«Նաւասարդ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ կետադրություն և բացատներ, փոխարինվեց: տ։Ա → տ։ Ա (3) oգտվելով ԱՎԲ
Չ մաքրվեց, փոխարինվեց: ։ → : (91) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{արեւելահայերէն|Նավասարդ}}
'''Նաւասարդ''', [[Հայկական Տոմար (արեւմտահայերէն)|Հայկական տոմարի]] առաջին ամիսը։ամիսը: Կազմուած է «նաւ» (նոր) եւ «սարդ» (տարի) բառերէն եւ կը նշանակէ «Նոր Տարի»: Նաւասարդ ամիսը ունեցած է 30 օր, սկսած է [[11 Օգոստոս|11 Օգոստոսին]]ին եւ վերջացած՝ [[9 Սեպտեմբեր|9 Սեպտեմբերին]]ին: Հին [[հայ]]երուն համար 1 Նաւասարդը (11 Օգոստոսը) եղած է ժողովրդական խրախճանքներու տօն։տօն:<ref>{{cite book|title=Հայոց Հնօրեայ Զուարճախօսները|last=Խաչատրեան|first=Հայկ|publisher=«Ամարաս»|location=Երեւան|year=2003|page=118}}</ref>
 
== Տարուան Գաղափարը Եւ Սկիզբը ==
Տարին ժամանակի սահմանն է, զոր առած է [[բնութենէն]]: Ատիկա այն ժամանակաշրջանն է, որու ընթացքին [[Երկիր]] մոլորակը կը կատարէ ամբողջական պտոյտ մը [[Արեւ |Արեւուն]]ուն շուրջ։շուրջ: Երկրին կատարած շրջապտոյտը հաւասար է 934 միլիոն քմ.-ի, որ կ’անցնի մեծ արագութեամբ, եթէ յիշենք, որ մէկ երկվայրկեանի ընթացքին կ’անցնի [[30 քմ]]:
 
Տարուան գաղափարը առաջին անգամ ծագած է Հին Արեւելքի մշակութային կենդրոններէն մէկուն` [[Եգիպտոս (արեւմտահայերէն)|Եգիպտոսի]] մէջ։մէջ: Անիկա կապուած է [[Նեղոս]] գետի վարարման հետ։հետ: Անով պայմանաւորուած էր եգիպտացիներու կեանքը, երկրագործական աշխատանքները։աշխատանքները: [[Նեղոս Գետ (արեւմտահայերէն)|Նեղոս]]<nowiki/>ի վարարման սկիզբը կը համընկնէր Սիրիուս աստղի երեւնալուն հետ։հետ: Այդ պատճառով ալ աստղին եւ Նեղոսի վարարման միջեւ ինկած ժամանակաշրջանը կը կոչեն տարի։տարի:
 
Հակառակ այն իրողութեան որ «տարի» հասկացողութիւնը ծնած է [[Հին Եգիպտոս]]ի մէջ, այն ժամանակէն, երբ կը սկսի գոյութիւն ունենալ թուականութիւնը (ժամանակը համրանքը), բայց տարբեր ժողովուրդներ տարբեր ամիսներ համարած են տարուան առաջին ամիսը, եւ տարբեր եղած է անոնց նոր տարին։տարին:
 
Այսպէս, օրինակ, հին պարսիկներու նոր տարին կը սկսէր գարնան օրահաւասարէն եւ կը կոչուէր «վարդի» եւ գինիի» օր։օր: Հետագային անիկա կ’ընդունուի իսլամական աշխարհի կողմէ եւ կը ստանայ «[[Նովրուզ]]» անունը, որ այսօր ալ կը նշեն մեծ շուքով։շուքով:
 
Ռուսերը նոր տարին կը նշէին 1 [[Սեպտեմբեր]]ին, անգլիացիները` [[26 Մարտ]]ին, իսկ [[Ֆրանսա|Ֆրանսայի]]յի մէջ անիկա կը զուգադիպէր [[Զատիկ|Զատկուան]] տօնին։տօնին:
 
[[Հայեր]]ու մօտ տարուան առաջին ամիսը [[Օգոստոս (արեւմտահայերէն)|Օգոստոսն]] էր եւ Նաւասարդ կը կոչուէր։կոչուէր:
 
Նման բազմազանութիւնը ժողովուրդներու տնտեսական ու մշակութային փոխյարաբերութիւններուն մէջ դժուարութիւններ կը յառաջացնէր։յառաջացնէր: Ուստի, 16-րդ դարու վերջաւորութենէն սկսեալ՝ ([[1582]])-ին, կ’որոշուի Նոր Տարուան սկիզբը համարել 1 [[Յունուար]]ը, որ կ’ընդունուի մեր ներկայ օրացոյցի հիմքին մէջ։մէջ: Տարեգրութեան մէջ, ժամանակի ընթացքին ստեղծուած էին երկու տոմարներ, որոնք կը հիմնուէին աստղաբաշխական հաշիւներու վրայ։վրայ: Անոնցմէ մէկը կը կոչուէր Հին կամ Յուլեան, միւսը` Նոր կամ Գրիգորեան։Գրիգորեան:
 
Նոր տոմարը մուծուած է [[Հռոմի պապ]]ին՝ Գրիգոր 13-րդի կողմէ, Յուլեան օրացոյցին փոխարէն։փոխարէն: Այդ երկու տոմարներու միջեւ եղած տարբերութիւնը տասներեք օր է։է:
 
Այսպիսով, [[1 Յունուարը|1 Յունուար]]ը [[Նոր տարի|Նոր Տարուան]] սկիզբը համարելը բնաւ ալ պատմական իրադարձութեան հետ կապ չունի եւ ընդունուած է պայմանականօրէն։պայմանականօրէն: Բայց ժամանակի ընթացքին անիկա աւանդոյթի ուժ կը ստանայ։ստանայ: Այդ օրը, որ այսօր մեզի համար այնքան հարազատ ու անփոխարինելի դարձած է, ունի համեմատաբար նոր պատմութիւն։պատմութիւն:
 
Թէեւ միջազգային առումով 1 Յունուարը պաշտօնապէս ընդունուած է իբրեւ Նոր տարի, բայց Միջին եւ [[Մերձաւոր Արեւելք]]ի շարք մը երկիրներու մէջ ([[Իրան (արեւմտահայերէն)|Իրանի]] մէջ, [[Աֆղանիստան|Աֆղանիստանի]]ի մէջ, արաբական քանի մը երկիրներու մէջ՝ կը շարունակուին պահպանել իրենց աւանդական նոր տարին։տարին:
 
== Նաւասարդի Պատմութիւնը ==
Նաւասարդ անունը պարթեւ-իրանական ծագում ունի եւ կազմուած է երկու բառերէ` ''նաւա'' - նոր եւ ''սարդ'' - տարի, այսինքն` [[Նոր Տարի]]:
 
Նաւասարդը ամրան վերջին ամիսն է, «ոսկէ աշնան» նախադուռը։նախադուռը: Նաւասարդի օրերուն կը հասնին հայկական հողի ու [[Ջուր (արեւմտահայերէն)|ջուրի]] բարիքները` [[Խաղող (արեւմտահայերէն)|խաղող]]<nowiki/>ն ու [[Տանձ (արեւմտահայերէն)|տանձ]]<nowiki/>ը, [[Դեղձենի (արեւմտահայերէն)|դեղձ]]<nowiki/>ն ու [[Ձմերուկ (արեւմտահայերէն)|ձմերուկ]]<nowiki/>ը։ը:
 
=== Տօնակատարութիւնը ===
Նաւասարդեան օրերը հայերը կը տօնէին առանձին շուքով, որ կը համարուէր ամենահանդիսաւոր եւ ուրախալի տօնը։տօնը:
 
Նոր տարին կը սկսէր 1 Նաւասարդէն ([[Օգոստոս (արեւմտահայերէն)|Օգոստոս]]) էն եւ կը տեւէր մէկ շաբաթ։շաբաթ:
 
Բոլոր հայ ընտանիքները Նաւասարդը կը դիմաւորէին մեծ խրախճանքով։խրախճանքով: Այդ օրը իւրայատուկ կերակուրներ եւ ուտելիքներ կը պատրաստէին։պատրաստէին: Ճոխ սեղան կը սարքէին եւ ընտանիքի բոլոր անդամները ուրախութեամբ կը դիմաւորէին Նաւասարդը։Նաւասարդը:
 
Կար նաեւ տոպրակ կախելու սովորութիւնը։սովորութիւնը: Երդիքներէն կը կախէին գոյնզգոյն գուլպաներ, այն ակնկալութեամբ, որ անոնց մէջէն՝ Նոր տարուան, նուէրներ կը յայտնուէին։յայտնուէին:
 
Նաւասարդեան օրերը կը կրէին փաստօրէն ազգային–ժողովրդական բնոյթ։բնոյթ: Կ’իշխէին զուարճութիւնը, տօնահանդէսները, երգն ու պարը։պարը: Կը մեծարէին [[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտ]] ու [[Աստղիկ (արեւմտահայերէն)|Աստղիկ]] աստուածուհիները, ինչպէս նաեւ [[Վահագն (արեւմտահայերէն)|Վահագն]] դիւցազնը, որոնք ժողովուրդին համար բարի համբաւ ունէին։ունէին:
 
==== Տօնակատարութեան Վայրերը ====
[[Պատմական Հայաստան (արեւմտահայաստան)|Պատմական Հայաստանի]] մէջ Նոր տարին կը կրէր համաժողովրդական բնոյթ, որու կը մասնակցէին ազգին բոլոր ներկայացուցիչները։ներկայացուցիչները: Այդ տօնը կը նշուէր նախ [[Բագաւան]]ի, ապա Աշտիշատի մէջ։մէջ: Այդ շրջաններուն մէջ, տարեմուտին, Նաւասարդ ամսուան սկիզբը մեծ խրախճանքներ ու տօնախմբութիւններ կ’ըլլային։կ’ըլլային:
 
Հին հայերու մօտ ջուրի եւ գետի նկատմամբ եղած է պաշտամունք։պաշտամունք: Նուիրական գետ համարուած է [[Արածանի (արեւմտահայերէն)|Արածանին]]: Անոր նկատմամբ եղած պաշտամունքը կ՚արտայայտուէր նաեւ անով, որ անոր ափին կը գտնուէին հայոց նշանաւոր դիցաւանները` [[Բագաւան]]<nowiki/>ն ու [[Աշտիշատ]]ը:
 
=== Նշման Արարողութիւնը ===
[[Պատկեր:Saryan-001.jpg|մինի|300px|[[Մարտիրոս Սարեան]]]]
 
Նաւասարդի օրերուն Բագաւանը հանդիսաւոր տեսք կը ստանար։ստանար: Տօնակատարութեան ներկայ կը գտնուէր թագաւորը իր շքախումբով.կը մասնակցէր նաեւ հայոց բանակը։բանակը:
 
Կը պատմեն, որ շուրջ հարիւր քսան հազար զինուորականներ կը մասնակցէին։մասնակցէին: Այդ օրը [[Արածանի (արեւմտահայերէն)|Արածանիի]] ափին կարելի էր տեսնել գոյնզգոյն վրաններ, գետափը կը ստանար վրանաքաղաքի տեսք` տարածուելով դաշտերու եւ բլուրներու վրայ։վրայ: Վրաններուն մէջ շքեղագոյնը կ’ըլլար ոսկեդիպակ վրանը, որ թագաւորինը կ’ըլլար, ապա աչքի կը զարնէին նախարարներուն վրանները՝ մէկը միւսէն գեղեցիկ։գեղեցիկ: Ուխտաւորներու բազմութեան մեծ մասը ժամանակը կ’անցնէր ծառերու տակ։տակ: Հին ժամանակ [[Բագրեւանդ]]ը, ինչպէս նաեւ Բագաւանը ծառազարդ եղած են, զորս հետագային կտրատուած են նուաճողներու կողմէ։կողմէ:
 
Ուխտաւորները զոհաբերութեան համար կը բերէին [[խոյ]]<nowiki/>եր, [[աղաւնի]]<nowiki/>ներ, մեծ եղջերաւոր անասուններ, որոնց եղջիւրները կը ներկէին զանազան գոյներով։գոյներով: Գիշերները խարոյկ կը վառէին, որոնց բոցերուն վրայէն կը ցատկէին երեխաները եւ պատանիները, չար ոգիներէն ձերբազատելու համար։համար:
 
Նաւասարդեան տօնի առթիւ հաւաքուած բազմութիւնը իրեն հետ կը բերէր նաեւ տարուան պտուղներու առաջին բերքը։բերքը: Այդ ժամանակ կը կատարուէին հանդիսաւոր արարողութիւններ, տեղի կ’ունենային ձիարշաւներ, եղջերուներու վազք եւ հազարաւոր աղաւնիներ կը թռցնէին։թռցնէին: Նաւասարդի կամ [[Նոր Տարի (արեւմտահայերէն)|Ամանորի]] աստուածը հայ դիցաբանութեան մէջ կը համարուէր պտուղներու պահապանը եւ մարդոց կերակրողը։կերակրողը: Անոր արձանը կը գտնուէր Բագաւանի մէջ, որ, ինչպէս ըսուած է, հեթանոս հայերու նշանաւոր ուխտատեղիներէն մէկն էր։էր: Այստեղ կառուցուած էր առանձին հիւրանոց մը, ուր պատսպարան կը գտնէին եւ կը կերակրուէին օտարական անցորդներն ու եկուոր ուխտաւորները։ուխտաւորները:
 
[[Նոր Տարի (արեւմտահայերէն)|Ամանոր]]<nowiki/>ը կը կոչուի նաեւ «կաղանդ», որ [[յունարէն]]է փոխ առնուած է ու կը նշանակէ «ամսեգլխու օր», «ամսագլուխ», «ամսամուտ»: [[Ժամանակ (արեւմտահայերէն)|Ժամանակի]] ընթացքին «Ամանոր», «Կաղանդ» եւ «Տարեմուտ» հասկացողութիւնները նոյն իմաստը կը ստանան։ստանան:
 
Նաւասարդեան խրախճանքի օրերուն կ’երգէին ու կը պարէին։պարէին: Տեղի կ’ունենային նաեւ մրցումներ, ու մարզիկները կը ցուցադրէին իրենց բազուկի, միտքի ու [[հոգի|հոգիի]]ի կարողութիւնները։կարողութիւնները:
 
Նաւասարդը մեծ հանդէսով տօնելու յիշատակը մնացած է նաեւ [[Արտաշէս Ա․]] թագաւորին վերագրած այն [[Առասպել (արեւմտահայերէն)|առասպել]]<nowiki/>ին մէջ, որ մեզի հասած է [[Գրիգոր Մագիստրոս Պահլավունի|Գրիգոր Մագիստրոսի]] միջոցով`
Տող 68.
Ինչպէս օրէնքն էր թագաւորներու:</poem>
 
Նաւասարդեան աշխարհախումբ տօնակատարութիւնները, այնուհետեւ կը շարունակուէին Աշտիշատի մէջ։մէջ: Այսինքն` Բագրեւանդ գաւառէն կը տեղափոխուէին [[Տարօն]] ([[Մուշ (արեւմտահայերէն)|Մուշ]]), ուր կը գտնուէին Հայոց «եօթը բագինները». ([[հայեր]]ը թիւ եօթն ընդունած են որպէս նուիրական թիւ։թիւ: Հեթանոս հայերն ալ նախընտրած էին կառուցել «եօթը բագիններ», այսինքն «եօթը զոհասեղաններ»` նուիրուած [[Արամազդ (արեւմտահայերէն)|Արամազդին]], [[Անահիտ (արեւմտահայերէն)|Անահիտին]], [[Միհր (արեւմտահայերէն)|Միհրին]], [[Նանէ]]ին, [[Աստղիկ (արեւմտահայերէն)|Աստղիկին]], [[Տիր (արեւմտահայերէն)|Տիրին]] եւ [[Վահագն (արեւմտահայերէն)|Վահագնին]] ):
[[Պատկեր:Saryan-002.jpg|մինի|300px|[[Մարտիրոս Սարեան]]]]
Աշտիշատի մէջ եւս մեծ հանդիսաւորութեամբ կը նշուէր Նաւասարդի տօնը: Հայ ժողովուրդը այդ աւանդական տօնին, թէ’ Բագաւանի մէջ, թէ’ Աշտիշատի մէջ իր դիւցազուններուն եւ աստուածներուն պէտք էր հաշուետուութիւն ներկայացնէր անցեալ տարուան համար. Վահագնին` քաջութեան, Անահիտին` արուեստի եւ Աստղիկին` արուեստի, սիրոյ եւ բանաստեղծութեան գործերէն ներս։ներս: Այսպիսով` Վահագնը` անվեհեր էր, Անահիտը` պահպանող, Աստղիկը` պարկեշտ, որոնք ձեւով մը կը մարմնաւորէին հայ ժողովուրդի առաքինութիւնները։առաքինութիւնները:
 
=== Կազմակերպուող խաղերը ===
Աշտիշատի մէջ,  համանման յունական [[Ողիմպիական խաղեր]]<nowiki/>ուն համանման, կը կազմակերպուէին մրցումներ։մրցումներ: Այստեղ նոյնպէս մարզական խաղերու ժամանակ երիտասարդները կը ցուցադրէին իրենց բազուկի, միտքի եւ հոգիի կարողութիւնները։կարողութիւնները:
 
Մրցոյթներու ընթացքին բանաստեղծը իր յօրինած երգը կ’արտասանէր կամ կ’երգէր, [[Երաժշտութիւն|երաժիշտ]]<nowiki/>ը իր բամբիռը կը նուագէր․ ըմբիշը՝ բազուկներու զօրութիւնը, արհեստաւորը՝ իր պատրաստած ընտիր գործերը, գիւղացին` իր հողի ճոխ բարիքները կը ցուցադրէր։ցուցադրէր: Յաղթողներուն կը յանձնէին վարդերէ շինուած վառվռուն պսակներ եւ վարդաջուրով կ’օծէին։կ’օծէին: [[Աղաւնի]]ներ կ՚արձակէին եւ իրարու վրայ վարդաջուր կը սրսկէին։սրսկէին: Ընդհանրապէս կը զարդարուէին վարդերով։վարդերով: Այստեղէն ալ յառաջացած է [[Վարդավառ (արեւմտահայերէն)|Վարդավառը]], որ կը նշանակէ վարդերով զարդարուիլ։զարդարուիլ: Կազմուած է ''վարդ'' եւ ''վառ'' բառերէն։բառերէն: Վառ բառը տուեալ պարագային կը գործածուի փայլուն, պայծառ իմաստով։իմաստով: Մեր հեթանոս պապերէն, նաւասարդի օրերէն մեզի հասած [[աւանդոյթ|աւանդութիւն]] է Վարդավառը։Վարդավառը: Յատկապէս իրարու վրայ ջուր սրսկելու սովորութիւնը։սովորութիւնը:
 
== Հեթանոսական Տօներու Փոխարինումը Քրիստոնէականով ==
 
Երբ չորրորդ դարու սկիզբը [[Գրիգոր Լուսաւորիչ]] [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ Հայքի]] մէջ տարածեց [[քրիստոնէութիւն|քրիստոնէական]] կրօնը, հեթանոսական տօներէն շատերը փոխարինուեցան քրիստոնէականով։քրիստոնէականով: Այսպէս, Վարդավառը, որ Աստղիկի տօնը կը համարուէր, փոխարինուեցաւ [[Յիսուս Քրիստոս]]ի պայծառակերպութեան անունը կրող տօնով։տօնով: Այդ տօնն ալ բնականաբար պէտք է յարմարէր Ս.Զատկուան տօնին եւ դառնար շարժական։շարժական: Այսինքն` Ս.Զատիկէն իննսուն օր ետք պէտք է նշուէր անիկա, որ չէր համընկնէր հեթանոսական Վարդավառի օրուան հետ։հետ: Այդ պատճառով ալ հեթանոսական շրջանէն մեզի հասած Վարդավառը միշտ չէ, որ Օգոստոսին կը նշուի, երբեմն կը զուգադիպի [[Յուլիս]]ին:
Չորրորդ դարուն քրիստոնէ<nowiki/>[[Քրիստոնէութիւն|ութեան]] մուտքը Հայաստան չէր կրնար վերացնել ժողովուրդին մէջ արմատացած ու դարերով սրբագործուած հեթանոսական շատ աւանդոյթներ, ուստի ժողովրդական կարգ մը տօներ պահպանուեցան, անոնցմէ շատերու որոշ չափով տրուեցաւ նոր բովանդակութիւն։բովանդակութիւն: Ժողովուրդը շարունակեց պահել իր խրախճանքները, [[Թմբուկ (արեւմտահայերէն)|թմբուկ]]<nowiki/>ն ու [[Զուռնայ|զուռնա]]<nowiki/>ն, երգն ու [[Պար (արեւմտահայերէն)|պար]]<nowiki/>ը։ը: Զոհը փոխարինուեցաւ մատաղով, կրակ վառելը փոխարինուեցաւ մոմ վառելով եւ այլ աւանդոյթներ։աւանդոյթներ:
 
Այնպէս որ ջուրի հետ կապուած հեթանոսական սովորութիւնը պահպանուեցաւ ժողովուրդին մօտ։մօտ: Վարդավառին ամէնուրեք, իրարու վրայ ջուր կը սրսկեն։սրսկեն: Ինչպէս կը տեսնենք Վարդավառի աւանդոյթը ունի շատ հին պատմութիւն եւ կապուած է պատմական Հայաստանի մէջ նշուող նաւասարդեան աշխարհախումբ տօնակատարութեան հետ։հետ:
 
=== Ջուրի Պաշտամունքը ===
Ջուրի պաշտամունքին հետ կապուած է այն երեւոյթը, որ շատ աղբիւրներ սրբագործուած եւ դարձած էին ժողովուրդի համար ուխտատեղի։ուխտատեղի: Հայաստանի մէջ, գրեթէ, բոլոր գաւառները ունեցած են իրենց «կաթնաղբիւրը» կամ «[[Լուսաղբիւր]]»ը։ը: Այդպէս կը կոչուէին բոլոր այն աղբիւրները, որոնց ջուրը ժողովուրդը համարած է մաքրիչ, առողջացուցիչ եւ զովացուցիչ։զովացուցիչ: Ժողովուրդը այդ տեղերը դարձուցած էր ուխտատեղի։ուխտատեղի: Ժողովրդական դիցաբանութեան աւանդութիւնէն մեզի յայտնի է նաեւ այն, որ [[Սասունցի Դաւիթ]] ''Կաթնաղբիւր''էն ջուր խմած եւ հզօրացած է։է:
 
Ուխտատեղի դարձած են [[Արեւմտեան Հայաստան]]ի մէջ նաեւ շատ գետեր, որոնցմէ կը յիշուի Արածանին (Բագրեւանդին մէջ), իսկ Կոգովիտ գաւառի մէջ ալ այդպիսին կը համարուէր, Գետ–Վարդանը, որու հետ գեղեցիկ աւանդութիւն մը կապուած է։է: Կը պատմեն, որ [[Վարդան Մամիկոնեան]] իր բանակով պարսիկներու դէմ [[Աւարայրի Ճակատամարտ|Աւարայր]]<nowiki/>ի դաշտ երթալու ատեն, անցնելով այս տեղէն, ջուր չի գտներ։գտներ: Ամբողջ զօրքը ծարաւէն ուժասպառ եղած, չի կրնար շարունակել ճանապարհը։ճանապարհը: Վարդան ծնկաչոք կ’աղօթէ. այդ աղօթքէն աղբիւրներ կը բխին ու կը յագեցնեն զօրքին ծարաւը։ծարաւը: Այդ աղբիւրներն ալ միախառնուելով կը կազմեն գետ մը, որ [[հայեր]]ը Վարդանի անունով կը կոչեն Գետ-Վարդանայ։Վարդանայ:
 
== Ծանօթագրութիւններ ==
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Նաւասարդ» էջէն