«Նեմեսիսի Գործողութիւն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Նեմեսիսի Գործողութիւնը''' [[Համաշխարհային Ա. պատերազմ]]ը վերջացաւ ի նպաստ դաշնակիցներուն, ուր պարտուած կեդրոնական պետութիւնները զինադադար պահանջեցին։պահանջեցին: [[Թուրքիա]] [[1918]] [[Հոկտեմբեր 30]]-ին ստորագրեց դաշնակիցներուն հետ զինադադարի համաձայնագիրը։համաձայնագիրը: Սակայն [[իթթիհատական կառավարութիւն|իթթիհատական կառավարութեան]] անդամները, խուսաբելով պատերազմին իրենց կատարած արարքներուն հետեւանքներէն, փախուստ տուած էին [[Պոլիս|Պոլսէն]] եւ ապաստանած ուրիշ բարեկամ երկիրներու մէջ։մէջ:

Հայերուն դէմ կատարուածներուն տպաւորութիւնները տակաւին թարմ ըլլալով դաշնակիցներու յիշողութեան մէջ, կը ստիպեն Պոլսոյ մէջ կազմելու զինուորական ատեան՝ պատերազմի ոճրագործները դատելու համար։համար: Այսպէս, քանի մը նիստերու ընթացքին կը դատուին [[իթթիհատ վէ թերաքքի կուսակցութիւն|իթթիհատ վէ թերաքքի կուսակցութեան]] շարք մը ղեկավարներ։ղեկավարներ: Մահուան կը դատապարտուին մեծ ջարդարարներ՝ [[Էնվեր]], [[Ճեմալ,]] [[Թալէաթ]] եւ տոքթ. [[Նազըմ]], որոնք բոլորն ալ արդէն փախուստ տուած կը գտնուէին այլ երկիրներու մէջ բնականոն կեանք մը ապրելու համար։համար:

Սակայն մահապատիժի վճիռները եւ դատավարութիւնները ընդհանրապէս դժգոհութիւն կը յառաջացնեն [[թուրքեր]]ուն մէջ, եւ կ'առաջնորդեն դաշնակիցները հրաժարելու դատավճիռներուն գործադրումը հետապնդելու աշխատանքէն։աշխատանքէն: Այսպէս, ջարդարարները մնացին անպատիժ եւ ազատ, օտար երկինքներու տակ նոր ու բնականոն կեանք մը վարելու ակնկալութեամբ։ակնկալութեամբ:

Առաջին հերթին կրնանք արձանագրել, որ Թուրքիա ինք առաջինն էր իր գործադրած [[Հայոց Ցեղասպանութիւն]]ը ճանչցողը, երբ մահուան դատապարտեց զայն ծրագրող եւ գործադրող ոճրագործները։ոճրագործները: Թէեւ Պոլսոյ դատարանը ձեւական էր, սակայն անկէ մնացած արձանագրութիւնները, վկայութիւնները, խոստովանութիւնները եւ փաստաթուղթերը կը կազմեն կարեւոր ապացոյցներ Հայոց Ցեղասպանութեան համար։համար:

Երկրորդ, հպարտութեամբ կրնանք արձանագրել, որ դաշնակից պետութիւններու կիսատ թողած գործը, «Նեմեսիսի գործողութիւն» որոշումով, դաշնակցութիւնը կը ստանձնէ մահապատիժներու գործադրութիւնը իր հաւատաւոր երիտասարդներու վրիժառու բազուկներուն վստահելով։վստահելով:

Հայոց Ցեղասպանութիւնը ծրագրող եւ գործադրող հրէշներու մահապատիժի գործադրութիւնը կը սկսի [[Օսմանեան կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] երբեմնի ներքին գործոց նախարար եւ Ցեղասպանութեան գլխաւոր պատասխանատու Թալէաթ փաշայի ահաբեկումով։ահաբեկումով:

Հազիւ 24 գարուններ բոլորած երիտասարդ [[Սողոմոն Թեհլիրեան]] կը ստանձնէ Թալէաթ Փաշայի ահաբեկման ծանր պարտականութիւնը, որ պիտի ըլլար սկիզբը այն մահապատիժներուն շարքին, արդարութիւնը վերականգնելու եւ մարդկային ոտնակոխուած արժանապատուութիւնը վեր առնելու գործին մէջ։մէջ:

[[1896]]-ին ծնած Սողոմոն Թեհլիրեան, ականատեսը կը դառնայ [[1915]]-ի ջարդերու ընթացքին իր մօր եւ միւս ազգականներուն սպանդին, որ մեծապէս կը ցնցէ զինք եւ կը մղէ նետուելու յեղափոխական գործունէութեան, երբ [[1919]]-ին ան կ'անցնի Պոլիս։Պոլիս:

Այդ ահաւոր տեսարանները միշտ ընկերակից կը մնան Սողոմոնին, մինչեւ որ ան Թալէաթի հետքերով կը հասնի [[Պերլին (արեւմտահայերէն)|Պերլին]]՝ ծրագրուած գործողութիւնը կատարելու պատրաստակամութեամբ։պատրաստակամութեամբ: Առաջին հերթին հետապնդման աշխատանքները դժուար կ'ըլլան, սակայն այլ խումբ մը պատասխանատու ընկերներու գործակցութեամբ, ոճրապետին բնակավայրը կը ստուգուի եւ հսկողութեան տակ կ'առնուի։առնուի:

Սողոմոն Թեհլիրեան իր ուսերուն ունէր աւելի քան 1,5 միլիոն անմեղ հայ նահատակներու վրէժը լուծելու ծանր պարտականութիւնը, սխալիլն ու տկարանալը արդէն չքացած էին անոր պողպատեայ կամքին եւ հաւատքին դիմաց։դիմաց: [[15 Մարտ]] [[1921]]-ին, [[Հարտէնպերկ Շթրաս]]էի թիւ 17 տան առջեւ, մայթին վրայ, հայ վրիժառուի անխափան գնդակը կը հարուածէ այն գլուխը, որ ծրագարող եւ գործադրողներէն էր 20-րդ դարու առաջին ցեղասպանութեան։ցեղասպանութեան: Հրէշը կը փռուի գետին։գետին: Արդարութիւնը կ'իրականանայ։իրականանայ: Հայ բազուկը պատժած էր ոճրագործը, ցոյց տալով քաղաքակիրթ մարդկութեան, որ հայը տակաւին կայ եւ գիտէ իր վրէժը իր ձեռքով լուծել։լուծել:

Սողոմոն Թեհլիրեան տեղւոյն ոստիկաններու կողմէ կը ձերբակալուի, սակայն անոր սպաննածը ոճրագործ մըն էր, ինք ոճրագործ չէր, այլ արդարութիւնը վերականգնող հայ մը։մը: Հետեւաբար, [[Յունիս 3]]-ին ան անպարտ կ'արձակուի աղմկալի դատավարութենէ մը ետք, ուր զինք ջերմապէս կը պաշտպանէ տոքթ. Լեփսիուս։Լեփսիուս:

Նեմեսիսի գործողութեան երկրորդ օղակը շատ չ՛ուշանար, հազիւ մի քանի ամիս անց, հայ բազուկը կու գայ զգետնելու [[Պաքու]]ի հայերու ջարդարար՝ [[Պէյպուտ խան ճիւանշիր]]ը։ը:

[[1889]]-ին ծնած [[Միսաք Թորլաքեան]], իր պատանի հասակին արդէն ցուցաբերած է խիզախութիւն, շնորհիւ իր անհանդարտ եւ ըմբոստ խառնուածքին։խառնուածքին: Երբ հայերու նկատմամբ տիրող մթնոլորտին բերումով, ան մաս կը կազմէ շրջանի հայ ապստամբ հրոսակախումբերու, շուտով յայտնի կը դառնայ եւ աչքի կ'իյնայ իր արձանագրած սխրագործութիւններով։սխրագործութիւններով: Միսաքի նման խառնուածքի տէր հայ երիտասարդ մը չէր կրնար ձեռնածալ մնալ ի տես իր ժողովուրդի իրաւազրկման, խոշտանգումին եւ սպանութեան։սպանութեան: Հետեւաբար, [[1915]]-էն սկսեալ ան կը նետուի զինեալ գործունէութեան, եւ տարբեր խումբերու մաս կազմելով կը նպաստէ յեղափոխութեան աշխատանքին, նպաստելով նաեւ իր ժողովուրդի այլազան պէտքերուն։պէտքերուն:

Միսաք Թորլաքեան անձը, [[1918]]-ին իր մասնակցութիւնը բերելէ ետք [[Կարս]]ի եւ [[Բաշ Ապարանի հերոսամարտ]]երուն, վստահաբար առանց տատամսելու եւ երկու անգամ մտածելու, իր ուսերուն պիտի առնէր Պէյպուր Խան Ճիւանշիրի ահաբեկման ծանր պարտականութիւնը, նոյնինքն Պոլիսի մէջ։մէջ:

Հետախուզական խիստ գաղտնի եւ վտանգաւոր աշխատանքին մէջ Միսաքին կ'օգնեն այլ երկու ընկերներ, եւ շուտով ահաբեկման ծրագիրը կը պատրաստուի։պատրաստուի: Վերջապէս վրիժառուն պատրաստ է եւ անհամբեր, լուծելու իր ժողովուրդի անմեղ զոհերուն վրէժը, ընելու այն ինչ որ չուզեցին ընել քաղաքակիրթ ընկերութիւնը կամ ընդհանրապէս մարդկութիւնը՝ հզօր պետութիւններու ճամբով։ճամբով:

[[18 Յուլիս]] [[1921]]-ին երեկոյեան, Ճիւանշիր երբ Փըթի Շանի թատրոնէն ելլելով Բերա Փալաս պանդոկը կ'ուղղուէր, վրայ կը հասնին հայ բազուկի արդարութիւնը որոնող ատրճանակի գնդակները, որոնց հարուածներուն տակ կ'իյնայ այն թուրք հրէշը, որ մօտիկ անցեալին խլած էր հազարաւոր հայ կեանքեր։կեանքեր: Ոճրագործը զգետնուած էր, արդարութիւնը անգամ մը եւս վերականգնած։վերականգնած:

Յանդուգն եւ խիզախ հայորդին կը ձերբակալուի Պոլսոյ [[ֆրանսա]]ցի զինուորներուն կողմէ, ան քաջութեամբ կը դիմագրաւէ այն բոլոր խոշտանգումները, որոնց կ'ենթարկուի։ենթարկուի: Տոկունութեամբ կը շարունակէ հաւատալ, որ արդարութիւնը անպայմանօրէն պիտի յաղթէ, որովհետեւ ինք ոճրագործ չէր, այլ սպաննած էր մեծ ոճրագործ մը։մը:

Շատ չանցած անգլիական դատարանը Միսաք Թորլաքեանը անպարտ կ'արձակէ [[22 Նոյեմբեր]] [[1921]]-ին։ին: Արդարութիւնը գտած էր իր ճամբան։ճամբան:

Շատ չ՛ուշանար արդարահատոյց գնդակներու սուլոցը, այս անգամ արձագանգելով [[Եւրոպա]]յի ոստաններէն, քաղաքակիրթ մարդկութեան սահմաններուն մէջ, վերականգնելու համար մարդկային արժանապատուութիւնն ու արդարութիւնը։արդարութիւնը:

[[1900]]-ին ծնած [[Արշաւիր Շիրակեան]] կը մեծնայ դաշնակցական մտաւորականութեան շունչին տակ։տակ: Փոքր տարիքէն, պատանի հասակին, [[1915]]-ի [[Եղեռն]]ի դժուարին տարիներուն ընթացքին, կը գործէ որպէս սուրհանդակ։սուրհանդակ:

Շնորհիւ իր խառնուածքին եւ ստացած դաստիարակութեան, նաեւ իր շուրջը տիրող մթնոլորտէն լիցքաւորուած, դաշնակցութեան Թ. Ընդհանուր ժողովէն ետք, ան կամաւոր կը ներկայանայ իր բաժին մասնակցութիւնը բերելու համար Հայոց Ցեղասպանութեան հեղինակներու արդարահայտոյցի սրբազան գործին մէջ։մէջ:

Յեղափոխական գործին մէջ իր մասնակցութիւնը կը բերէ, կը ծանօթանայ այլ յեղափոխական եւ պատասխանատու ընկերներու, եւ վերջապէս իրեն կը վիճակուի ահաբեկել Սայիտ Հալիմ փաշան։փաշան: Այս նպատակով ալ ան կ'ուղարկուի Եւրոպա կատարելու համար գործը։գործը:

Հետապնդման աշխատանքներու դժուար ճամբան անցնելէ ետք, կու գայ ժամը, երբ պէտք է կատարել ծրագրուածն ու ապահով ձեւով անյայտանալ գործողութեան վայրէն։վայրէն: Այդպէս ալ եղաւ։եղաւ:

[[5 Դեկտեմբեր]] [[1921]]-ին, երբ Սայիտ Հալիմ փաշան կառքով կ'ուղուէր (թէ Էօսթաքիոյ) փողոցի իր բնակարանը, Արշաւիր Շիրակեան իր աչքերուն մէջ ունենալով ամբողջ ժողովուրդի մը արդարութիւնը գտնելու փայլող լոյսը, եւ իր սրտին ունենալով իւրաքանչիւր հայու անկոտրում կամքի տրոփները, անվախ եւ համարձակօրէն կը նետուի կառքին վրայ, եւ իր արագ շարժումներով կը պարպէ ատրճանակի գնդակները թրքածին հրէշին վրայ եւ մեծ ճարպիկութեամբ կը հեռանայ գործողութեան վայրէն, անցորդներուն իրարանցումին եւ պոռչտուքներուն մէջէն անցնելով կ'անյայտանայ։անյայտանայ: Թուրք ոճրագործը իր իսկ կառքին մէջ անշնչացած էր։էր: Հայ վրիժառուն ազատ եւ ապահով տեղ հասած էր։էր: Անգամ մը եւս արդարութիւնը վերականգնած էր։էր:

Արդարութիւնը պարտադրող հայոց ձեռքը բնաւ դադար չառաւ, անդուլ աշխատեցաւ, հետապնդեց իթթիհատական ղեկավարները, ո՛ւր որ ալ փախան, ո՛ր երկրի անկիւնն ալ որ գտնուեցան, բացայայտեց անոնց ինքնութիւնները, որքան ալ ծպտուեցան եւ որքան ալ փորձեցին հայու տեսողութեան հորիզոններէն հեռու մնալ, սակայն անոնք անգիտացան այն իրողութեան, որ արդարութիւնը հորիզոն չունի եւ կը հասնի ամէն տեղ։տեղ:

Հետապնդման վտանգաւոր եւ գաղտնի աշխատանքները երբեմն կը յոգնեցնեն ենթակային հոգեկանը, ներաշխարհը եւ կ'ելեկտրականացնեն անոր զգացումները, ասոնք կրնան դժուարացնել եւ վտանգել ծրագրուած գործողութիւնը յաջողութեամբ իր լրումին հասցնելու աշխատանքը։աշխատանքը: Սակայն դաշնակցական գործիչներու մեծաթիւ խումբը, որ այս անգամ կը գտնուէր դարձեալ Պերլին՝ ահաբեկելու համար իթթիհատական կարգ մը ոճրագործներ մէկ գործողութեան մը ընթացքին։ընթացքին: Անոնց հետապնդման թիրախներն էին [[Ճեմալ Ազմի]] եւ [[Պէհաէտտին Շաքիր]]։:

Երկար հետապնդումներէ ետք գործողութիւնը յաջողութեամբ իրագործելու որոշումը առնուած էր։էր: [[Արշաւիր Շիրակեան]] եւ [[Արամ Երկանեան]] պիտի սպասէին Ուլանաշթրասէ գտնուող Ճեմալ Ազմիի տան անկիւնը։անկիւնը: Երբ անոնք երեկոյեան խումբով դուրս գային, պիտի գործադրէին ծրագրուածը եւ սպաննէին խումբին մէջէն միայն Ճեմալ Ազմին եւ Պէհաէտտին Շաքիրը՝ առանց վնասելու իրենց ընկերակցող կիներուն։կիներուն:

[[1922]] [[Ապրիլ 17]]-ին խումբը տունէն դուրս կու գայ, բոլորն ալ խօսակցութեամբ տարուած կը հեռանան մութին մէջ։մէջ: Առաջին հերթին Արշաւիր Շիրակեան կը խոյանայ խումբին վրայ, նախ գետին փռելով Թալէաթի կինը, որ խումբին մէջն էր, սէւէյճ ատրճանակին գնդակները կը պարպէ Ճեմալ Ազմիի վրայ, որ անշնչացած կը փռուի գետին։գետին: Արշաւիր զէնքը դարձնելով Պէհաէտտին Շաքիրին, որ սարսափած, եղածին ի տես, կը կրակէ, սակայն գնդակը փոխանակ ծակելու անոր գլուխը, կը մտնէ անոր ձախ այտը։այտը: Սակայն Արամը ճիշդ ժամանակին մաուզեր ատրճանակի մէկ գնդակով կը ծակէ ոճրագործին գանկը, երկրորդ թիրախն ալ անշնչացած կը փռուի գետին իր ազգակիցին կողքին։կողքին:

Վրիժառու հայորդիները կը ճեղքեն հաւաքուած անցորդներուն ցանցը եւ կ'անյայտանան վայրէն։վայրէն:

Անգամ մը եւս հայը իր ներկայութիւնը փաստեց աշխարհին եւ մարդկութեան, ցոյց տուաւ իր ունակութիւնը՝ պարտադրելու արդարութիւնը, եւ կարողութիւնը՝ կատարելու շատերուն համար կարծուած անկարելին։անկարելին:

Կեցցէ՛ արդարահատոյց հայ բազուկը։բազուկը:

[[Ստեփան Ծաղիկեան]] եւ [[Պետրոս Տէր Պօղոսեան]] հասակակից ընկերները ծնած են «Խոտորջուրի Մոխրակուտ» գիւղը, իրենց յանդուգն նկարագրով եւ իրենց յեղափոխական գործունէութեանց մէջ Անդրանիկի եւ Սեպուհի խումբերուն մէջ սխրագործութիւններու մկրտումով, իրենց ճակատագիրը կը կապեն նոյնատիպ երիտասարդ [[Արտաշէս Գէորգեան]]ին հետ, Խոտորջուրի մօտակայ Միջաթաղ գիւղէն էր, ան ալ իրենց նման հայութեան պարտադրուած թոհուբոհին մէջ թրծուած խիզախ հայու նկարագրի տէր էր։էր: Այսպէս կը կազմեն այն երրորդութիւնը, որ պիտի զգետնէր իթթիհատի անդամ Ճեմալ փաշան։փաշան:

Ճեմալ փաշա որբացած հայ մանուկները որբանոցներու մէջ հաւաքելով կը թրքացնէր զանոնք, ընդդիմացողին անբացատրելի տանջանքներու կ'ենթարկէր, նոյնիսկ եթէ այդ տանջանքները պատճառ դառնային որբին մահուան։մահուան: Անոր նպատակն էր հայ մանուկներուն մտքէն ջնջել անոնց հայ ըլլալուն իրողութիւնը՝ իւրաքանչիւրին տալով թրքական անուն մը, եւ բացարձակապէս արգիլելով անոնց հայերէն խօսիլը։խօսիլը: Այսպիսով կը կարծէր, որ կրնայ իրականացնել զանոնք թրքացնելու իր նպատակը։նպատակը: Սակայն չյաջողեցաւ։չյաջողեցաւ:

Նման որբանոց մը եղած է [[Լիբանան]]ի «Այնթուրա» շրջանին մէջ, որ վերջին տարիներուն բացայայտուեցաւ եւ հոն յուշակոթող մը զետեղուեցաւ մահացած եւ հոն թաղուած հայ մանուկներուն յիշատակին։յիշատակին:

Արդարեւ, [[Ստեփան Ծաղիկեան]] եւ [[Պետրոս Տէր Պօղոսեան]], իրենց հետ ունենալով Արտաշէս Գէորգեանը, [[1922]] [[Յուլիս 21]]-ին, [[Թիֆլիս]]ի մէջ, օր ցերեկով Չեկայի շէնքին առջեւ կը պատուհասեն Ապրիլեան Եղեռնի գլխաւոր պատասխանատուներէն՝ Ճեմալ փաշան, առանց խնայելու նոյնիսկ անոր թիկնապահներուն, որոնք կը փորձէին պաշտպանել այնպիսի ոճրագործի մը կեանքը, որ խլած էր հարիւր հազարաւորներու կեանքերը։կեանքերը:

| Սպանուեցաւ 1918 թուականին, Պաքուի հայերու ջարդի կազմակերպիչներէն մէկը [[Ազրպէյճան|Ազրպէյճանական հանրապետութեան]] կրթութեան ու կրօնական հարցերով նախարար [[Նասիպ Եուսիֆպէյլի]]ն<ref>[http://www.panarmenian.net/eng/world/details/64189/ Turkey must reconcile herself not only to the fact of the Armenian Genocide, but also to all of her 700-year history]</ref>։:

| [[1920]] թուականի Յունիս 19-ին [[Արամ Երկանեան]] գնդակահարած է [[Ազրպէյճան]]ի նախկին վարչապետ Ֆաթալի Խան Խոյսքիին եւ վիրաւորած անոր ընկերը՝ Խան Մահմատովը, [[Պաքու]]ի խորհրդարանի «Մուսաուաթ» կուսակցութեան հիմնադրը։հիմնադրը: [[Արամ Երկանեան]]ի գործակիցը եղած է [[Միսաք Կիրակոսեան]]ը։ը:

| Սպանուեցաւ [[Ազրպէյճան|Ազրպէյճանական հանրապետութեան]] խորհրդարանի խօսնակի օգնական [[Հասան Պեկ Ակաեւ]]ը՝ Շուշիի հայերու ջարդի ու Պաքուի հայերու ջարդի հիմնական պատասխանատուներէն մէկը։մէկը:

| [[1921]] թուականի [[Մարտ 15]]-ին [[Սողոմոն Թեհլիրեան]]ը [[Պերլին]]ի մէջ սպանած է [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] երբեմնի նախկին գործերու նախարար եւ մեծ վեզիր, Հայոց Ցեղասպանութեան գլխաւոր կազմակերպիչ [[Թալէաթ փաշա]]։: [[1921]] թուականի Յունիսին [[Պերլին]]ի մէջ կայացած է [[Սողոմոն Թեհլիրեան]]ի դատավարութիւնը, եւ դատարանը արդարացուցած է զինք։զինք:

| [[1921]] թուականի [[Յուլիս 18]]-ին [[Միսաք Թորլաքեան]] [[Կոստանդնուպոլիս (արեւմտահայերէն)|Կոստանդնուպոլսոյ]] մէջ սպանած է [[Ազրպէյճան]]ի ներքին գործերու նախկին նախարար Պէյպուր խան Ճիւանշիրը։Ճիւանշիրը: Թորլաքեանի գործակիցներն էին [[Երուանդ Ֆընտըքեան]]ն ու [[Յարութիւն Յարութիւնեան]]ը։ը: Անգլիական Ռազմական Դատարանը դատած է Թորլաքեանը եւ արդարեցուցած՝ որպէս անմեղսունակ։անմեղսունակ:

| [[1921]] թուականի Դեկտեմբեր 5-ին [[Արշաւիր Շիրակեան]] [[Հռոմ]]ի մէջ սպանած է [[Օսմանեան Կայսրութիւն|Օսմանեան կայսրութեան]] նախկին մեծ վեզիր Սայիտ Հալիմը։Հալիմը:

| [[1922]] թուականի [[Ապրիլ 17]]-ին, Պերլինի մէջ, Ճեմալ Ազմի կ՛ահաբեկուի Արամ Երկանեանի եւ Արշաւիր Շիրակեանի կողմէ։կողմէ:

| [[1922]] թուականի Ապրիլ 17-ին, 17 ապրիլ 1922-ին, Պերլինի մէջ, Պեհաէտտին Շաքիր կ՛ահաբեկուի Արամ Երկանեանի եւ Արշաւիր Շիրակեանի կողմէ (սպանուած է նաեւ անոր թիկնապահներէն մէկը)։:

| [[1922]] թուականի [[Յուլիսի 22]]-ին, Թիֆլիսի մէջ ու Չեկայի շէնքին առջեւ, Ճեմալ փաշա կ՛ահաբեկուի [[Ստեփան Ծաղիկեան]]ի եւ ընկերներուն [[Պետրոս Տէր Պօղոսեան]]ի եւ [[Արտաշէս Գէորգեան]]ի կողմէ, որ իր դաժանութեան համար «մսագործ» անունած էին<ref>Cleveland, William: ''A History of the Modern Middle East''. Boulder: Westview Press, 2004. «World War I and the End of the Ottoman Order», 146-167. {{W/Ref-en}}</ref>։:

* Շահան Նաթալի, (2002) [1928]. ''The Turks and Us''. Nagorno-Karabakh։Karabakh: Punik Publishing.

* Արամ Երկանյան, (1949). ''Այսպէս Սպաննեցինք։Սպաննեցինք: ''Լոս Անջելես

* Արշավիր Շիրակյան, (1976). ''The Legacy''. Sonia Shiragian. Boston, Massachusetts։Massachusetts: Hairenik Press. LCC 76-49796.

* Jacques Derogy, Resistance and Revenge։Revenge: The Armenian Assassination of Turkish Leaders Responsible for the 1915 Massacres and Deportations, Trans. A. M. Barret, Tansaction Publishers 1990, p. xiv