«Նաւասարդ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Նաւասարդ''', [[Հայկական Տոմար (արեւմտահայերէն)|Հայկական տոմարի]] առաջին ամիսը: Կազմուած է «նաւ» (նոր) եւ «սարդ» (տարի) բառերէն եւ կը նշանակէ «Նոր Տարի»: Նաւասարդ ամիսը ունեցած է 30 օր, սկսած է [[11 Օգոստոս|11 Օգոստոսին ]] եւ վերջացած՝ [[9 Սեպտեմբեր|9 Սեպտեմբերին]]: Հին [[հայ]]երուն համար 1 Նաւասարդը (11 Օգոստոսը) եղած է ժողովրդական խրախճանքներու տօն:<ref>{{cite book|title=Հայոց Հնօրեայ Զուարճախօսները|last=Խաչատրեան|first=Հայկ|publisher=«Ամարաս»|location=Երեւան|year=2003|page=118}}</ref>

Տարին ժամանակի սահմանն է, զոր առած է [[բնութենէն]]: Ատիկա այն ժամանակաշրջանն է, որու ընթացքին [[Երկիր]] մոլորակը կը կատարէ ամբողջական պտոյտ մը [[Արեւ | Արեւուն]] շուրջ: Երկրին կատարած շրջապտոյտը հաւասար է 934 միլիոն քմ.-ի, որ կ'անցնիկ’անցնի մեծ արագութեամբ, եթէ յիշենք, որ մէկ երկվայրկեանի ընթացքին կ'անցնիկ’անցնի [[30 քմ]]:

Տարուան գաղափարը առաջին անգամ ծագած է Հին Արեւելքի մշակութային կենդրոններէն մէկուն` [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոսի]] մէջ: Անիկա կապուած է [[Նեղոս]] գետի վարարման հետ: Անով պայմանաւորուած էր եգիպտացիներու կեանքը, երկրագործական աշխատանքները: [[Նեղոս Գետ (արեւմտահայերէն)|Նեղոս]]<nowiki/>ի վարարման սկիզբը կը համընկնէր Սիրիուս աստղի երեւնալուն հետ:Այդ պատճառով ալ աստղին եւ Նեղոսի վարարման միջեւ ինկած ժամանակաշրջանը կը կոչեն տարի:

Այսպէս, օրինակ, հին պարսիկներու նոր տարին կը սկսէր գարնան օրահաւասարէն եւ կը կոչուէր «վարդի» եւ գինիի» օր: Հետագային անիկա կ'ընդունուիկ’ընդունուի իսլամական աշխարհի կողմէ եւ կը ստանայ «[[Նովրուզ]]» անունը, որ այսօր ալ կը նշեն մեծ շուքով:

Նման բազմազանութիւնը ժողովուրդներու տնտեսական ու մշակութային փոխյարաբերութիւններուն մէջ դժուարութիւններ կը յառաջացնէր: Ուստի, 16-րդ դարու վերջաւորութենէն սկսեալ՝ ([[1582]])-ին, կ'որոշուիկ’որոշուի Նոր Տարուան սկիզբը համարել 1 [[Յունուար]]ը, որ կ'ընդունուիկ’ընդունուի մեր ներկայ օրացոյցի հիմքին մէջ: Տարեգրութեան մէջ, ժամանակի ընթացքին ստեղծուած էին երկու տոմարներ, որոնք կը հիմնուէին աստղաբաշխական հաշիւներու վրայ: Անոնցմէ մէկը կը կոչուէր Հին կամ Յուլեան, միւսը` Նոր կամ Գրիգորեան:

Նաւասարդեան օրերը կը կրէին փաստօրէն ազգային–ժողովրդական բնոյթ: Կ'իշխէինԿ’իշխէին զուարճութիւնը, տօնահանդէսները, երգն ու պարը: Կը մեծարէին [[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտ]] ու [[Աստղիկ (արեւմտահայերէն)|Աստղիկ]] աստուածուհիները, ինչպէս նաեւ [[Վահագն (արեւմտահայերէն)|Վահագն]] դիւցազնը, որոնք ժողովուրդին համար բարի համբաւ ունէին:

[[Պատմական Հայաստան (արեւմտահայաստան)|Պատմական Հայաստանի]] մէջ Նոր տարին կը կրէր համաժողովրդական բնոյթ, որու կը մասնակցէին ազգին բոլոր ներկայացուցիչները: Այդ տօնը կը նշուէր նախ [[Բագաւան]]ի, ապա Աշտիշատի մէջ: Այդ շրջաններուն մէջ, տարեմուտին, Նաւասարդ ամսուան սկիզբը մեծ խրախճանքներ ու տօնախմբութիւններ կ'ըլլայինկ’ըլլային:

Հին հայերու մօտ ջուրի եւ գետի նկատմամբ եղած է պաշտամունք: Նուիրական գետ համարուած է [[Արածանի (արեւմտահայերէն)|Արածանին]]: Անոր նկատմամբ եղած պաշտամունքը կ՚արտայայտուէր նաեւ անով, որ անոր ափին կը գտնուէին հայոց նշանաւոր դիցաւանները` [[Բագաւան]]<nowiki/>ն ու [[Աշտիշատ]]ը:

Կը պատմեն, որ շուրջ հարիւր քսան հազար զինուորականներ կը մասնակցէին: Այդ օրը [[Արածանի (արեւմտահայերէն)|Արածանիի]] ափին կարելի էր տեսնել գոյնզգոյն վրաններ, գետափը կը ստանար վրանաքաղաքի տեսք` տարածուելով դաշտերու եւ բլուրներու վրայ: Վրաններուն մէջ շքեղագոյնը կ'ըլլարկ’ըլլար ոսկեդիպակ վրանը, որ թագաւորինը կ'ըլլարկ’ըլլար, ապա աչքի կը զարնէին նախարարներուն վրանները՝ մէկը միւսէն գեղեցիկ: Ուխտաւորներու բազմութեան մեծ մասը ժամանակը կ'անցնէրկ’անցնէր ծառերու տակ: Հին ժամանակ [[Բագրեւանդ]]ը, ինչպէս նաեւ Բագաւանը ծառազարդ եղած են, զորս հետագային կտրատուած են նուաճողներու կողմէ:

Նաւասարդեան տօնի առթիւ հաւաքուած բազմութիւնը իրեն հետ կը բերէր նաեւ տարուան պտուղներու առաջին բերքը: Այդ ժամանակ կը կատարուէին հանդիսաւոր արարողութիւններ, տեղի կ'ունենայինկ’ունենային ձիարշաւներ, եղջերուներու վազք եւ հազարաւոր աղաւնիներ կը թռցնէին: Նաւասարդի կամ [[Նոր Տարի (արեւմտահայերէն)|Ամանորի]] աստուածը հայ դիցաբանութեան մէջ կը համարուէր պտուղներու պահապանը եւ մարդոց կերակրողը: Անոր արձանը կը գտնուէր Բագաւանի մէջ, որ, ինչպէս ըսուած է, հեթանոս հայերու նշանաւոր ուխտատեղիներէն մէկն էր:Այստեղ կառուցուած էր առանձին հիւրանոց մը, ուր պատսպարան կը գտնէին եւ կը կերակրուէին օտարական անցորդներն ու եկուոր ուխտաւորները:

[[Նոր Տարի (արեւմտահայերէն)|Ամանոր]]<nowiki/>ը կը կոչուի նաեւ «կաղանդ», որ [[յունարէն]]է փոխ առնուած է ու կը նշանակէ «ամսեգլխու օր», «ամսագլուխ», «ամսամուտ»: [[Ժամանակ (արեւմտահայերէն)|Ժամանակի]] ընթացքին «Ամանոր», «Կաղանդ» եւ «Տարեմուտ» հասկացողութիւնները նոյն իմաստը կը ստանան:

Նաւասարդեան խրախճանքի օրերուն կ'երգէինկ’երգէին ու կը պարէին: Տեղի կ'ունենայինկ’ունենային նաեւ մրցումներ, ու մարզիկները կը ցուցադրէին իրենց բազուկի, միտքի ու [[հոգի|հոգիի]] կարողութիւնները:

Նաւասարդեան աշխարհախումբ տօնակատարութիւնները, այնուհետեւ կը շարունակուէին Աշտիշատի մէջ: Այսինքն` Բագրեւանդ գաւառէն կը տեղափոխուէին [[Տարօն]] ([[Մուշ (արեւմտահայերէն)|Մուշ]]), ուր կը գտնուէին Հայոց «եօթը բագինները». ([[հայեր]]ը թիւ եօթն ընդունած են որպէս նուիրական թիւ: Հեթանոս հայերն ալ նախընտրած էին կառուցել «եօթը բագիններ», այսինքն «եօթը զոհասեղաններ»` նուիրուած [[Արամազդ (արեւմտահայերէն)|Արամազդին]], [[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտին]], [[Միհր (արեւմտահայերէն)|Միհրին]], [[Նանէ]]ին, [[Աստղիկ (արեւմտահայերէն)|Աստղիկին]], [[Տիր (արեւմտահայերէն)|Տիրին]] եւ [[Վահագն (արեւմտահայերէն)|Վահագնին]] ):

Աշտիշատի մէջ եւս մեծ հանդիսաւորութեամբ կը նշուէր Նաւասարդի տօնը: Հայ ժողովուրդը այդ աւանդական տօնին, թէ՛թէ’ Բագաւանի մէջ, թէ՛թէ’ Աշտիշատի մէջ իր դիւցազուններուն եւ աստուածներուն պէտք էր հաշուետուութիւն ներկայացնէր անցեալ տարուան համար. Վահագնին` քաջութեան, Անահիտին` արուեստի եւ Աստղիկին` արուեստի, սիրոյ եւ բանաստեղծութեան գործերէն ներս: Այսպիսով` Վահագնը` անվեհեր էր, Անահիտը` պահպանող, Աստղիկը` պարկեշտ, որոնք ձեւով մը կը մարմնաւորէին հայ ժողովուրդի առաքինութիւնները:

Մրցոյթներու ընթացքին բանաստեղծը իր յօրինած երգը կ'արտասանէրկ’արտասանէր կամ կ'երգէրկ’երգէր, [[Երաժշտութիւն|երաժիշտ]]<nowiki/>ը իր բամբիռը կը նուագէր․ ըմբիշը՝ բազուկներու զօրութիւնը, արհեստաւորը՝ իր պատրաստած ընտիր գործերը, գիւղացին` իր հողի ճոխ բարիքները կը ցուցադրէր: Յաղթողներուն կը յանձնէին վարդերէ շինուած վառվռուն պսակներ եւ վարդաջուրով կ'օծէինկ’օծէին: [[Աղաւնի]]ներ կ՚արձակէին եւ իրարու վրայ վարդաջուր կը սրսկէին: Ընդհանրապէս կը զարդարուէին վարդերով: Այստեղէն ալ յառաջացած է [[Վարդավառ (արեւմտահայերէն)|Վարդավառը]], որ կը նշանակէ վարդերով զարդարուիլ: Կազմուած է ''վարդ'' եւ ''վառ'' բառերէն: Վառ բառը տուեալ պարագային կը գործածուի փայլուն, պայծառ իմաստով: Մեր հեթանոս պապերէն, նաւասարդի օրերէն մեզի հասած [[աւանդոյթ|աւանդութիւն]] է Վարդավառը: Յատկապէս իրարու վրայ ջուր սրսկելու սովորութիւնը:

Երբ չորրորդ դարու սկիզբը [[Գրիգոր Լուսաւորիչ]] [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայքի]] մէջ տարածեց [[քրիստոնէութիւն|քրիստոնէական]] կրօնը, հեթանոսական տօներէն շատերը փոխարինուեցան քրիստոնէականով: Այսպէս, Վարդավառը, որ Աստղիկի տօնը կը համարուէր, փոխարինուեցաւ [[Յիսուս Քրիստոս]]ի պայծառակերպութեան անունը կրող տօնով: Այդ տօնն ալ բնականաբար պէտք է յարմարէր Ս.Զատկուան տօնին եւ դառնար շարժական: Այսինքն` Ս.Զատիկէն իննսուն օր ետք պէտք է նշուէր անիկա, որ չէր համընկնէր հեթանոսական Վարդավառի օրուան հետ: Այդ պատճառով ալ հեթանոսական շրջանէն մեզի հասած Վարդավառը միշտ չէ, որ Օգոստոսին կը նշուի, երբեմն կը զուգադիպի [[Յուլիս]]ին:

Ուխտատեղի դարձած են [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ նաեւ շատ գետեր, որոնցմէ կը յիշուի Արածանին (Բագրեւանդին մէջ), իսկ Կոգովիտ գաւառի մէջ ալ այդպիսին կը համարուէր, Գետ–Վարդանը, որու հետ գեղեցիկ աւանդութիւն մը կապուած է: Կը պատմեն, որ [[Վարդան Մամիկոնեան]] իր բանակով պարսիկներու դէմ [[Աւարայրի Ճակատամարտ|Աւարայր]]<nowiki/>ի դաշտ երթալու ատեն, անցնելով այս տեղէն, ջուր չի գտներ: Ամբողջ զօրքը ծարաւէն ուժասպառ եղած, չի կրնար շարունակել ճանապարհը: Վարդան ծնկաչոք կ'աղօթէկ’աղօթէ. այդ աղօթքէն աղբիւրներ կը բխին ու կը յագեցնեն զօրքին ծարաւը: Այդ աղբիւրներն ալ միախառնուելով կը կազմեն գետ մը, որ [[հայեր]]ը Վարդանի անունով կը կոչեն Գետ-Վարդանայ: