«Նախահայկական Դարաշրջան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ փոխարինվեց: [[File: → [[Պատկեր: (9)
Չ մաքրվեց, փոխարինվեց: ։ → : (134) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 1.
{{ԱՀ|Q3311449}}
{{Արեւելահայերեն|Նախնադարյան Հայաստան}}
'''Նախահայկական Դարաշրջան''', մարդկային ընկերութեան կազմաւորումը հարիւր հազարաւոր տարիներ ընդգրկող երկարատեւ ժամանակաշրջան է։է: Արդի [[Գիտութիւն|գիտութեան]] համաձայն, մարդը յառաջացած է երկու միլիոն տարի առաջ<ref>{{Cite web|title = The Origin of Man - Ensign Feb. 2002 - ensign|url = https://www.lds.org/ensign/2002/02/the-origin-of-man?lang=eng|website = www.lds.org|accessdate = 2015-11-17}}</ref>։:
 
== Քարէ Դարը Հայաստանի Մէջ ==
=== Նախնադարեան Մարդկային Ընկերութիւն ===
Աշխատանքի միջոցով նախամարդը ստացած է ներկայ մարդու կերպարանքը։կերպարանքը: Աստիճանաբար ստացած է ուղիղ կեցուածք, երկու ոտքերու վրայ կանգնելու եւ քալելու, ձեռքի թաթերը գործածելու կարողութիւն։կարողութիւն: Ասոր զուգընթաց կազմաւորունած է գանկը, զարգացած են ուղեղն ու միտքը։միտքը: [[Լեզու (արեւմտահայերէն)|Լեզու]]ն եւս ունեցած է համապատասխան յառաջդիմութիւն, առանձին բացագանչութիւններէն բառեր եւ [[նախադասութիւն]]ներ արտասանելու կարողութեան անցնելով։անցնելով: Ձեռքի եւ մտքի գործակցութեամբ, մարդը պայքարած է բնութեան արհաւիրքներուն դէմ եւ պաշտպանած է իր գոյութիւնը։գոյութիւնը: Ժամանակի ընթացքին, այս ձեւով, ան տարբերած է կենդանական աշխարհէն եւ հեռացած անկէ։անկէ:
 
Հարիւր հազարաւոր տարիներ տեւող այս ընթացքը կը կոչենք [[Նախնադար (արեւմտահայերէն)|Նախնադար]]։: Նախնադարեան մարդու պատմութեան այս ժամանակաշրջանը կը կոչենք նաեւ՝ Քարէ Դար, որովհետեւ մարդու առաջին եւ հիմնական գործիքը եղած է քարը։քարը:
 
[[Պատկեր:Հովհաննես Կարապետյանի անվան երկրաբանական թանգարան 1 (10).jpg|300px|մինի|Մամութի այս կմախքը որ գտնուած է [[Կիւմրի]]ի շրջանին մէջ<ref>{{Cite web|title = Must-see in Gyumri|url = http://blog.wandelion.com/gyumri-armenia/|website = Wandelion Blog: Travel News, Stories, Tips & How-To Guides|publisher = https://plus.google.com/+Wandelion/|accessdate = 2015-11-17|language = en-US}}</ref>, կը պահուի Երեւանի երկրաբանական թանգարանին մէջ: Նախապատմական այս [[Փիղ (արեւմտահայերէն)|փիղ]]ը, որ այժմ անհետացած է, աւելի մեծ էր քան ներկայ փիղը. ան ծածկուած էր թանձր բուրդով՝ ցուրտին դէմ պաշտպանուելու համար: Իսկ հսկայական ժանիքներէն իւրաքանչիւրը կը կշռէր շուրջ 100 քիլոկրամ:]]
 
=== Քարէ Դար ===
Քարէ Դարը կը սկսի մարդու երեւան գալէն եւ կը տեւէ մինչեւ Ք․Ա․ 4-րդ հազարամեակ<ref>{{Cite web|title = Stone Age|url = http://www.ancient.eu/Stone_Age/|website = Ancient History Encyclopedia|accessdate = 2015-11-17}}</ref>, որունն վերջաւորունթեան կը սկսի օգտագործուիլ նաեւ առաջին մետաղը՝ պղինձը։պղինձը:
 
Ք․Ա․ 4-րդ եւ - 3-րդ հազարամեակները ''[[Պրոնզ]]ի դարաշրջան''ը<ref>{{Cite web|title = Bronze Age|url = http://www.ancient.eu/Bronze_Age/|website = Ancient History Encyclopedia|accessdate = 2015-11-17}}</ref> կը կազմեն, իսկ Ք․Ա․ 2-րդ հազարամեակին ''Երկաթէ դարաշրջան''ով<ref>{{Cite web|title = Iron Age|url = http://www.ancient.eu/Iron_Age/|website = Ancient History Encyclopedia|accessdate = 2015-11-17}}</ref> կը սկսի մարդկային քաղաքակրթութեան բարձր աստիճանը։աստիճանը:
 
[[Հայկական Բարձրաւանդակ|Հայկական բարձրաւանդակ]]ը եղած է մարդու բնակութեան ամէնէն հին երկրամասերէն մէկը։մէկը: Մարդը հոն բնակած է շարունակաբար նախնադարեան պատմութեան բոլոր շրջաններուն։շրջաններուն: Ասոր վկայութիւնը կը կազմեն [[Արագած (արեւմտահայերէն)|Արագածի]] լեռներուն, [[Սեւանայ Լիճ|Սեւանայ]] եւ [[Վանայ լիճ (արեւմտահայերէն)|Վանայ]] լիճերու աւազաններուն, [[Արածանի (արեւմտահայերէն)|Արածանի]]ի եւ Վերին Տիգրիսի հովիտներուն մէջ յայտնաբերուած նիւթական մշակոյթի հարուստ մնացորդներ։մնացորդներ:
 
Քարէ դարը կը բաժնուի երեք շրջաններու, հին (պալէոլիթ), միջին (մեզոլիթ) եւ նոր քարէ դար (նէոլիթ)։:
 
==== Հին Քարէ Դար ====
Հին Քարէ Դարը հայկական լեռնաշխարհին մէջ կը սկսի մօտ մէկ միլիոն տարի առաջ եւ կը վերջանայ 14 հազար տարի առաջ՝ Ք․Ա․ 12-րդ հազարամեակին։հազարամեակին: Այս դարաշրջանին մարդը օգտագործած է կայծքարէ եւ մանաւանդ վանակատէ (օպսիտեան, որունն ժողովուրդը կու տայ «սատանայի եղունգ» անունը) կոշտ գործիքներ։գործիքներ: Ասիկա նախամարդուն առաջին զէնքն էր։էր: [[Վանակատ (արեւմտահայերէն)|Վանակատ]] քարէ այդ գործիքէն գտնուած են Արագածի շրջանի Արտին լերան վրայ եւ [[Երեւան]]ի մօտիկ [[Արզնի (արեւմտահայերէն)|Արզնի]] բնակավայրին մէջ։մէջ:
 
Հին Քարէ Դարուն մարդը իր գոյութիւնը կը պահէր պտուղներ եւ արմատներ հաւաքելով եւ հում միսով սնանելով։սնանելով: Վայրենութեան այդ աստիճանին մարդիկ շատ քիչ կը տարբերէին անասուններէ։անասուններէ: Անոնք կ’ապրէին խումբերով, կը կազմէին հորդաններ եւ կը վարէին թափառական կեանք։կեանք: Մարդկային խումբերը կը կազմուէին սնունդ հայթայթելու, գազաններէն պաշտպանուելու եւ սերունդը խնամելու բնազդով։բնազդով: Դարերու ընթացքին մարդը կայծքարէն կամ ուրիշ կարծր քարերէն կ’անցնի աւելի մշակուած գործիքներու պատրաստումին։պատրաստումին: Անոնցմէ էր ձեռքի հատիչը, որ 10-15 սմ. երկարութեամբ մէկ ծայրը սուր, միւսը՝ հաստ, տանձաձեւ ամուր քար մըն էր։էր: Ձեռքի հատիչը կը գործածուէր հարուածելու եւ ճեղքելու համար<ref>{{Cite web|title = Early Stone Age Tools {{!}} The Smithsonian Institution's Human Origins Program|url = http://humanorigins.si.edu/evidence/behavior/tools/early-tools|website = humanorigins.si.edu|accessdate = 2015-11-17}}</ref>։:
 
Նախնադարեան մարդու կեանքին մէջ մեծ յեղաշրջում յառաջացուցած է կրակի գիւտը։գիւտը: Կրակը կը բարեփոխէր սնունդը, մարդիկը կը պաշտպանէր ցուրտէն եւ գիշատիչ գազաններէն, կը լուսաւորէր գիշերուան խաւարը եւ կը հեռացնէր «չար ոգիները»։: Կրակը նպաստած է նաեւ նստակեցութեան։նստակեցութեան:
 
Հազարամեակներու փորձառութեամբ՝ նախնադարեան մարդը հնարած է նաեւ [[Նետ (արեւմտահայերէն)|նետ]] ու աղեղ։աղեղ: Իբրեւ նետի սլաք օգտագործուած են կայծքարը եւ վանակատի սուր կտորները։կտորները: Նետն ու աղեղը կարեւոր զէնք դարձած են որսը հեռուէն սպաննելու եւ գիշատիչ գազաններէն ու թշնամիներէն պաշտպանուելու համար։համար:
 
==== Միջին եւ Նոր Քարէ Դար ====
Միջին եւ Նոր Քարէ դարաշրջաններուն (12-5 հազարամեակներ) կը կատարելագործուին աշխատանքի գործիքները<ref>{{Cite web|title = The New Stone Age (Neolithic Era)|url = http://www.penfield.edu/webpages/jgiotto/onlinetextbook.cfm?subpage=1525826|website = www.penfield.edu|accessdate = 2015-11-17}}</ref>։: Երեւան կու գան քարէ մուրճը, քարէ կացինը՝ փայտէ կամ [[Ոսկոր (արեւմտահայերէն)|ոսկոր]]է կոթով։կոթով: Կայուն բնոյթ կը ստանայ որսորդութիունը, որուն միջոցով անասունները կ'ընտանեցուին, եւ այս ձեւով հիմը կը դրուի անասնապահութեան։անասնապահութեան:
 
Աստիճանաբար նստակեաց դառնալով՝ մարդիկ կը սկսին քարայրանման բնակարաններ շինել՝ գետնափոր, առանց լուսամուտի եւ ծխնելոյզի պատկերը անկոփ քարերէ կազմուած, իսկ տանիքը սալաքարերով ծածկուած<ref>{{Cite web|title = Neolithic Houses {{!}} English Heritage|url = http://www.english-heritage.org.uk/visit/places/stonehenge/things-to-see-and-do/neolithic-houses/|website = www.english-heritage.org.uk|accessdate = 2015-11-17}}</ref>։:
 
Կը սկսի նաեւ ձեռքի բրիչով մշակուած [[երկրագործութիւն]]ը։ը: Պեղումներէն ետք յայտնաբերուած են կաւէ ամաններու մէջ ցորենի եւ [[Գարի (արեւմտահայերէն)|գարի]]ի տարբեր տեսակներ, որոնք կը վկայեն նստակեաց կեանքի եւ հողով նախնական մշակման մասին։մասին: Երբ թափառումներու շրջանը վերջ կը գտնէր, եւ սկիզբ կ'առնէր տոհմային համայնական կեանքը, որունն հիմքը մարդոց արենակցական-ազգականական կապերն էին, կինը կը դառնար [[Տոհմ (արեւմտահայերէն)|տոհմ]]ի կեդրոնական դէմքը։դէմքը: Այր մարդոց հիմնական զբաղումը կը մնար որսորդութիւնը, որուն յաջողութիւնը կապուած էր պատահականութեան։պատահականութեան: Կինն էր, որ մշտապէս վառ կը պահէր կրակը, բրիչով կը մշակէր հողը, կը խնամէր ու կը սնուցանէր մանուկները եւ, վերջապէս, կ'ապահովէր համայնքին անհրաժեշտ կենսամթերքը։կենսամթերքը: Սերունդը կը ճանչցուէր մօր միջոցով։միջոցով: Կնոջ այս բարձր դիրքին ու նշանակութեան համար այդ դարաշրջանը կը կոչենք մայրիշխանական<ref>{{Cite web|title = What was the Role of Men and Women in the Stone Age?|url = https://prezi.com/foasr5v7voxk/what-was-the-role-of-men-and-women-in-the-stone-age/|website = prezi.com|accessdate = 2015-11-17}}</ref>։:
 
=== Պղինձէ Դար ===
Հինգերորդ հազարամեակին կը սկսի [[Մետաղ (արեւմտահայերէն)|մետաղ]]ի օգտագործումը։օգտագործումը: Մշակուած առաջին մետաղը պղինձն է։է: Թէեւ դիւրահալ, սակայն դիւրաբեկ մետաղ ըլլալով՝ պղինձը չի կրնար ամբողջութեամբ փոխարինել քարը։քարը: Պղինձին հետ կը շարունակուի նաեւ քարին գործածութիւնը։գործածութիւնը: Այս պատճառով Ք․Ա․ 5-4-րդ հազարամեակները կը կոչուին Պղինձէ-Քարէ դարեան (էնէոլիթ)<ref>{{Cite web|title = Copper Age|url = http://www.btm.hu/old/varmuzeum/allando/oskor/arezkor.html|website = www.btm.hu|accessdate = 2015-11-17}}</ref>։:
 
Այս դարերուն կը կատարելագործուին աշխատանքային գործիքները եւ կը յառաջդիմէ [[տնտեսութիւն]]ը։ը: Հայաստանի տարբեր շրջաններուն մէջ պեղումներէն գտնուած են պղինձէ ուրագ, [[Դանակ (արեւմտահայերէն)|դանակ]], կացին, ձուլելու քարէ կաղապար եւ տեսակաւոր այլ գործիքներ հողի եւ բերքի մշակման համար։համար: Պեղումներու ընթացքին, տարբեր բնակավայրերու մէջ գտնուած են նաեւ մանգաղներ, [[Սանդ (արեւմտահայերէն)|սանդ]]եր, աղօրիքներ, որոնք ապացոյց են, որ արդէն կային [[Ցորեն (արեւմտահայերէն)|ցորեն]]ի հասկերը քաղելու, հասկերէն հատիկները բաժնելու եւ զանոնք փշրելու գործիքները։գործիքները:
 
Կը զարգանայ նոյնպէս [[կաւագործութիւն]]ը։ը: Կը պատրաստուին փայլուն եւ անփայլ [[կաւ]]է տեսակաւոր ամաններ, նախկինէն աւելի ողորկ եւ լաւորակ, որոնք յաճախ կը զարդարուին կենդանական եւ բուսական նկարներով։նկարներով: Գտնուած են կնոջ, թռչունի, եզան, ոչխարի կաւէ արձանիկներ։արձանիկներ: Կ’ընտելացուին եղջերաւոր մեծ կենդանիներ։կենդանիներ: [[Եզ (արեւմտահայերէն)|Եզ]]ը կը գործածուի իբրեւ լծկան կենդանի։կենդանի: Անասուններու [[Բուրդ (արեւմտահայերէն)|բուրդ]]էն եւ մազէն իլիկով թել կը պատրաստուի. կը զարգանայ մանագործութիւնը կենդանական եւ բուսական թելերու օգտագործումով։օգտագործումով:
 
=== Պրոնզէ Դարը Հայաստանի Մէջ ===
Էնէոլիթին (պղինձ եւ քար) կը յաջորդէ Պրոնզէ դարը, որ հայկական լեռնաշխարհի մէջ կը տեւէ 3-րդէն մինչեւ 2-րդ հազարամեակի կէսերը։կէսերը: Պղինձը, իբրեւ [[զէնք]] եւ գործիք, իրի փափկութեան պատճառով երկար չի մնար գործածութեան մէջ։մէջ: [[Մետաղագործութիւն|Մետաղագործ]]ները պղինձի եւ [[Անագ (արեւմտահայերէն)|անագ]]ի միաձուլումէն կ’արտադրեն նոր որակի աւելի կարծր եւ հատու մետաղ մը, որունն կու տանք անագապղինձ կամ [[պրոնզ]] անունը։անունը:
 
Պրոնզը լայն գործածութիւն կը ստանայ եւ յեղաշրջիչ դեր կը կատարէ նախնադարեան [[Քաղաքակրթութիւն|քաղաքակրթութեան]] զարգացման մէջ։մէջ: Այդ պատճառով ալ հին պատմութեան այս փուլը կը կոչենք Պրոնզի դարաշրջան։դարաշրջան: Պրոնզը մեծապէս կը նպաստէ նախնադարեան մարդու աշխատանքը աւելի արդիւնաւոր դարձնելու։դարձնելու: Պրոնզէ դարուն կ’օգտագործուին նաեւ այլ մետաղներ՝ [[Ոսկի (արեւմտահայերէն)|ոսկի]], [[Արծաթի (արեւմտահայերէն)|արծաթ]], անագ եւ այլն… :
 
[[Պատկեր:Լճաշէն,- կառքի պրոնզեայ զարդ-արձանիկ (Ժե.-Ժդ. դար).jpg|150px|մինի|ձախից|Լճաշէն,- կառքի պրոնզեայ զարդ-արձանիկ (Ժե.-Ժդ. դար):]]
 
Պատմական Հայաստանի մէջ գտնուած են մետաղ հալեցնելու [[Հնոց (արեւմտահայերէն)|հնոց]]ներ, որոնցմէ հռչակաւոր է [[Արարատեան Դաշտ|Արարատեան դաշտ]]ի մէջ Մեծամօրի ձուլարանը։ձուլարանը: Գտնուած են այդ դարաշրջանի քաղաքակրթութեան բազմաքանակ ու բազմատեսակ նիւթական մնացորդները։մնացորդները: Անոնց մէջ կան պրոնզէ կացիններ, դանակներ, ձուլուած սղոց, մանգաղներ, եղաններ, սանձեր։սանձեր: Շատ են յատկապէս զէնքի տեսակները՝ սուր, դաշոյն, նետասլաք, վահան, սաղաւարտ։սաղաւարտ: Մեզի հասած են պրոնզէ եւ ոսկիէ պատրաստուած եղջերուի, թռչուններու, քարայծի, առիւծի արձանիկներ, ուլունքներ, զարդարուած թասեր, գօտիներ եւ այլն։այլն:
 
Հնագիտական պեղումներէն գտնուած իրեղէնները ցոյց կու տան բացառիկ զարգացումը արհեստներուն, որոնք ճիւղաւորունած են եւ մասնագիտացած։մասնագիտացած: Բացի մետաղագործական արհեստներէն, կը զարգանան նոյնպէս կաւագործութիւնը, մանածագործութիւնը, կահագործութիւնը եւ կաշեգործութիւնը։կաշեգործութիւնը: Կը շինուին հարուստ զարդերով սիրուն կաւամաններ, որոնք պատրաստուած են բարձր որակով շնորհիւ նոր յայտնուած բրուտի անիւին (դուրգ):
 
Կը յառաջդիմեն անասնապահութիւնն ու հողագործութիւնը։հողագործութիւնը: Կ'ընտելացուի ձին եւ կը գործածուի արօրը քաշելու համար։համար: Կ'ընդարձակուին ցանքատարածութիւնները. կը սկսին մշակուիլ [[Խաղող (արեւմտահայերէն)|խաղող]]ի եւ պտղատու ծառերու այգիներ։այգիներ: Ասոնց ոռոգումին համար կը բացուին առուներ, [[Ջրանցք (արեւմտահայերէն)|ջրանցք]]ներ: Երկրագործութեան յառաջդիմութեան մէջ մեծ դեր կ'ունենան անասուններու ուժով գործող արօրն ու կամը։կամը: Այս ժամանակներուն կը ստեղծուին անասնաւոր կառքերը, որոնցմէ բազմաթիւ նմոյշներ գտնուած են Հայաստանի մէջ կատարուած պեղումներէն<ref>{{Cite web|title = Middle Bronze Age|url = http://www.btm.hu/old/varmuzeum/allando/oskor/akozepbronzkor.html|website = www.btm.hu|accessdate = 2015-11-17}}</ref>:
 
Երկրագործութեան եւ [[Անասնապահութիւն|անասնապահութեան]] զարգացումը փոփոխութիւններ կը մուծէ մարդոց ընկերային յարաբերութիւններուն մէջ։մէջ: Արտադրութեան մէջ դժուարին եւ հիմնական աշխատանքը կը կատարէր այր մարդը. հետեւաբար, ան էր [[Ընտանիք (արեւմտահայերէն)|ընտանիք]]ին, [[Տոհմ (արեւմտահայերէն)|տոհմ]]ին կամ [[Ցեղ (արեւմտահայերէն)|ցեղ]]ին մէջ գլխաւոր դէմքը, ուստի՝ մայրիշխանութիւնը իր տեղը կը զիջի հայրիշխանութեան։հայրիշխանութեան:
 
[[Պատկեր:Սափոր՝ գալարուն ոձերու եւ գիշատիչ կենդանիներու արձանիկներով- կաւ, Սանահին (Ժբ. դար).jpg|200px|մինի|ձախից|Սափոր՝ գալարուն օձերու եւ գիշատիչ կենդանիներու արձանիկներով- կաւ, Սանահին (Ժբ. դար):]]
 
Նոյն շրջանին, շատ աւելի մեծ փոփոխութիւններ տեղի կ'ունենան Հայաստանի մօտիկ երկիրներուն մէջ։մէջ: Մերձաւոր Արեւելքի մեծ գետերու հովիտներուն մէջ կը սկսին կազմաւորունիլ պետութիւններ. [[Նեղոս (արեւմտահայերէն)|Նեղոսի]] հովիտին մէջ [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոս]]ը, [[Տիգրիս (գետ, արեւմտահայերէն)|Տիգրիս]]ի եւ [[Եփրատ գետ (արեւմտահայերէն)|Եփրատ]]ի հովիտին՝ [[Միջագետք (արեւմտահայերէն)|Միջագետք]]ի մէջ՝ Շումէր եւ Աքքադ։Աքքադ: Այս երկիրներու ստեղծած բարձր [[Քաղաքակրթութիւն|քաղաքակրթութեան]] ազդեցութիւնը կը տարածուի շրջակայ երկիրներուն եւ անոնց կարգին [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]]ի վրայ։վրայ:
 
[[Պատկեր:Կաւէ կուժ, Լճաշէն (Ժդ.-Ժգ. դարեր).jpg|150px|մինի|Կաւէ կուժ, Լճաշէն (Ժդ.-Ժգ. դարեր):]]
 
=== Հաւատալիքներ եւ Կրօնքներ ===
Նախնադարեան մարդու տնտեսական կեանքին ու կենցաղին զուգընթաց կը ձեւաւորունի եւ կը հարստանայ նաեւ անոր հոգեկան աշխարհը։աշխարհը: Մայրիշխանութան շրջանին ծնած էր այն գաղափարը, որ տոհմը հասարակաց ծագում ունէր եւ առանձին միութիւն մը կը կազմէր։կազմէր: Կը հաւատային, որ տոհմը սերած էր այս կամ այն կենդանիէն կամ բոյսէն։բոյսէն: Այդ կենդանին կամ բոյսը (տոտեմ) կը պաշտուէր, իսկ տոհմը կը կոչուէր անոր անունով։անունով: Տոտեմը համարուած էր սուրբ, նուիրական, զայն սպաննելը կամ կտրելը՝ մահացու մեղք։մեղք: Այսպէս, պաշտամունքի առարկայ դարձած են եզը, գոմէշը, կովը, արագիլը, արծիւը, անգղը եւ այլն<ref>{{Cite web|title = How Religion Developed in the Stone Age and Bronze Age - Video & Lesson Transcript {{!}} Study.com|url = http://study.com/academy/lesson/how-religion-developed-in-the-stone-age-and-bronze-age.html|website = Study.com|accessdate = 2015-11-17}}</ref>: Բնութեան երեւոյթները ([[Արեւ (արեւմտահայերէն)|արեւ]], [[Կայծակ (արեւմտահայերէն)|կայծակ]], հով, գարնան զարթօնք) չըմբռնող նախամարդը անոնց վերագրած է չար կամ բարի ոգիի կարողութիւններ եւ զանոնք պաշտած է։է: Հայկական լեռնաշխարհի մէջ լայն տարածում ունէր ջուրի պաշտամունքը, որուն նուիրուած էին ձուկի կերպարանք ունեցող եւ ժողովուրդին կողմէ «[[Վիշապ (յուշարձան)|վիշապ]]» կոչուող քարէ արձաններ։արձաններ:
 
[[Պատկեր:Պրոնզէ կացին Մարտուինէն (Ժդ.-Ժբ. դարեր).jpg|150px|մինի|ձախից|Պրոնզէ կացին Մարտուինէն (Ժդ.-Ժբ. դարեր):]]
 
Պաշտուող կենդանիներ եւ բնութեան երեւոյթները համարուած են պաշտպան ոգիներ։ոգիներ: Մարդիկ զոհեր մատուցած են անոնց, իրենց խնդրանքը կատարելու համար։համար: Հաւատացած են, որ մեռնելէ ետք մարդը կ'ապրէր անդրշիրիմեան կեանքով։կեանքով: Այդ պատճառով հանգուցեալին հետ թաղած են իր հագուստները եւ անձնական այլ իրեր։իրեր: Դամբարանային պեղումները ցոյց կու տան, որ ցեղապետին հետ թաղուած են իր զէնքերը, ծառաները, եւ նոյնիսկ եզներով լծուած սայլը։սայլը: Անոնք համոզուած էին, որ մեռած նախնիները կը հետեւին ու կը մասնակցին տոհմին անդամներուն առօրեայ կեանքին։կեանքին: Հետեւաբար, կը պաշտէին ու զոհեր կը մատուցանէին նաեւ նախնիներուն։նախնիներուն:
 
[[Պատկեր:Պրոնզեայ օձաձեւ վարսակալ, (Ժբ.-Ժա դարեր, Գետաշէն-Արցախ).jpg|150px|մինի|Պրոնզեայ օձաձեւ վարսակալ, (Ժբ.-Ժա դարեր, Գետաշէն-Արցախ):]]
 
Վերոյիշեալ հաւատալիքներուն վրայ հետզհետէ կը կազմուի կրօնքը։կրօնքը: Կը պաշտուին արեւի, լուսնի, ամպրոպի, ջուրի, պտղաբերութեան, սիրոյ աստուածներ ու աստուածուհիներ։աստուածուհիներ: Յատկապէս տարածուած էր արեւու պաշտամունքը։պաշտամունքը: Հայաստանի մէջ գտնուած պրոնզէ գօտինեու եւ այլ իրեղէններու վրայ արեւը ցոյց կը տրուի ձիու վրայ՝ մարտակառքով։մարտակառքով: Ուշագրաւ է, որ հայկական առասպելներու եւ հեքիաթներու մէջ «Արեւ» աստուածը նոյնպէս կը ներկայացուի մարտակառքով։մարտակառքով: «Սասունցի Դաւիթ» դիւցազներգութեան բոլոր հերոսները հրեղէն ձի ունին։ունին: Ասիկա ապացոյց է, որ հայ ժողովրդական բանահիւսութեան մէջ պահուած է նախնիներու բնապաշտական հաւատալիքներէն մաս մը։մը:
 
[[Պատկեր:Աստուածուհի, թրծուած կաւէ (Ժգ. դար).jpg|150px|մինի|ձախից|Աստուածուհի, թրծուած կաւէ (Ժգ. դար):]]
Տող 81.
[[Պատկեր:Միաձոյլ, քանդակազարդ պրոնզէ դաշոյններ, Լճաշէն, Արթիկ,- (Ժդ.-Ժբ. դար).jpg|150px|մինի|Միաձոյլ, քանդակազարդ պրոնզէ դաշոյններ, Լճաշէն, Արթիկ,- (Ժդ.-Ժբ. դար):]]
 
Նախնադարեան մարդը հարիւր հազարաւոր տարիներու ընթացքին կը հասնի գեղեցիկի ստեղծման մակարդակին։մակարդակին: Արուեստը իր շատ նախնական ձեւով կը ծնի մարդուն մէջ շնորհիւ դիտելու եւ երեւակայածը արտայայտելու կարողութեան։կարողութեան: Բնութեան երեւոյթներու նկատմամբ այս ընդունակութիւնը մարդուն կու տայ ձեւի, չափի, եւ գոյնի զգացողութիւն, որոնցմէ կը ձեւաւորունի նոյն ատեն գեղեցիկի պատկերացումը։պատկերացումը: Պրոնզէ դարէն մեզի հասած են բաւական զարգացած արուեստի նմոյշներ։նմոյշներ: Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր մասերուն մէջ ([[Արագած (արեւմտահայերէն)|Արագած]], [[Գեղամայ Լեռներ|Գեղամայ լեռներ]], [[Սիւնիք]]ի [[Ուղտասար (արեւմտահայերէն)|Ուղտասար լեռ]], եւ այլն...) կը գտնուին հազարաւոր ժայռապատկերներ, որոնց վրայ համաչափ ու գեղեցիկ տեսքով փորագրուած են կենդանիներ, թռչուններ, որսի տեսարաններ։տեսարաններ: Քարէ, կաւէ, պրոնզէ պատրաստուած մարտակառքերը, պաշտամունքի տեսարանները, քարայրներու պատկերազարդումը կը հանդիսանան մարդուն առաջին մուտքը արուեստի կալուածէն ներս։ներս:
 
[[Պատկեր:Լճաշէն - եղջերուի պրոնզէ արձանիկ (Ժէ.-Ժդ. դար).jpg|200px|մինի|ձախից|Լճաշէն - եղջերուի պրոնզէ արձանիկ (Ժէ.-Ժդ. դար):]]
Տող 87.
 
=== Ժայռապատկերներ<ref>{{Cite web|title = Cave Painting, Prehistoric: Characteristics, Origins, Types|url = http://www.visual-arts-cork.com/prehistoric/cave-painting.htm|website = www.visual-arts-cork.com|accessdate = 2015-11-17}}</ref> ===
Հայկական լեռնաշխարհի տարբեր շրջաններու մէջ (Վան, Արագած, Գեղամայ լեռներ, Սիւնիք, եւ այլն...) յայտնաբերուած են Է.-Բ. հազարամեակներուն պատկանող բազմահազար ժայռապատկերներ, որոնք քարէ գործիքներով փորագրուած են ժայռերու հարթ տարածութիւններու վրայ։վրայ: Ասոնք Նախնադարեան Հայաստանի մշակոյթին վերաբերող արուեստի հնագոյն գործերն են, իրագործուած քարանձաւներու, բայց աւելի յաճախ՝ բաց բնութեան մէջ։մէջ:
 
[[Պատկեր:Ուղտասար, ժայռապատկերներ (Ե.-Բ. հազարամեակ).jpg|ձախից|250px|մինի|աջից|Ուղտասար, ժայռապատկերներ (Ե.-Բ. հազարամեակ)]]
 
Սիւնիքի Ուղտասար լեռը բացառիկ կերպով հարուստ է իր բազմական ու առատ ժայռապատկերներով։ժայռապատկերներով: Շուրջ հազար քարերու վրայ փորագրուած են քանի մը հազար նկարներ՝ նախնադարեան մարդոց առօրեայ կեանքն ու կենցաղը պատկերացնող տեսարաններով։տեսարաններով: Աչքի կը զարնեն յատկապէս որսորդական նկարները, նետ ու աղեղով զինուած որսորդներով եւ վայրի կենդանիներով։կենդանիներով: Այս վերջիններուն մէջ կը տիրապետեն քարայծները, եղջերուները, վայրի ձիերը։ձիերը: Կը հանդիպինք նոյնպէս գայլերու, շուներու, առիւծներու, յովազներու, օձ-վիշապներու, թռչուններու, ինչպէս նաեւ կրօնական պաշտամունքի տեսարաններու։տեսարաններու:
 
Ժայռափոր հնագոյն այս արուեստագէտները յաջողած են պարզ, զուսպ բայց բնորոշ գիծերով եւ կենդանի կերպով պատկերացնել մարդիկն ու կենդանիները, իրենց այլազան դիրքերով, շարժումներով եւ գործողութեամբ։գործողութեամբ:
 
=== Երկաթէ Դարու Սկիզբը եւ Նախնադարեան Ընկերութեան Քայքայումը ===
Նախնադարը կ'աւարտի երկրորդ հազարամեակի վերջերուն, երբ [[պրոնզ]]ին կը յաջորդէ երկաթը. երկաթին օգտագործումը յեղաշրջիչ հսկայական դեր կը կատարէ։կատարէ: Երկաթէ խոփով արօրը եւ երկաթեայ կացինը աննախընթաց մղում կու տան երկրագործութեան եւ կը բարձրացնեն հողի աշխատանքի արտադրողականութիւնը։արտադրողականութիւնը: Մեծ թափով կը զարգանան նաեւ արհեստներն ու շինարարութիւնը, որոնք բաժնուելով երկրագործածութենէն անջատ ճիւղեր կը կազմեն։կազմեն: Տնտեսական կեանքի զարգացումը կը խախտէ նոյնպէս տոհմի որոշ չափի հաւասարութեան սկզբունքը։սկզբունքը:
 
Այնքան ատեն որ նախնադարեան մարդը իր գոյութեան պահպանումին համար անհրաժեշտ ապրուստէն աւելի չէր կրնար արտադրել, մասնաւոր սեփականութիւն գոյութիւն չունէր։չունէր: Ամէն ինչ հաւասարապէս կը պատկանէր տոհմի բոլոր անդամներուն։անդամներուն: Տոհմապետը կը վարէր համայնքին գործերը. աշխատանքը կը բաժնէր [[Հողագործութիւն|հողագործ]]ներու, [[Անասնապահութիւն|անասնապահ]]ներու եւ որսորդներու միջեւ. կը կազմակերպէր համայնքի անդամներուն եւ հարստութեան պաշտպանութիւնը թշնամի յափշտակիչներուն դէմ. իսկ հաւաքական աշխատանքով ձեռք բերուած արդիւնքին բաշխումը, հաւասար եւ արդար կերպով, դարձեալ կը կատարէր տոհմապետը, որ այս ձեւով նման էր նահապետական մեծ ընտանիքի հօր մը։մը:
 
[[Պատկեր:«Վիշապ» ձուհի կերպարանքով հսկայ քարակոթող (աւելի քան 4 մեթր), որ կ'առնչուէր ջուրի պաշտամունքին (Գ.-Բ. հազարամեակ).jpg|150px|մինի|աջից|«Վիշապ» ձուկի կերպարանքով հսկայ քարակոթող (աւելի քան 4 մեթր), որ կ'առնչուէր ջուրի պաշտամունքին (Գ.-Բ. հազարամեակ):]]
Երկաթէ դարուն, սակայն, այս իրաւակարգը կը սկսի փոխուիլ։փոխուիլ: Արտադրութիւնը կը մեծնայ եւ տոհմին կամ ցեղին սպառողական պահանջները գոհացնելէն ետք, անոր մէկ մասը կը մնայ։մնայ: Այս է, որ առիթ կը ստեղծէ մասնաւոր սեփականութեան։սեփականութեան:
 
Տոհմա-ցեղային աւագանին կը սկսի իւրացնել բարեբեր հողերը, ուրիշ ցեղերէ ձեռք բերուած աւարին [[առիւծ]]ի բաժինը։բաժինը: Հետզհետէ իր ընտանիքով ան կը բաժնուի տոհմին միւս անդամներէն։անդամներէն: Նահապետական ընտանեկան համայնքը կը բռնէ քայքայման ուղին, եւ կը ստեղծուին աւելի փոքր ընտանիքներ։ընտանիքներ:
 
Յաճախակի կը դառնան նաեւ միջ-ցեղային պատերազմները՝ կողոպուտի եւ նոր հողամասեր գրաւելու նպատակով, ինչ որ աւելի կ'ամրապնդէ տոհմի աւագանիին կարողութիւնն ու իշխանութիւնը։իշխանութիւնը: Այս վերջինները կը ստեղծեն կռուողներէ բաղկացած ջոկատներ, որոնց գործը միայն պատերազմն էր։էր: Ուրիշ ցեղերու յարձակումներէն պաշտպանելու համար կը բարձրացնեն հսկայական քարերով կառուցուած բերդեր, ուր կ'ամբարեն իրենց հարստութիւններն ու պաշարը։պաշարը: Տոհմին կամ ցեղին մէջ, այս ձեւով, կը յառաջանան իշխողներ եւ հպատակներ, հարուստներ եւ աղքատներ։աղքատներ: Կը կազմալուծուի նահապետական ընտանիքը եւ ճամբայ կը հարթուի դասակարգերու ստեղծման։ստեղծման:
 
Երկրորդ հազարամեակի կէսերուն, [[Հայկական Լեռնաշխարհ (արեւմտահայերէն)|Հայկական լեռնաշխարհ]]ի մէջ ցեղակից ժողովուրդներու միացումով երեւան կու գան պետական առաջին կազմաւորունմները։կազմաւորունմները:
 
{{clear}}