«Նախահայկական Դարաշրջան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Աշխատանքի միջոցով նախամարդը ստացած է ներկայ մարդու կերպարանքը։ Աստիճանաբար ստացած է ուղիղ կեցուածք, երկու ոտքերու վրայ կանգնելու եւ քալելու, ձեռքի թաթերը գործածելու կարողութիւն։ Ասոր զուգընթաց կազմաւորունած է գանկը, զարգացած են ուղեղն ու միտքը։ [[Լեզու (արեւմտահայերէն)|Լեզու]]ն եւս ունեցած է համապատասխան յառաջդիմութիւն, առանձին բացագանչութիւններէն բառեր եւ [[Նախադասութիւն|նախադասութիւն]]ներ արտասանելու կարողութեան անցնելով։ Ձեռքի եւ մտքի գործակցութեամբ, մարդը պայքարած է բնութեան արհաւիրքներուն դէմ եւ պաշտպանած է իր գոյութիւնը։ Ժամանակի ընթացքին, այս ձեւով, ան տարբերած է կենդանական աշխարհէն եւ հեռացած անկէ։

Կը սկսի նաեւ ձեռքի բրիչով մշակուած [[Երկրագործութիւն|երկրագործութիւն]]ը։ Պեղումներէն ետք յայտնաբերուած են կաւէ ամաններու մէջ ցորենի եւ [[Գարի (արեւմտահայերէն)|գարի]]ի տարբեր տեսակներ, որոնք կը վկայեն նստակեաց կեանքի եւ հողով նախնական մշակման մասին։ Երբ թափառումներու շրջանը վերջ կը գտնէր, եւ սկիզբ կ'առնէր տոհմային համայնական կեանքը, որունն հիմքը մարդոց արենակցական-ազգականական կապերն էին, կինը կը դառնար [[Տոհմ (արեւմտահայերէն)|տոհմ]]ի կեդրոնական դէմքը։ Այր մարդոց հիմնական զբաղումը կը մնար որսորդութիւնը, որուն յաջողութիւնը կապուած էր պատահականութեան։ Կինն էր, որ մշտապէս վառ կը պահէր կրակը, բրիչով կը մշակէր հողը, կը խնամէր ու կը սնուցանէր մանուկները եւ, վերջապէս, կ'ապահովէր համայնքին անհրաժեշտ կենսամթերքը։ Սերունդը կը ճանչցուէր մօր միջոցով։ Կնոջ այս բարձր դիրքին ու նշանակութեան համար այդ դարաշրջանը կը կոչենք մայրիշխանական<ref>{{Cite web|title = What was the Role of Men and Women in the Stone Age?|url = https://prezi.com/foasr5v7voxk/what-was-the-role-of-men-and-women-in-the-stone-age/|website = prezi.com|accessdate = 2015-11-17}}</ref>։

Էնէոլիթին (պղինձ եւ քար) կը յաջորդէ Պրոնզէ դարը, որ հայկական լեռնաշխարհի մէջ կը տեւէ 3-րդէն մինչեւ 2-րդ հազարամեակի կէսերը։ Պղինձը, իբրեւ [[Զէնք|զէնք]] եւ գործիք, իրի փափկութեան պատճառով երկար չի մնար գործածութեան մէջ։ [[Մետաղագործութիւն|Մետաղագործ]]ները պղինձի եւ [[Անագ (արեւմտահայերէն)|անագ]]ի միաձուլումէն կ’արտադրեն նոր որակի աւելի կարծր եւ հատու մետաղ մը, որունն կու տանք անագապղինձ կամ [[Պրոնզ|պրոնզ]] անունը։

Երկրագործութեան եւ [[Անասնապահութիւն|անասնապահութեան]] զարգացումը փոփոխութիւններ կը մուծէ մարդոց ընկերային յարաբերութիւններուն մէջ։ Արտադրութեան մէջ դժուարին եւ հիմնական աշխատանքը կը կատարէր այր մարդը. հետեւաբար, ան էր [[Ընտանիք (արեւմտահայերէն)|ընտանիք ]]ին, [[Տոհմ (արեւմտահայերէն)|տոհմ]]ին կամ [[Ցեղ (արեւմտահայերէն)|ցեղ]]ին մէջ գլխաւոր դէմքը, ուստի՝ մայրիշխանութիւնը իր տեղը կը զիջի հայրիշխանութեան։

Պաշտուող կենդանիներ եւ բնութեան երեւոյթները համարուած են պաշտպան ոգիներ։ Մարդիկ զոհեր մատուցած են անոնց, իրենց խնդրանքը կատարելու համար։ Հաւատացած են, որ մեռնելէ ետք մարդը կ'ապրէր անդրշիրիմեան կեանքով։ Այդ պատճառով հանգուցեալին հետ թաղած են իր հագուստները եւ անձնական այլ իրեր։ Դամբարանային պեղումները ցոյց կու տան, որ ցեղապետին հետ թաղուած են իր զէնքերը, ծառաները, եւ նոյնիսկ եզներով լծուած սայլը։ Անոնք համոզուած էին, որ մեռած նախնիները կը հետեւին ու կը մասնակցին տոհմին անդամներուն առօրեայ կեանքին։ Հետեւաբար, կը պաշտէին ու զոհեր կը մատուցանէին նաեւ նախնիներուն։

Նախնադարեան մարդը հարիւր հազարաւոր տարիներու ընթացքին կը հասնի գեղեցիկի ստեղծման մակարդակին։ Արուեստը իր շատ նախնական ձեւով կը ծնի մարդուն մէջ շնորհիւ դիտելու եւ երեւակայածը արտայայտելու կարողութեան։ Բնութեան երեւոյթներու նկատմամբ այս ընդունակութիւնը մարդուն կու տայ ձեւի, չափի, եւ գոյնի զգացողութիւն, որոնցմէ կը ձեւաւորունի նոյն ատեն գեղեցիկի պատկերացումը։ Պրոնզէ դարէն մեզի հասած են բաւական զարգացած արուեստի նմոյշներ։ Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր մասերուն մէջ ([[Արագած (արեւմտահայերէն)|Արագած]], [[Գեղամայ Լեռներ|Գեղամայ լեռներ]], [[Սիւնիք|Սիւնիքի]]ի [[Ուղտասար (արեւմտահայերէն)|Ուղտասար լեռ]], եւ այլն...) կը գտնուին հազարաւոր ժայռապատկերներ, որոնց վրայ համաչափ ու գեղեցիկ տեսքով փորագրուած են կենդանիներ, թռչուններ, որսի տեսարաններ։ Քարէ, կաւէ, պրոնզէ պատրաստուած մարտակառքերը, պաշտամունքի տեսարանները, քարայրներու պատկերազարդումը կը հանդիսանան մարդուն առաջին մուտքը արուեստի կալուածէն ներս։

Սիւնիքի Ուղտասար լեռը բացառիկ կերպով հարուստ է իր բազմական ու առատ ժայռապատկերներով։ Շուրջ հազար քարերու վրայ փորագրուած են քանի մը հազար նկարներ՝ նախնադարեան մարդոց առօրեայ կեանքն ու կենցաղը պատկերացնող տեսարաններով։ Աչքի կը զարնեն յատկապէս որսորդական նկարները, նետ ու աղեղով զինուած որսորդներով եւ վայրի կենդանիներով։ Այս վերջիններուն մէջ կը տիրապետեն քարայծները, եղջերուները, վայրի ձիերը։ Կը հանդիպինք նոյնպէս գայլերու, շուներու, առիւծներու, յովազներու, օձ-վիշապներու, թռչուններու, ինչպէս նաեւ կրօնական պաշտամունքի տեսարաններու։

Նախնադարը կ'աւարտի երկրորդ հազարամեակի վերջերուն, երբ [[Պրոնզ|պրոնզ]]ին կը յաջորդէ երկաթը. երկաթին օգտագործումը յեղաշրջիչ հսկայական դեր կը կատարէ։ Երկաթէ խոփով արօրը եւ երկաթեայ կացինը աննախընթաց մղում կու տան երկրագործութեան եւ կը բարձրացնեն հողի աշխատանքի արտադրողականութիւնը։ Մեծ թափով կը զարգանան նաեւ արհեստներն ու շինարարութիւնը, որոնք բաժնուելով երկրագործածութենէն անջատ ճիւղեր կը կազմեն։ Տնտեսական կեանքի զարգացումը կը խախտէ նոյնպէս տոհմի որոշ չափի հաւասարութեան սկզբունքը։

Տոհմա-ցեղային աւագանին կը սկսի իւրացնել բարեբեր հողերը, ուրիշ ցեղերէ ձեռք բերուած աւարին [[Առիւծ|առիւծ]]ի բաժինը։ Հետզհետէ իր ընտանիքով ան կը բաժնուի տոհմին միւս անդամներէն։ Նահապետական ընտանեկան համայնքը կը բռնէ քայքայման ուղին, եւ կը ստեղծուին աւելի փոքր ընտանիքներ։