«Գարեգին Նժդեհ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Պալքանեան պատերազմի տարիներուն, իրաւասութիւններու հետ կապուած, ցաւալի վէճ մը տեղի կ'ունենայ հայկական վաշտի երկու ղեկավարներու միջեւ, որու հետեւանքով, վաշտը կը բաժնուի Նժդեհի ու [[Անդրանիկ Օզանեան|Անդրանիկ]]<nowiki/>ի կողմնակիցներուն միջեւ: Բարեբախտաբար, վաշտին զօրացրումէն շատ չանցած, Գ. Նժդեհ, Հոկտեմբեր 1913-ին , Հ.Յ.Դ. Պալքանեան Կեդրոնական Կոմիտէին նամակ մը կը յղէ, ուր փակուած կը յայտարարէ իր եւ Անդրանիկի միջեւ ամիսներ տեւած անախորժ վէճը:

1918-ի գարնան կը վարէ [[Ալաճա]]<nowiki/>յի (բնակավայր՝ [[Անիի մայր տաճար (արեւմտահայերէն)|Անիի]] շրջակայքը) կռիւները, որոնցմով կարելիութիւն կ'ընձեռնուի նահանջող հայկական զօրամասերուն՝ անկորուստ անցնելու [[Գյումրի|Ալեքսանտրապոլ]]: Միաժամանակ, իր մարդոցմով կ'ապահովէ Նիկողայոս Մառի պեղումներու արդիւնքը հանդիսացող արժէքաւոր հնութիւններու փոխադրումը Անիէն:

Ղարաքիլիսայի եռօրեայ հերոսամարտ<nowiki/>ովհերոսամարտով հայութիւնը կը հաստատէ իր յարատեւելու կամքը, եւ այդ հաւաքական կամքի զօրացման գործին մէջ, անշուշտ, անուրանալի է Նժդեհի դերը: Ղարաքիլիսայի մէջ վարած կռիւներուն համար Նժդեհ կ'արժանանայ քաջութեան ամենաբարձր շքանշանին:

== Նժդեհ [[Զանգեզուր]]<nowiki/>ի մէջ (1919-1921 թուականներուն)==

[[Հայաստանի Հանրապետութիւն|Հայաստանի հանրապետութեան]] հռչակումէն ետք, 1918-ի վերջը, Նժդեհ ՀՀ կառավարութեան կողմէ կը նշանակուի [[Նախիջեւանի Ինքնավար Հանրապետութիւն|Նախիջեւան]]<nowiki/>ի գաւառապետ, իսկ Օգոստոս 1919-էն՝ Կապանի, Արեւիքի եւ Գողթանի (Կապարգողթ) ընդհանուր հրամանատար:

Իսկ Նժդեհ երբեմն կը ստիպուի չհնազանդիլ վերին իշխանութեան հրամաններուն: Մասնաւորաբար, երբ [[Ալեքսանդր Խատիսեան (արեւմտահայերէն)|Ալեքսանդր Խատիսեան]]<nowiki/>ի կառավարութեան կողմէ անոր հրամայուած էր գաղթեցնել պաշարուած Գողթանի հայութիւնը, Նժդեհ կը մերժէ եւ փոխարէնը՝ տեղահան կ'ընէ գաւառի թրքական բնակավայրերը: Աւելին, Օգոստոս 1920-ին, ՀՀ զինուորական նախարար [[Ռուբէն Տէր Մինասեան|Ռուբէն Տէր-Մինասեան]], համաձայն 10 Օգոստոս 1920-ին [[Թիֆլիս]]<nowiki/>ի մէջ բոլշեւիկներու հետ կնքուած զինադադարին, որմով Հայաստան համաձայն կը գտնուէր Կարմիր բանակի մուտքին [[Զանգեզուր]], [[Արցախի Հանրապետություն|Ղարաբաղ]] եւ [[Նախիջևանի Ինքնավար Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետություն|Նախիջեւան]], [[Դրաստամատ կանայեան|Դրո]]<nowiki/>յի միջոցով հեռագիր մը կը ղրկէ Նժդեհին՝ ձգելու Կապանն ու Գենուազը եւ անցնելու Երեւան: Բայց Նժդեհ, չընդունելով ՀՀ զինուորական նախարարին՝ [[Զանգեզուր]]<nowiki/>ը ձգելու հրամանը եւ մերժելով [[Դրաստամատ կանայեան|Դրո]]<nowiki/>յին առաջարկը՝ անցնելու [[Երեւան]] ապաքինելու (Գորիսի ձորին մէջ վիրաւորուած էր), կը նախընտրէ մնալ Սիւնիքի մէջ եւ առանձին չձգել լեռնահայութիւնը:

Բացայայտելով թուրք-բոլշեւիկեան միացեալ դաւադրութիւնը ու չընդունելով ՀՀ կառավարութեան կրաւորական կեցուածքը, որ Մոսկուայի ներկայացուցիչ Պորիս Լեգրանի հետ կնքած վերոյիշեալ համաձայնագիրով փաստօրէն [[Զանգեզուր]] [[Ազրպէյճանի Հանրապետութիւն|Ազրպէյճան]]<nowiki/>ին յանձնելու նախաքայլ մը կ'ընէր, Սիւնիք կը շարունակէ կռիւը եւ Հայաստանի խորհրդայնացումէն ետք, 25 Դեկտեմբեր, 1920-ին [[Տաթեւի Վանք|Տաթեւի վանք]]<nowiki/>ին մէջ կայացած համազանգեզուրեան առաջին համագումարին ինքզինք ինքնավար կը հռչակէ:

Յունուար 1921-ին, Դրօն [[Պաքու]]<nowiki/>էն հեռագիր մը կը յղէ Նժդեհին՝ անոր առաջարկելով թոյլ տալ [[Զանգեզուր]]<nowiki/>ի խորհրդայնացումը, հաւատացնելով եւ վստահեցնելով, որ այդպիսով [[Մոսկվա|Մոսկուա]]<nowiki/>յի յառաջիկայ համագումարին, ուր պիտի լուծուէին նաեւ վիճելի հողային հարցեր, Խորհրդային [[Ռուսաստան]] բարեացակամ կը գտնուի Հայաստանի նկատմամբ եւ կը պաշտպանէ հայ աշխատաւորին շահերը: Այս անգամ եւս, Նժդեհ, իբրեւ հեռատես քաղաքագէտ, չի հեռանար Սիւնիքէն եւ կը շարունակէ մաքառիլ:

Նոյնիսկ [[Փետրուարեան Ապստամբութիւն|Փետրուարեան ապստամբութեան]] պարտութիւնը եւ անոր հետեւանքով՝ 12 հազար գաղթականութեան (որմէ՝ 4 հազարը զօրք) նահանջը, որոնք զգալիօրէն կ'ազդեն լեռնահայութեան բարոյահոգեբանական վիճակին վրայ, չեն ընկճեր [[Սիւնիք]]<nowiki/>ը, եւ ան կը շարունակէ իր յաղթական կռիւները: [[26 Ապրիլ]] [[1921]]<nowiki/>-ին կը հռչակուի Լեռնահայաստանի հանրապետութիւնը՝ սպարապետ Նժդեհի վարչապետութեամբ:

[[1 Յունիս]]-ին, [[Զանգեզուր]] կ'անցնի ՀՀ կառավարութեան նախաձեռնութեամբ, Լեռնահայաստանը կը յայտարարուի Հայաստան՝ [[Սիմոն Վրացյան|Սիմոն Վրացեան]]<nowiki/>ը նշանակելով վարչապետ (Նժդեհ կը մնայ սպարապետ):

Այս պայմաններուն մէջ, մէկ կողմէ՝ [[Վրաստան]]<nowiki/>ի ու [[Հայաստան]]<nowiki/>ի բոլշեւիկացումը, Արարատեան գաղթականութեան՝ դէպի [[Սիւնիք]] նահանջը (մասնաւորապէս, նահանջող մտաւորականութեան եւ երիտասարդութեան վաղաժամ անցնիլը Պարսկաստան), որ բարոյալքիչ ու յոռի ազդեցութիւն կ'ունենան լեռնաշխարհի հայութեան վրայ, միւս կողմէ՝ պարէնի ու հացահատիկի չգոյութիւնը, վարչական եւ զինուորական մարմիններու միջեւ առաջ եկած անհամաձայնութիւնները, միաժամանակ՝ խուսափելու համար աւելորդ հալածանքներէ, որու կրնար ենթարկուիլ [[Խորհրդային Հայաստան]]<nowiki/>ի հայութիւնը եւ հաշուի առնելով, որ Հայաստանի բոլշեւիկեան ղեկավարութիւնը իր Յունիս 1921-ի հռչակագիրով Սիւնիքը կը համարէր Հայաստանի կցուած: Յուլիսին Լեռնահայաստան տեղի կու տայ խորհրդայնացման:[[Զանգեզուր]]էն հեռանալէ առաջ ՝ Նժդեհ կը հաւաստիացնէ լեռնահայութեան, որ ինք ընդմիշտ չի հեռանար եւ պիտի վերադառնայ, եթէ [[Երեւան]]<nowiki/>ի փոխարէն [[Պաքու]]<nowiki/>ն ըլլայ [[Սիւնիք]]<nowiki/>ի տէրը: Իսկ [[Խորհրդային Հայաստան]]<nowiki/>ի Յեղկոմին ուղղած իր դիմումը յաղթական սպարապետը կ'աւարտէր սաստող տողերով. ՙԴուք գիտէք, որ ցանկութեան պարագային ես միշտ ալ հնարաւորութիւն կ’ունենամ քանի մը տասնեակ զինուորներով վերագրաւել Լեռնահայաստանը: Որպէսզի այս երկրի աշխատաւոր գիւղացիութիւնը ստիպուած չըլլայ զիս օգնութեան կանչելու, աշխատեցէք բաւարարել հայ գիւղացիութիւնը եւ անոր մտաւորականութեան արդար պահանջը՚:

Երկու տարուան կռիւներու ընթացքին, թշնամիին 15 հազար սպանուածներուն դիմաց [[Սիւնիք]]<nowiki/>ը կու տայ 28 զոհ, իսկ շուրջ 200 գիւղեր կը մաքրագործուին թուրքերէն ու կը վերադարձուին հայերուն:

Այսպիսով, Յուլիս [[1921 թուական|1921-]]<nowiki/>ին Նժդեհ կը ձգէ [[Զանգեզուր]]<nowiki/>ը եւ կ'անցնի [[Թաւրիզ]]: Այստեղ լրջօրէն կը սրին յարաբերութիւնները իր եւ [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|ՀՅԴ]] Բիւրոյի միջեւ, բան մը, որ սկիզբ առած էր Սիւնիքի կռիւներու շրջանին: Արաքսի պարսկական ափին գտնուելու միջոցին, Հ.Յ.Դ կարգ մը ղեկավար անդամներ (որոնցմէ էր՝ պարենաւորման նախարար Յակոբ Տէր-Յակոբեանը) Նժդեհի ներկայութեամբ ծեծի կ'ենթարկեն եւ կը գնդակահարեն Ասլանեան մականունով դաշնակցական սպայ մը: Այս ու շարք մը այլ պատճառներով [[Թաւրիզ]]<nowiki/>ի մէջ Նժդեհ Հ.Յ.Դ. Բիւրոյի կողմէ, կուսակցութեան Գերագոյն Դատական Ատեանին մօտ պատասխանատուութեան կը կանչուի: Թէեւ Նժդեհ դատարանին մանրամասն բացատրագիր կը ներկայացնէ Լեռնահայաստանի անկման պատճառներուն մասին, սակայն, Սեպտեմբեր 1921-ին կուսակցական դատարանը, Սիմոն Վրացեանի առաջարկով, կը վճռէ ՙհեռացնել Գ. Նժդեհը Դաշնակցութեան շարքերէն եւ անոր հարցը ներկայացնել կուսակցութեան ապագայ 10-րդ Ընդհանուր Ժողովին՚: 1925-ին, ՀՅԴ 10-րդ Ընդհանուր Ժողովի որոշումով Նժդեհ կը վերադառնայ կուսակցութեան շարքերը:

[[Թաւրիզ]]<nowiki/>ի մէջ գտնուած միջոցին, անգլիացիները Նժդեհի կ'առաջարկեն վերադառնալ [[Հայաստան]] եւ այնտեղ ապստամբութիւն մը յառաջացնել, սակայն Նժդեհ կը մերժէ: Թաւրիզի մէջ շուրջ չորս ամիս գաղտնի ապրելէ ետք, Նժդեհ կը մեկնի Պուլկարիա եւ կը հաստատուի [[Սոֆիա]] : Այստեղ 1922-ին, ան կ'ամուսնանայ Եփիմէ անունով հայուհիի մը հետ:

1933-ին, [[Փարիզ]]<nowiki/>ի մէջ կը կայանայ ՀՅԴ 12-րդ Ընդհանուր ժողովը, որու Նժդեհ կը մասնակցէր իբրեւ պատգամաւոր [[Պուլկարիոյ Հայերը|Պուլկարիա]]<nowiki/>յէն: Վերջինս ժողովին առջեւ կը բարձրացնէ երեք հիմնական հարցեր.

Կուսակցութենէն հեռանալէ ետք, Նժդեհ կը շարունակէ Ցեղակրօն կազմակերպութիւններու ընդլայնումը, իսկ 1937-ին, նոյնպէս Հ. Յ. Դաշնակցութենէն հեռացած [[Հայկ Ասատրյան|Հայկ Ասատրեան]]<nowiki/>ի հետ, Սոֆիայի մէջ կը սկսին հրատարակել ՙՌազմիկ՚ ազգայնական թերթը:

Այդ տարիներուն Նժդեհի համար վերստին անհրաժեշտ եւ հրատապ հարց կը դառնայ մօտեցող պատերազմին հայութիւնը հոգեբանօրէն նախապատրաստելու եւ նոր բարոյականով սպառազինելու խնդիրը: Այդ նպատակով՝ 1937-1938 թուականներուն, [[Հայկ Ասատրյան|Հայկ Ասատրեան]]<nowiki/>ի, Ներսէս Աստուածատուրեանի եւ այլոց հետ կը նախաձեռնէ Տարօնական շարժումը, որու ընդմէջէն Նժդեհ կը հետապնդէր գործնական խնդիրներ: Մասնաւորապէս, սպասուող պատերազմի պարագային Նժդեհ կը նախատեսէր կազմակերպել կամաւորական ջոկատներ, որոնք պուլկարական բանակի կողքին պիտի կռուէին [[Թուրքիա (արեւմտահայերէն)|Թուրքիո]]<nowiki/>յ դէմ:

== Պայքար [[Եւրոպա]]<nowiki/>յի հայութեան փրկութեան համար (1939-1944)==

Պատերազմի սկիզբէն [[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիո]]<nowiki/>յ մէջ հակահայկական ալիք կը բարձրանայ: Գերմանական շատ թերթեր կ'արդարացնէին 1915-ի հայերու կոտորածը, նացիստական մարդաբանական գիտութիւնը հայերը կը դասէր սեմական ժողովուրդներու շարքին եւ ունէր խիստ բացասական կարծիք հայերու մասին: [[Պերլին]]<nowiki/>ի մէջ պաշտօնապէս կը յայտարարէին, որ հայերը անցած են Գերմանիոյ թշնամիներու կողմը եւ այլն: Արձագանքելով անոր՝ Բ. համաշխարհային պատերազմի առաջին օրերուն Պուլկարիոյ, Ռումինիոյ ու եւրոպական այլ երկրներու մէջ կը բարձրանան հակահայկական տրամադրութիւններ: Պուլկարիոյ մէջ կային թերթեր եւ կազմակերպութիւններ, որոնք կոչ կ'ընէին հայերը արտաքսելու երկրէն, անոնց հետ վարուելու այնպէս, ինչպէս հրեաներու: Ռումինիոյ մէջ վարչապետ Անտոնեսկի յանձնարարեր էր հայերը տեղահանել հայաշատ քաղաքներէն:

Պերլին գտնուած միջոցին, գերմանացիներու միջնորդութեամբ, Նժդեհ կը հանդիպի Դրոյին՝ նացիստներու հետ համագործակցութեան ձեւի եւ համատեղ գործելու խնդիրներու շուրջ առաջ եկած հակասութիւնները հարթելու համար: Սակայն, Նժդեհի եւ [[Դրաստամատ Կանայան|Դրո]]<nowiki/>յի միջեւ հաշտեցում չի կայանար:

1948-1952 թուականներուն Նժդեհ կը գտնուի Վլադիմիրի մէջ, այնուհետեւ, մինչեւ 1953-ի ամառը՝ Երեւանի բանտին մէջ: Նժդեհի երկրորդ անգամ Երեւան բերուիլը, ինչպէս կը վկայէ անոր բանտակից Յովհաննէս Տեւէճեանը պայմանաւորուած էր անով, որ Նժդեհ դիմում ներկայացուցած էր խորհրդային ղեկավարութեան՝ ՙառաջարկելով իր միջնորդութիւնը [[Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն|Դաշնակցութեան]] եւ խորհրդային իշխանութեան միջեւ հասկացողութիւն մը եւ գործակցութիւն մը ստեղծելու համար՚: Այս խնդիրին շուրջ երկար խօսակցութիւններ տեղի կ'ունենան Հայաստանի անվտանգութեան նախարարին հետ, որու իբրեւ արդիւնք 1953-ին Նժդեհ եւ Տեւէճեան [[Երեւան]]<nowiki/>ի բանտէն, համատեղ, նամակ կը գրեն [[Սիմոն Վրացեան]]<nowiki/>ին, որ այդ օրերուն Դաշնակցութեան հետախուզական դպրոցի տնօրէնն էր, յորդորելով անոր մերձենալ ռուսերուն՝ հակաթրքական հողին վրայ: Սակայն, Մոսկուայի մէջ նպատակայարմար չեն գտներ նամակը ուղարկել եւ անիկա կը մնայ որպէս միայն փաստաթուղթ:

Սեպտեմբեր 1963-ին, Պոսթընի ՙՀայրենիք՚ ակումբին մէջ բացումը կը կատարուի Նժդեհի կիսանդրիին, իսկ 1968-ին, [[Պէյրութ]]<nowiki/>ի մէջ կը հրատարակուի Աւոյի (Աւետիս Թումայեան) կազմած ու Նժդեհին նուիրուած ծաւալուն եւ շքեղ գիրքը:

* Բաց նամակ [[Մայքլ Արլեն]]<nowiki/>ին, Լոս-Անճէլըս, 2008:

* Յիշի'ր պատերազմը: [[Խուստուփ]]<nowiki/>եան կանչեր, Երեւան, 2017, 148 էջ:

* Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 1. [[Հայաստան]]<nowiki/>ի կենդանի սուրը, եւրևան, 2017, 408 էջ:

* Երկերի լիակատար ժողովածու, հատ. 3. [[Թավրիզ]]<nowiki/>յան դրամա, եւրևան, 2017, 408 էջ:

* Արմէն Սիւնի, Հայկական վաշտը [[Անդրանիկ Օզանյան|Անդրանիկ]]<nowiki/>ի առաջնորդութեամբ [[Բալկանյան պատերազմներ (1912-1913)|1912-1913 թթ. Պալկանեան պատերազմ]]<nowiki/>ում, [[Բաքու|Պաքու,]] 1914, 148 էջ:

* [[Արամ Սիմոնյան]], [[Զանգեզուր]]<nowiki/>ի գոյամարտը [[1920]]-[[1921]] թթ., Երեւան, [[2000]], - http://www.historyofarmenia.am/images/menus/376/ZangezuriGoyapayqar@.pdf

* [[Վլադիմիր Ղազախեցյան]], Նժդեհը [[Զանգեզուր]]<nowiki/>ում (1920 թվականի վերջ - 1921 թ.), Երեւան, [[2001]], 108 էջ։

* Արմէն Սիւնի, Հայկական վաշտը [[Բալկանյան պատերազմներ (1912-1913)|Բալկանեան պատերազմ]]<nowiki/>ում 1912-1913 թթ., [[Սոֆիա|Սօֆիա]], [[1926]]։

* Աւագ Յարութիւնեան, Գարեգին Նժդեհը եւ [[1921]] թ. [[Թավրիզ]]<nowiki/>եան դատավարութիւնը, Երեւան, [[2001]], 320 էջ:

* [[Հրաչիկ Սիմոնյան]], [[1912]]-[[1913]] թթ. [[Բալկանյան պատերազմներ (1912-1913)|Բալկանյան պատերազ]]<nowiki/>մները և հայերը, Երեւան, [[2014]], 504 էջ։

* Գևունց Գ., Նժդեհը [[Սյունիքի մարզ|Սյունիք]]<nowiki/>ում 1919-1921 թթ., Երեւան, 2007, 96 էջ: