|
Ըստ որոշ աղբիւրներու՝ [[1909]]-ին, Մուշն ունէր շուրջ 25,000 բնակիչ, որուն 9,000-ը հայեր, մնացածը [[թուրք]]եր եւ [[Քրդեր|քուրտեր]] էին։ Հայերը հողագործութենէն, ծխախոտագործութենէն եւ այգեգործութենէն բացի զբաղուած էին նաեւ առեւտուրով ու արհեստագործութեամբ։ Արհեստներէն տարածուած էին խեցեգործութիւնը, կօշկակարութիւնը, դերձակութիւնը, ոսկերչութիւնը, դարբնութիւնը, ներկարարութիւնը, գորգագործութիւնը։ Մշոյ արհեստաւորներու արտադրանքը, միրգերը, գինին, ծխախոտը, գիւղատնտեսական միւս մթերքները վաճառքի կը տարուէին նաեի դրացի գաւառները։
Քաղաքի, շատ թէ քիչ աչքի ընկնողնկատելի շինութիւններն էինէին՝ քարաշենքարաշէն բաղնիքը, 2 իջևանատներըիջեւանատուները, գավառիգաւառի թուրք կառաուարչի,կառավարիչի «անճաշակ ու անճոռնի» առանձնատունը, մուսուլմանական[[Մուսուլման|մուսուլման]]ական 2 մզկիթները[[Մզկիթ|մզկիթ]]ները (մեկըմէկը նախկինումնախապէս հայկական եկեղեցի էր) ևեւ հայկական Ս. ԱվետարանոցԱւետարանոց, Ս. Գրիգոր Լուսավորիչ, Ս. Կիրակոս, Ս. ՀարությունՀարութիւն, [[Սուրբ Մարինե եկեղեցի (Մուշ)|Ս.Մարինե Մարինէ]], Ս. Սարգիս, Ս. Ստեփանոս, Ս. Փրկիչ եկեղեցիները, որոնց մեծ մասը կանգնուած էին ևեւ գործել էին մինչևմինչեւ [[1915]] թ։։ Այս եկեղեցիներէն ամենէնամէնէն շքեղն ու գեղեցիկը Ս. ՄարինենՄարինէն էր, իսկ ամենահինը՝ Ս. Փրկիչը, ուր հիշատակուածյիշատակուած է [[851 ]]-[[852]] 852թթթուականներու դեպքերիդէպքերու առնչութեամբ։
Քաղաքի արևելեանարեւելեան կողմէն, բարձունքի վրավրայ գտնվումկը էրգտնուէր ՄուշիՄշոյ բերդը, իսկ անոնցմէ ոչ հեռու՝ Միացեալ ընկերութեան կենդրոնականկեդրոնական վարժարանի կամ սրբոց [[Թարգմանչաց]] դպրոցի հոյակապ շենքը, ուր կառուցեր էր մշեցի [[Մկրտիչ]] աղա [[Տեր-Հովհաննիսյանը]] 1850 թ։ Ս. Մարինեի կը թաղ էին կաթոլիկ հայերի առաջնորդարանը և Մուրատ Մխիթարեան վարժարանը։ Այստեղ գործում էին նաև բողոքական հասարակության ժողովարանն ու դպրոցը։ Գետի ափին կառուցված էր Հայոց առաջնորդարանի շենքը։ Դուզ մահլա թաղում և Մուշի բերդում տեղավորուած էին քաղաքի 3000-անոց թուրքական կայազորն ու զինապահեստները։ Մուշի կրթական ու մշակութային կեանքէն շատ կարևոր դեր էին կատարում Հայկական 5 թաղային և մեկ օրիորդաց դպրոցները, Միացեալ ընկերութեան կենտրոնական վարժարանը և [[Պոլսոյ]] ''Հայոց պատրիարքարան''ի միջոցներով պահուող 2 որբանոցները։ 1899 թ դպրոցներուն սորուող աշակերտների թիւը մոտ 750 էր։ 1863 - 65 թթ Մուշին մէջ լույս կը տեսնէր «Լրատար Արծվիկ Տարոնո» լրագիրր Գարեգին Սրվանձտյանի խմբագրութեամբ։
Մշեցի հայերը բնութգրուած էին որպէս «քաջակորով, անձնուրաց և ազգային ավանդները պահպանող հայրենասեր, գիտության և արվեստների մեջ որոշակի ձիրքեր ունեցող մարդիկ», որոնցէն կարելի է հիշել հրապարակախոս, խմբագիր ու մանկավարժ Գ. Ս. Անդրեասյանին (1869 - 1906), հայ երգի անզուգական կատարող, «Տարոնի սոխակ» [[Արմենակ Շահմուրադյանի]]ն (1878 - 1939), հրապարսկախոս Մխիթար Աբրոյանին (1880 - 1915), գյուղատնտեսական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Ն. Ա. Մալաթյանին (1898 - 1977) և ուրիշների։
|
