|
[[1958]]-ի Հոկտեմբերին [[Լոնտոն]]ի սահմանադրական բանակցութեան ժամանակ Նիճերիոյ բոլոր շրջաններու ներկայացուցիչները պահանջեցին անկախութիւն տալ Նիճերիոյ։ [[1 Հոկտեմբեր]] [[1960]]-ին Նիճերիան դարձաւ անկախ պետութիւն։ Կառավարութիւնը ըրաւ շարք մը միջոցառումներ երկրի տնտեսական եւ մշակութային հետամնացութիւնը յաղթահարելու համար։ [[1 Հոկտեմբեր]] [[1963]]-էն Նիճերիան յայտարարուեցաւ դաշնակցական հանրապետութիւն։ [[15 Յունուար]] [[1966]]-ին տեղի ունեցաւ զինուորական յեղաշրջում։ Կազմուեցաւ դաշնակցային զինուորական կառավարութիւն։ [[1966]]-ի [[Մայիս]]ին Նիճերիան հռչակուեցաւ միացեալ պետութիւն, արգելուեցաւ քաղաքական կուսակցութիւններու եւ կազմակերպութիւններու գործունէութիւնը։ Նիճերիոյ մէջ առաջ եկաւ անջատողական շարժում։ [[29 Յուլիս]] [[1966]]-ին զինուորական նոր յեղաշրջումէն ետք վերականգնուեցաւ կառավարման դաշնակցային ձեւը։ [[1966]]-ին [[Լակոս]]ի մէջ հրաւիրուեցաւ համանիճերիական սահմանադրական համաժողով՝ երկրի հետագայ պետական կառուցուածքը որոշելու համար։ Սակայն Հիւսիսային Նիճերիոյ մէջ անկարգութիւններու եւ Արեւելեան Նիճերիոյ ղեկավարութեան կողմէ (որ կը վարէր անջատողական քաղաքականութիւն) համաժողովը պոյքոթելու հետեւանքով հարցի լուծումը յետաձգուեցաւ։ 1967-ի Մայիսին Արեւելյան Նիճերիոյ ղեկավարութիւնը յայտարարեց Արեւելեան Նիճերիոյ անջատման եւ ինքնուրոյն պետութիւն («Պիաֆրի Հանրապետութիւն») ստեղծելու մասին։ [[1967]]-ի Յուլիսին սկսաւ երկպառակտչական պատերազմ։ 1970-ի Յունուարին անջատողականներու ուժերը պարտուեցան։ 1970-ի Հոկտեմբերին առաջ քաշուեցաւ Նիճերիոյ վերակառուցման եւ զարգացման ծրագիր։ [[1975]]-ի Յուլիսին զինուորական յեղաշրջմամբ իշխանութեան գլուխ անցած Մ․ Մոհամմետի կառավարութիւնը առաջ քաշեց մինչեւ [[1979]]-ը զինուորական կառավարումէն աստիճանաբար քաղաքացիականի անցնելու ծրագիր։ 1976-ին Մ․ Մոհամմետը սպաննուեցաւ։ Կառավարութեան գլուխ անցած Օ․ Օպասանճօն հաստատեց կառավարութեան որոշումը՝ [[1979]]-ին անցած քաղաքացիական վարչութեան, որ տեղի ունեցաւ 2 Հոկտեմբեր 1979ին։ Կառավարութիւնը կը վարէր դրական չէզոքութեան քաղաքականութիւն, պայքարին մէջ [[Ափրիկէ|Ափրիկէի]] մէջ գաղութատիրութեան վերացման համար։ 1960-էն ՄԱԿ-ի անդամ է։ 1960-ին դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատուած են Նիճերիոյ եւ ԽՍՀՄ-ի միջեւ, կնքուած է ([[1968]]) տնտեսական, առեւտրական, մշակութային համաձայնագիրեր։
== Պետական կարգԿարգ ==
ՆիգերիանՆիճերիան ֆեդերատիվդաշնակցային հանրապետությունհանրապետութիւն է։ [[19791 Հոկտեմբեր]]-ի [[հոկտեմբերի 11979]]-իցէն գործող սահմանադրությամբսահմանադրութեամբ պետությանպետութեան ևեւ կառավարությանկառավարութեան գլուխը նախագահն է, որըոր նաևնաեւ զինվածզինուած ուժերիուժերու գլխավորգլխաւոր հրամանատարն է։ ԲարձրագույնԲարձրագոյն օրենսդրական մարմինը երկպալատ (սենատ, ներկայացուցիչներիներկայացուցիչներու պալատ) Ազգային ժողովն է։ ՆահանգներումՆահանգներուն մէջ գործումկը ենգործեն իշխանությանիշխանութեան ինքնավար մարմիններ՝ նահանգապետներ ևեւ նահանգներինահանգներու ժողովներիժողովներու միապալատ պալատներ։
== Աշխարհագրութիւն ==
== Աշխարհագրություն ==
[[Պատկեր:Nigeria sm02.gif|մինի|350px|ՆիգերիայիՆիճերիոյ քարտեզըքարտէսը]]
Ափերը ցածրադիրցածադիր են, թույլթոյլ կտրտված։ ՌելիեֆումՌելիեֆի գերակշռումմէջ ենկը գերակշռեն հարթավայրերն ու սարավանդները։սարաւանդները։ Ափամերձ նեղ շերտը զբաղեցնումկը էզբաղեցնէ կուտակումային հարթավայրը, որիցորմէ հյուսիսհիւսիս տեղանքը բարձրանալով առաջացնումկ'առաջացնէ է ՅորուբաԵորուպա, Ուղի սարավանդներըսարաւանդները ևեւ կենտրոնականկեդրոնական մասի աստիճանաձևաստիճանաձեւ ընդարձակ սարավանդները՝սարաւանդները՝ 400-600 մմեթր ևեւ 600—1000 մմեթր միջին բարձրություններով։բարձրութիւններով։ ԱռավելԱռաւել բարձրադիր է վերջինի միջին մասը՝ Զոս սարավանդըսարաւանդը (ՇերեՇերէ լեռ, 1735 մ)։ Երկրի հյուսիսհիւսիս-արևմուտքումարեւմուտքը սարավանդնսարաւանդը աստիճանաբար փոխվումկը էփոխուի ՍոկոտոՍոքոթօ գետի ավազանիաւազանի, հյուսիսհիւսիս-արևելքում՝արեւելքը՝ ԲոռնուՊոռնիի հարթավայրերի։հարթավայրերու։ ՍարավանդիցՍարաւանդէն հարավհարաւ տարածվումկը ենտարածուին ՆիգերՆիկեր ևեւ ԲենուեՊենուէ գետերիգետերու հովիտները։ ՆիգերիայիՆիճերիոյ տարածքը մտնումկը էմտնէ [[ԱֆրիկաԱփրիկէ|Ափրիկեան]]կան պլատֆորմիյատակագիծին մեջ։մէջ։ ՄետամորֆայինՓոխաբերական ապարներնապարները զբաղեցնումկը ենզբաղեցնեն տարածությանտարածութեան ավելիաւելի քան 50%-ը ևեւ կը կազմումկազմեն ԴահոմեաՏահոմէա-ՆիգերականՆիճերիական զանգվածնզանգուածն ու ԿամերունիՔամերունի զանգվածիզանգուածի ծայրամասը։ ԻջվածքներըԻջուածքները լցվածլեցուած են ծովային ևեւ ցամաքային նստվածքներով։նստուածքներով։ Կան նավթիքարիւղի, բնական գազիկազի, քարածխիքարածուխի, կոլումբիտիկոլումբաքարի, անագի, վոլֆրամիվոլփրամի, մոլիբդենիարճիճաքարի, ուրանի, ոսկուոսկիի, կապարի, ցինկիզինկի, տիտանի, երկաթի, ֆոսֆորիտներիլուսածինի, կրաքարի հանքավայրեր։
== ԿլիմաԿլիմայ ==
Կլիման երկրի մեծ մասումմասին մէջ հասարակածային-մուսսոնային է։ ՀարավայինՀարաւային շրջաններիշրջաններու կլիմայի վրավրայ որոշիչ ազդեցությունազդեցութիւն ունենունին ամառայինամառնային խոնավխոնաւ մուսսոնները, հյոււսիսում՝հիւսիսը՝ ձմեռայինձմեռնային չոր պասսատները (հարմատան), որոնց հետ ենկապուած կապվածեն երկարատևերկարատեւ չորային սեզոնները։եղանակները։ Ամենատաք ամսվաամսուան ([[ապրիլԱպրիլ]] կամ [[մայիսՄայիս]]) միջին ջերմաստիճանը 25—33°C է, ամենացուրտ ամսվանըամսուանը ([[դեկտեմբերԴեկտեմբեր]] կամ [[հունվարՅունուար]])՝ 20—27°C, ափամերձ հաթավայրումհարթավայրին մէջ, համապատասխանաբար, 28°C ևեւ 24°C; Տարեկան տեղումները [[ՆիգերՆիկեր]]ի դելտայումտելդային ևմէջ հարավեւ հարաւ-արևելքումարեւելքի մոտմէջ մօտ 4000 մմմիլլիմեթր են, կենտրոնականկեդրոնական շրջանում՝շրջանին մէջ՝ 1000—1350 մմմիլլիմեթր, հյուսիսումհիւսիսի ևեւ հյուսիսհիւսիս-արևելքում՝արեւելքի մէջ՝ 500 մ։միլլիմեթր։
== Գետային Ցանց ==
Գետային ցանցը խիտ է ափամերձ հարթավայրումհարթավայրին ևեւ Զոս սարավանդում։սարաւանդին Գլխավորմէջ։ Գլխաւոր գետը ՆիգերնՆիկերն է՝ ԲենուեՊենուէ, ԿադունաՔատունա ևեւ այլ վտակներով։ ԿաինջիիՔայինճիի ՀԷԿ-ի կառուցումիցկառուցումէն հետոետք ՆիգերըՆիկերը երկրի սահմաններումսահմաններուն մէջ ամբողջությամբամբողջութեամբ դարձելդարձած է նավարկելի։նաւարկելի։
== Հողեր ==
Երկրի հարավիցհարաւէն հյուսիսհիւսիս տարածվածտարածուած են կարմրադեղնավունկարմրադեղնաւուն լատերիտային հողերը՝ հասարակածային խոնավխոնաւ անտառներով, կարմրա-լատերիտային հողերը՝ արևադարձայինարեւադարձային անտառներով ու բարձրախոտ (1,5—4 մ) սավաննաներովսաւաննաներով, կարմրագորշ հողերը՝ չոր սավաննաներով։սաւաննաներով։ Երկրի հյուսիսայինհիւսիսային մասումմասին մէջ, ՉադՉատ լճիցլիճէն հարավհարաւ ևեւ արևմուտքարեւմուտք տարածվումկը ենտարածուին արևադարձայինարեւադարձային չոր սավաննաներիսաւաննաներու սևահողերըսեւահողերը, ճահճային հողերն ու աղուտները, գետահովիտներում՛գետահովիտներուն ալյուվիալմէջ՛ ալիււիալ հողերը՝ սավաննաներովսաւաննաներով ու սրահային անտառներով, ԳվինեականԿուինէական ծոցի առափնյաառափնեայ նեղ շերտում՝շերտին վրայ՝ մանգրովայինմանկրովային բուսածածկույթովբուսածածկոյթով ալյուվիալալիււիալ հողերը։
== Կենդանական Աշխարհ ==
ԿենդանիներիցԿենդանիներէն առավելառաւել տարածվածտարածուած են ընձառյուծըընձառիւծը, շնագայլը, վայրի կատուն, այծքաղը, ընձուղտը, [[գետ]]երիերու ողողատներում՝ողողատներուն մէջ՝ գետաձին։ ԱրևադարձայինԱրեւադարձային անտառներուն անտառներումմէջ շատ են կապիկները։ ՍավաննաներումՍաւաննաներուն ևեւ սավաննայինսաւաննային անտառներումանտառներուն պահպանվելմէջ պահպանուած են փղերփիղեր ու ռնգեղջյուրներռնգեղջիւրներ, որոնց պահպանությանպահպանութեան համար ստեղծվելստեղծուած է արգելավայր։ ՀանդիպումԿը ենհանդիպին կոկորդիլոսներ, մողեսներ, օձեր։ ՏարածվածՏարածուած են միջատները։
== ԲնակչությունԲնակչութիւն ==
[[Պատկեր:Nigeria-demography.png|մինի|350px|ՆիգերիայիՆիճերիոյ ԲնակչությանԲնակչութեան աճը]]
ՆիգերիայումՆիճերիոյ բնակվումմէջ ենկը բնակին տարբեր լեզուներով խոսողխօսող ավելիաւելի քան 200 ժողովուրդներ։ ԱռավելԱռաւել մեծաթիվմեծաթիւ են յորուբաներըեորուպաները, իբոներըիպոները, հաուսաները։ ՊաշտոնականՊաշտօնական լեզուն [[անգլերենանգլերէն]]ն Է, տոմարը՝ Գրիգորյանը։Գրիգորեանը։ ԲնակչությանԲնակչութեան մոտմօտ կեսըկէսը մուսուլմաններիսլամներ են, զգալի մասը պահպանումկը էպահպանէ տեղական ավանդականաւանդական հավատալիքներըհաւատալիքները, 1/3-ը քրիստոնյաներքրիստոնեաներ են։ ՆիգերիանՆիճերիան [[ԱֆրիկաԱփրիկէ|Ափրիկէի]]յի ամենաշատ բնակչությունբնակչութիւն ունեցող երկիրն է ևեւ ամենախիտ բնակեցվածներիցբնակուածներէն մեկը։մէկը։ Միջին խտությունըխտութիւնը 1 կմ2քմ2 վրավրայ 200 մարդ է ([[2015]])։ ԱռավելԱռաւել խիտ է բնակեցվածբնակուած երկրի հարավհարաւ-արևմուտքըարեւմուտքը, կենտրոնականկեդրոնական ևեւ արևելյանարեւելեան շրջանները։ ՏնտեսապեսՏնտեսապէս ակտիվաշխուժ բնակչությանբնակչութեան մոտմօտ 70%-ը զբաղվածզբաղած է գյուղատնտեսության մեջ։գիւղատնտեսութեամբ։ Խոշոր քաղաքներն են [[ԼագոսԼակոս]]ը, ՒբադանըՒպատանը, ՕգբոմոշոնՕկպոմոշոն, ԿանոնՔանոն, ՕշոգբոնՕշոկպոն, Իլորինը, ԱբեոկուտանԱպեոկուտան, ՊորտՓորթ Հարքորթը, Զարիան, Իլեշան։
== Տնաեսաշխարհագրական Ակնարկ ==
== Տնաեսաաշխարհագրական ակնարկ ==
ՆիգերիանՆիճերիան զարգացող լեռնահանքային արդյունաբերությամբարդիւնաբերութեամբ ագրարայինակրարային երկիր է։ ԿարևորԿարեւոր դեր ունի նաևնաեւ մշակող արդյունաբերությունը։արդիւնաբերութիւնը։ ԱնկախությանԱնկախութեան հռչակումիցհռչակումէն ([[1960]]) հետոետք երկրումերկրին ընդունվելմէջ ընդունուած են տնտեսությանտնտեսութեան զարգացման պլաններծրագիրներ, միջոցառումներ ենձեռնարկուած ձեռնարկվելեն արտաքին կապիտալիդրամականի ազդեցությունըազդեցութիւնը թուլացնելութուլցնելու, պետական սեկտորըբաժինը հզորացնելուհզօրացնելու ևեւ ազգային բուրժուազիայիդասակարգի դիրքերնդիրքերը ամրապնդելու ուղղությամբ։ուղղութեամբ։ ԿապիտալիստականԴրամական աշխարհումաշխարհին Նիգերիանմէջ գրավումՆիճերիան էկը գրաւէ առաջատար տեղերիցտեղերէն մեկըմէկը ձիթատու արմավենուարմաւենիի մթերքներիմթերքներու, կակաոյիքաքաոյի-ունդերիունտերու, գետնանուշի, բնական կաուչուկիքաուչուկի, անագի խտանյութիխտանիւթի արտադրությամբարտադրութեամբ ևեւ կոլումբիտիկոլումբաքարի արդյունահանությամբ։արդիւնահանությամբ։ 2010-իցէն ՆիգերիանՆիճերիան մտնումկը էմտնէ նավթքարիւղ արդյունահանողարդիւնահանող խոշոր երկրներիերկիրներու առաջին տասնյակիտասնեակին մեջմէջ, իսկ [[2014]]-իցէն [[Աշխարհի երկրներներկիրները ըստ նավթիքարիւղի պաշարներիպաշարներու|նավթիքարիւղի հանույթովարտահանումով]] ԱֆրիկայումԱփրիկէի մէջ զիջումկը էզիջի միայն Լիբիային։Լիպիոյ։
== Գիւղատնտեսութիւն ==
== Գյուղատնտեսություն ==
ԳյուղատնտեսությանԳիւղատնտեսութեան գլխավորգլխաւոր ճյուղըճիւղը երկրագործությունն է։ Բնորոշ է համայնական հողատիրությունը։հողատիրութիւնը։ ԱրտահանությանԱրտահանութեան ևեւ ներքին շուկայի համար արտադրանքի հիմնական մասը տալիս ենկու տան մանրապրանքային տնտեսությունները։տնտեսութիւնները։ Մշակովի հողատարածություններըհողատարածութիւնները կազմումկը ենկազմեն հողային ֆոնդիֆոնտի 25,6%֊ը, մարգագետիններն ու արուհավայրերը՝ 33,3%-ը։ ՄշակումԿը ենմշակեն կորեկ, սորգոսորկո, եգիպտացորեն, յամսեամս, մանիոկա, ընղավորներընղաւորներ, շաքարեղեգ, բամբակ, բանջարեղեն, բրինձ։ ԱրտահանությանԱրտահանութեան գլխավորգլխաւոր կուլտուրաներնտեսակներն են ձիթատու արմավենինարմաւենին, կակաոնքաքաոն, գետնանուշը ևդւ կաուչուկատուները։քաուչուկատուները։ ԱնասնապահություննԱնասնապահութիւնը ունի էքստենսիվընդարձակ բնույթբնոյթ ևեւ տալիսկու էտայ համախառն ազգային արդյունքիարդիւնքի արժեքիարժէքի 10 %-ը։ ՆիգերիանՆիճերիան կաշվիկաշուի հումքի ևեւ թանկարժեքթանկարժէք անտառանյութիանտառանիւթի խոշորմեծ արտահանողներիցարտահանողներէն է։
== Արդիւնաբերութիւն ==
== Արդյունաբերություն ==
[[Պատկեր:Gates of Oil reifnery in Port Harcourt.jpg|մինի|350px|ՆավթիՔարիւղի Պահեստ ՆիգերիայումՆիճերիոյ մէջ]]
[[2012]]-ին համախառն ներքին արդյունքի արժեքիարժէքի 43%-ը տալիսկու էրտար արդյունաբերությունըարդիւնաբերութիւնը<ref>[http://fact.am/archives/9094 Ֆաստ Լրատվական Կայք]</ref>, որիորուն առաջատար ճյուղերնճիւղերն են լեռնահանքային (45,6%) ևեւ մշակող արդյունաբերությունը։արդիւնաբերութիւնը։ ՆավթիՔարիւղի հանույթիհանոյթի (31 մլրդմլռ բարելպարել [[2014]]) հիմնական շրջանը [[ՆիգերՆիկեր]] գետի դելտանտելթան է։ ՆավթարդյունաբերությանՔարիւղարդիւնաբերութեան մեջմէջ մեծ բաժին ունենունին անգլո-հոլանդականհոլանտական ևեւ ամերիկյանամերիկեան ընկերությունները։ընկերութիւնները։ ԿարևորԿարեւոր ՔարածխիՔարածուխի արդյունահանումըարդիւնահանումը էնուգուի շրջանումշրջանին նշանակությունմէջ նշանակութիւն ունի անագի (3,9 հզ․) ևեւ կոլումբիտիկոլումբաքարի (0,8 հզ․ ա.) հանքանյութիհանքանիւթի արդյունահանումը։արդիւնահանումը։ Արդյունահանումկ'արդիւնահանեն են նաևնաեւ [[քարածուխ]], վոլֆրամվոլփրամ, [[ոսկի]] եեւ այլն։ [[1980]]-ին արտադրվելարտադրուած է 5,2 մլրդ կվտ/ժ էլեկտրաէներգիա։ելեկտրական ուժ։ Մշակող արդյունաբերությանարդիւնաբերութիան մեշմէջ առաշատարառաջատար դեր ունենունին սննդիսնունդի ևեւ տեքստիլկտորի արդյունաբերությանարդիւնաբերութեան ճյուղերը։ճիւղերը։ ԶարգանումԿը ենզարգանա կաշվիկաշիի-կոշիկիկօշիկի, ռետինատեխնիկականշփոցի, ցեմենտիկրափոշի, մետաղամշակման, փայտամշակման, նավթաքիմիականքարիւղաքիմիական ևեւ արդյունաբերությանարդիւնաբերութեան այլ ճյուղեր։ճիւղեր։ Արդ․ կենտրոններկեդրոններ են ԼագոսըԼակոսը, ՊորտՓորթ Հարքորթը, ԱբենԱպեն, ԿանոնՔանոն, Իբադանը։Իպատանը։ [[ԽՍՀՄ]]-ի համագործակցությամբհամագործակցութեամբ կառուցվումկը էկառուցուի մետալուրգիական կոմբինատ, Վարիում ստեղծվել է նավթագործ-մասնագետների պատրաստման ուսումնական կենտրոն։
== Արտաքին առևտուր ==
|
