէպքերուն ազդեցութիւնը։
Ըստ որոշ աղբյուրների՝ 1909թ․ Մուշն ուներ շուրջ 25,000 բնակիչ, որուն հայեր՝ 9,000, մնացածը թուրք և քուրտ։ Հայերը հողագործութիւնէն, ծխախոտագործությունէն և այգեգործությունէն բացի զբաղուած էին նաև առևտրով ու արհեստագործութեամբ։ Արհեստներէն տարածուած էին խեցեգործութիւնը, կոշկակարութիւնը, դերձակութիւնը, ոսկերչութիւնը, դարբնութիւնը, ներկարարութիւնը, գորգագործութիւնը։ Մուշի արհեստավորների արտադրանքը, մրգերը, գինին, ծխախոտը, գիւղատնտեսական մոյս մթերքները վաճառքի էին տարվել նաև հարևան գավառները։
 
ՄինչևՄինչեւ [[1915]] թթուական, Մուշը ունէր 12 մեծ ու փոքր թաղեր ՝ Բերդի թաղ, Բրուտի թաղ, Դաշ մահլա, Դուզ մահլաէ Խուրդենց թաղ, Ձորի թաղ, սՍ. ՄարինեիՄարինէի թաղ, Մինարա մահլա, ՋիգրաշենիՋիգրաշէնի թաղ, Սուֆրա մահլա, Ջերին թաղ, Քյոթան մահլա։ Քաղաքի կենտրոնինկեդրոնին մէջ կը գտնուէր շուկան, որտեղ 19-րդ դդարու վերջերինվերջերուն կը հաշուէին շուրջ 800 մեծ ու փոքր խանութներ, կրպակներ ևեւ արհեստանոցներ, որոնցէն որոնց 500-ը կը պատկանպատկանէր էր հայերին։հայերուն։ Շուկան չ'ուներ շատ, թէ քիչ կանոնաւոր հատակագիծյատակագիծ, այնան փաստորէնփաստօրէն ներկայացնումկը էրներկայացնր խանութներու ու կրպակներուկրպակներու՝ անկանոն դասավորուածդասաւորուած, հավաքատեղի։հաւաքատեղին։ Քաղաքի ծուռումուռ, նեղ ու կեղտոտ փողոցներիփողոցներուն շուրջը կառուցուած տուներու մեծ մասը չ'ուներ բակեր ու ցանկապատ։ ԱնորԱյդ համարպատճառաւ՝ էրլուացքը փողոցներքնփողոցներուն լուացքմէջ կը ընելըլուային, ճաշ եփելն ու երեխայ լոքցնելըլոգցնելը սովորական երևույթներերեւոյթներ էին։
 
Ըստ որոշ աղբյուրների՝աղբիւրներու՝ 1909թ․[[1909]]-ին, Մուշն ուներունէր շուրջ 25,000 բնակիչ, որուն հայեր՝ 9,000-ը հայեր, մնացածը [[թուրք]]եր ևեւ քուրտ։[[Քրդեր|քուրտեր]] էին։ Հայերը հողագործութիւնէնհողագործութենէն, ծխախոտագործությունէնծխախոտագործութենէն ևեւ այգեգործությունէնայգեգործութենէն բացի զբաղուած էին նաևնաեւ առևտրովառեւտուրով ու արհեստագործութեամբ։ Արհեստներէն տարածուած էին խեցեգործութիւնը, կոշկակարութիւնըկօշկակարութիւնը, դերձակութիւնը, ոսկերչութիւնը, դարբնութիւնը, ներկարարութիւնը, գորգագործութիւնը։ ՄուշիՄշոյ արհեստավորներիարհեստաւորներու արտադրանքը, մրգերըմիրգերը, գինին, ծխախոտը, գիւղատնտեսական մոյսմիւս մթերքները վաճառքի էինկը տարվելտարուէին նաևնաեի հարևանդրացի գավառները։գաւառները։
 
Քաղաքի շատ թէ քիչ աչքի ընկնող շինութիւններն էին քարաշեն բաղնիքը, 2 իջևանատները, գավառի թուրք կառաուարչի, «անճաշակ ու անճոռնի» առանձնատունը, մուսուլմանական 2 մզկիթները (մեկը նախկինում հայկական եկեղեցի էր) և հայկական Ս. Ավետարանոց, Ս.Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Կիրակոս, Ս. Հարություն, Ս.Մարինե, Ս. Սարգիս, Ս. Ստեփանոս, Ս. Փրկիչ եկեղեցիները, որոնց մեծ մասը կանգնուած էին և գործել էին մինչև [[1915]] թ։ Այս եկեղեցիներէն ամենէն շքեղն ու գեղեցիկը Ս. Մարինեն էր, իսկ ամենահինը՝ Ս. Փրկիչը, ուր հիշատակուած է 851 - 852թթ դեպքերի առնչութեամբ։
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Մուշ» էջէն