«Նիճերիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Նիճերիոյ Դաշնակցային Հանրապետութիւն''' (Federal Republic of Nigeria), պետութիւն [[Արեւմտեան Ափրիկէ|Արեւմտեան Ափրիկէի]]ի մէջ։ Կը մտնէ Համագործակցութեան մէջ։ Սահմանակից է [[Պենին]]ին, [[Նիկեր]]ին, [[Չատ]]ին և [[Քամերուն]]ին։ Հարաւը կ'ողողուի [[Կուինէական ծոց]]ի ջուրերով։ Տարածութիւնը մօտ 923,8 հազար քմ2 է, բնակչութիւնը՝ 183,528,800<ref>[http://www.geoba.se/population.php?pc=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015 Նիճերիոյ բնակչութիւնը 2015 թուականին]</ref> (2015)։ Մայրաքաղաքը՝ [[Ապուճա]]։ Վարչականօրէն կը բաժնուի 19 նահանգի։

Նիճերիոյ տարածքին առաջին բնակավայրերը քարի դարէն են։ Ք. ա. մօտ 8—10րդ դարերուն Նիճերիոյ հիւսիսը կազմաւորուած են հաուսա ժողովուրդի քաղաք-պետութիւնները, անոնցմէ արեւելք՝ Քանեմ Պորնու պետութիւնը, հարաւը՝ [[Պենին]] թագաւորութիւնը։ [[1472]]-ին Նիճերիոյ տարածքին յայտնուած են փորթուկալացիները, [[1553]]-ին՝ անգլիացիները։

19րդ դարու կէսէն մինչեւ 20րդ դարու սկիզբը [[Մեծն Բրիտանիա]]ն գաղութացուց Նիճերիան ([[1914]]-ին ներկայիս Նիճերիոյ տարածքը անուանուած է «Նիճերիա գաղութ եւ խնամակալութիւն»)։ [[Առաջին համաշխարհային պատերազմ (արեւմտահայերէն)|Առաջին համաշխարհային պատերազմէն]] ([[1914]]—[[1918]]) ետք Նիճերիոյ մէջ յառաջացան հասարակական-քաղաքական առաջին կազմակերպութիւնները։ Նիճերիոյ անկախութեան համար պայքարը ղեկավարեց [[1944]]-ին ստեղծված առաջին համանիճերիական քաղաքական կուսակցութիւնը՝ Նիճերիոյ եւ [[Քամերուն]]ի Ազգային խորհուրդը ([[1962]]-էն՝ Նիճերիական քաղաքացիներու ազգային խորհուրդ, ՆՔԱԽ), որ միաւորեց մի քանի տասնեակ (երիտասարդական, կանանց, արհմիութենական) կազմակերպութիւն։ Հակագաղութատիրական շարժումը չէզոքացնելու եւ պասակտելու նպատակով [[Մեծն Բրիտանիա]]ն [[1947]]-ին Նիճերիան բաժնեց Հիւսիսային, Արեւմտեան եւ Արեւելեան մասերու։

[[1958]]-ի Հոկտեմբերին [[Լոնտոն]]ի սահմանադրական բանակցութեան ժամանակ Նիճերիոյ բոլոր շրջաններու ներկայացուցիչները պահանջեցին անկախութիւն տալ Նիճերիոյ։ [[1 Հոկտեմբեր]] [[1960]]-ին Նիճերիան դարձաւ անկախ պետութիւն։ Կառավարութիւնը ըրաւ շարք մը միջոցառումներ երկրի տնտեսական եւ մշակութային հետամնացութիւնը յաղթահարելու համար։ [[1 Հոկտեմբեր]] [[1963]]-էն Նիճերիան յայտարարուեցաւ դաշնակցական հանրապետութիւն։ [[15 Յունուար]] [[1966]]-ին տեղի ունեցաւ զինուորական յեղաշրջում։ Կազմուեցաւ դաշնակցային զինուորական կառավարութիւն։ [[1966]]-ի [[Մայիս]]ին Նիճերիան հռչակուեցաւ միացեալ պետութիւն, արգելուեցաւ քաղաքական կուսակցութիւններու եւ կազմակերպութիւններու գործունէութիւնը։ Նիճերիոյ մէջ առաջ եկաւ անջատողական շարժում։ [[29 Յուլիս]] [[1966]]-ին զինուորական նոր յեղաշրջումէն ետք վերականգնուեցաւ կառավարման դաշնակցային ձեւը։ [[1966]]-ին [[Լակոս]]ի մէջ հրաւիրուեցաւ համանիճերիական սահմանադրական համաժողով՝ երկրի հետագայ պետական կառուցուածքը որոշելու համար։ Սակայն Հիւսիսային Նիճերիոյ մէջ անկարգութիւններու եւ Արեւելեան Նիճերիոյ ղեկավարութեան կողմէ (որ կը վարէր անջատողական քաղաքականութիւն) համաժողովը պոյքոթելու հետեւանքով հարցի լուծումը յետաձգուեցաւ։ 1967-ի Մայիսին Արեւելյան Նիճերիոյ ղեկավարութիւնը յայտարարեց Արեւելեան Նիճերիոյ անջատման եւ ինքնուրոյն պետութիւն («Պիաֆրի Հանրապետութիւն») ստեղծելու մասին։ [[1967]]-ի Յուլիսին սկսաւ երկպառակտչական պատերազմ։ 1970-ի Յունուարին անջատողականներու ուժերը պարտուեցան։ 1970-ի Հոկտեմբերին առաջ քաշուեցաւ Նիճերիոյ վերակառուցման եւ զարգացման ծրագիր։ [[1975]]-ի Յուլիսին զինուորական յեղաշրջմամբ իշխանութեան գլուխ անցած Մ․ Մոհամմետի կառավարութիւնը առաջ քաշեց մինչեւ [[1979]]-ը զինուորական կառավարումէն աստիճանաբար քաղաքացիականի անցնելու ծրագիր։ 1976-ին Մ․ Մոհամմետը սպաննուեցաւ։ Կառավարութեան գլուխ անցած Օ․ Օպասանճօն հաստատեց կառավարութեան որոշումը՝ [[1979]]-ին անցած քաղաքացիական վարչութեան, որ տեղի ունեցաւ 2 Հոկտեմբեր 1979ին։ Կառավարութիւնը կը վարէր դրական չէզոքութեան քաղաքականութիւն, պայքարին մէջ [[Ափրիկէ|Ափրիկէի]]ի մէջ գաղութատիրութեան վերացման համար։ 1960-էն ՄԱԿ-ի անդամ է։ 1960-ին դիւանագիտական յարաբերութիւններ հաստատուած են Նիճերիոյ եւ ԽՍՀՄ-ի միջեւ, կնքուած է ([[1968]]) տնտեսական, առեւտրական, մշակութային համաձայնագիրեր։

Նիճերիան դաշնակցային հանրապետութիւն է։ [[1 Հոկտեմբեր]] [[1979]]-էն գործող սահմանադրութեամբ պետութեան եւ կառավարութեան գլուխը նախագահն է, որ նաեւ զինուած ուժերու գլխաւոր հրամանատարն է։ Բարձրագոյն օրենսդրական մարմինը երկպալատ (սենատ, ներկայացուցիչներու պալատ) Ազգային ժողովն է։ Նահանգներուն մէջ կը գործեն իշխանութեան ինքնավար մարմիններ՝ նահանգապետներ եւ նահանգներու ժողովներու միապալատ պալատներ։

Կլիման երկրի մեծ մասին մէջ հասարակածային-մուսսոնային է։ Հարաւային շրջաններու կլիմայի վրայ որոշիչ ազդեցութիւն ունին ամառնային խոնաւ մուսսոնները, հիւսիսը՝ ձմեռնային չոր պասսատները (հարմատան), որոնց հետ կապուած են երկարատեւ չորային եղանակները։ Ամենատաք ամսուան ([[Ապրիլ]] կամ [[Մայիս]]) միջին ջերմաստիճանը 25—33&nbsp;°C է, ամենացուրտ ամսուանը ([[Դեկտեմբեր]] կամ [[Յունուար]])՝ 20—27&nbsp;°C, ափամերձ հարթավայրին մէջ, համապատասխանաբար, 28&nbsp;°C եւ 24&nbsp;°C; Տարեկան տեղումները [[Նիկեր]]ի տելդային մէջ եւ հարաւ-արեւելքի մէջ մօտ 4000 միլլիմեթր են, կեդրոնական շրջանին մէջ՝ 1000—1350 միլլիմեթր, հիւսիսի եւ հիւսիս-արեւելքի մէջ՝ 500 միլլիմեթր։

Գետային ցանցը խիտ է ափամերձ հարթավայրին եւ Զոս սարաւանդին մէջ։ Գլխաւոր գետը Նիկերն է՝ Պենուէ, Քատունա եւ այլ վտակներով։ Քայինճիի ՀԷԿ-ի կառուցումէն ետք Նիկերը երկրի սահմաններուն մէջ ամբողջութեամբ դարձած է նաւարկելի։

Երկրի հարաւէն հիւսիս տարածուած են կարմրադեղնաւուն լատերիտային հողերը՝ հասարակածային խոնաւ անտառներով, կարմրա-լատերիտային հողերը՝ արեւադարձային անտառներով ու բարձրախոտ (1,5—4 մ) սաւաննաներով, կարմրագորշ հողերը՝ չոր սաւաննաներով։ Երկրի հիւսիսային մասին մէջ, Չատ լիճէն հարաւ եւ արեւմուտք կը տարածուին արեւադարձային չոր սաւաննաներու սեւահողերը, ճահճային հողերն ու աղուտները, գետահովիտներուն մէջ՛ ալիււիալ հողերը՝ սաւաննաներով ու սրահային անտառներով, Կուինէական ծոցի առափնեայ նեղ շերտին վրայ՝ մանկրովային բուսածածկոյթով ալիււիալ հողերը։

Կենդանիներէն առաւել տարածուած են ընձառիւծը, շնագայլը, վայրի կատուն, այծքաղը, ընձուղտը, [[գետ]]երու ողողատներուն մէջ՝ գետաձին։ Արեւադարձային անտառներուն մէջ շատ են կապիկները։ Սաւաննաներուն եւ սաւաննային անտառներուն մէջ պահպանուած են փիղեր ու ռնգեղջիւրներ, որոնց պահպանութեան համար ստեղծուած է արգելավայր։ Կը հանդիպին կոկորդիլոսներ, մողեսներ, օձեր։ Տարածուած են միջատները։

Նիճերիոյ մէջ կը բնակին տարբեր լեզուներով խօսող աւելի քան 200 ժողովուրդներ։ Առաւել մեծաթիւ են եորուպաները, իպոները, հաուսաները։ Պաշտօնական լեզուն [[անգլերէն]]ն Է, տոմարը՝ Գրիգորեանը։ Բնակչութեան մօտ կէսը իսլամներ են, զգալի մասը կը պահպանէ տեղական աւանդական հաւատալիքները, 1/3-ը քրիստոնեաներ են։ Նիճերիան [[Ափրիկէ|Ափրիկէի]]ի ամենաշատ բնակչութիւն ունեցող երկիրն է եւ ամենախիտ բնակուածներէն մէկը։ Միջին խտութիւնը 1 քմ2 վրայ 200 մարդ է ([[2015]])։ Առաւել խիտ է բնակուած երկրի հարաւ-արեւմուտքը, կեդրոնական եւ արեւելեան շրջանները։ Տնտեսապէս աշխուժ բնակչութեան մօտ 70%-ը զբաղած է գիւղատնտեսութեամբ։ Խոշոր քաղաքներն են [[Լակոս]]ը, Ւպատանը, Օկպոմոշոն, Քանոն, Օշոկպոն, Իլորինը, Ապեոկուտան, Փորթ Հարքորթը, Զարիան, Իլեշան։

Նիճերիան զարգացող լեռնահանքային արդիւնաբերութեամբ ակրարային երկիր է։ Կարեւոր դեր ունի նաեւ մշակող արդիւնաբերութիւնը։ Անկախութեան հռչակումէն ([[1960]]) ետք երկրին մէջ ընդունուած են տնտեսութեան զարգացման ծրագիրներ, միջոցառումներ ձեռնարկուած են արտաքին դրամականի ազդեցութիւնը թուլցնելու, պետական բաժինը հզօրացնելու եւ ազգային դասակարգի դիրքերը ամրապնդելու ուղղութեամբ։ Դրամական աշխարհին մէջ Նիճերիան կը գրաւէ առաջատար տեղերէն մէկը ձիթատու արմաւենիի մթերքներու, քաքաոյի-ունտերու, գետնանուշի, բնական քաուչուկի, անագի խտանիւթի արտադրութեամբ եւ կոլումբաքարի արդիւնահանությամբ։ 2010-էն Նիճերիան կը մտնէ քարիւղ արդիւնահանող խոշոր երկիրներու առաջին տասնեակին մէջ, իսկ [[2014]]-էն [[Աշխարհի երկիրները ըստ քարիւղի պաշարներու|քարիւղի արտահանումով]] Ափրիկէի մէջ կը զիջի միայն Լիպիոյ։

Գիւղատնտեսութեան գլխաւոր ճիւղը երկրագործությունն է։ Բնորոշ է համայնական հողատիրութիւնը։ Արտահանութեան եւ ներքին շուկայի համար արտադրանքի հիմնական մասը կու տան մանրապրանքային տնտեսութիւնները։ Մշակովի հողատարածութիւնները կը կազմեն հողային ֆոնտի 25,6%֊ը, մարգագետիններն ու արուհավայրերը՝ 33,3%-ը։ Կը մշակեն կորեկ, սորկո, եգիպտացորեն, եամս, մանիոկա, ընղաւորներ, շաքարեղեգ, բամբակ, բանջարեղեն, բրինձ։ Արտահանութեան գլխաւոր տեսակներն են ձիթատու արմաւենին, քաքաոն, գետնանուշը դւ քաուչուկատուները։ Անասնապահութիւնը ունի ընդարձակ բնոյթ եւ կու տայ համախառն ազգային արդիւնքի արժէքի 10 %-ը։ Նիճերիան կաշուի հումքի եւ թանկարժէք անտառանիւթի մեծ արտահանողներէն է։

[[2012]]-ին համախառն ներքին արդյունքի արժէքի 43%-ը կու տար արդիւնաբերութիւնը<ref>[http://fact.am/archives/9094 Ֆաստ Լրատվական Կայք]</ref>, որուն առաջատար ճիւղերն են լեռնահանքային (45,6%) եւ մշակող արդիւնաբերութիւնը։ Քարիւղի հանոյթի (31 մլռ պարել [[2014]]) հիմնական շրջանը [[Նիկեր]] գետի տելթան է։ Քարիւղարդիւնաբերութեան մէջ մեծ բաժին ունին անգլո-հոլանտական եւ ամերիկեան ընկերութիւնները։ Կարեւոր Քարածուխի արդիւնահանումը էնուգուի շրջանին մէջ նշանակութիւն ունի անագի (3,9 հզ․) եւ կոլումբաքարի (0,8 հզ․ ա.) հանքանիւթի արդիւնահանումը։ կ'արդիւնահանեն նաեւ [[քարածուխ]], վոլփրամ, [[ոսկի]] եւ այլն։ [[1980]]-ին արտադրուած է 5,2 մլրդ կվտ/ժ ելեկտրական ուժ։ Մշակող արդիւնաբերութիան մէջ առաջատար դեր ունին սնունդի եւ կտորի արդիւնաբերութեան ճիւղերը։ Կը զարգանա կաշիի-կօշիկի, շփոցի, կրափոշի, մետաղամշակման, փայտամշակման, քարիւղաքիմիական եւ արդիւնաբերութեան այլ ճիւղեր։ Արդ․ կեդրոններ են Լակոսը, Փորթ Հարքորթը, Ապեն, Քանոն, Իպատանը։ [[ԽՍՀՄ]]-ի համագործակցութեամբ կը կառուցուի մետաղագործական ընկերութիւն, Վարիի մէջ ստեղծուած է քարիւղագործ-մասնագէտներու պատրաստման ուսումնական կեդրոն։

Կ'արտահանէ քարիւղ, քաքաոյիունդ, արմաւի մթերքներ, քաուչուկ, անագ, անտառանիւթ, գետնանուշ եւ այլն, ներմուծում՝ մեքենաներ եւ սարքաւորում, արտադրական րդապրանքներ, պարեն, քիմիկատներ եւ այլն։ Գլխաւոր գործընկերներն են [[ԱՄՆ (արեւմտահայերէն)|ԱՄՆ-ը]], [[Մեծն Բրիտանիա]]ն, [[Ֆրանսա]]ն, [[Գերմանիա]]ն, [[Ճափոն]]ը։ Կը զարգանան առեւտրական յարաբերութիւնները Նիճերիոյ [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] միջեւ։

Առաջին միսիոնարական դպրոցները երեւան եկած են 19րդ դարու կիսուն։ [[1950]]-ին անգրագէտ էր երկրի բնակչութեան 90%-ը։ [[1948]]-ին բացուած է Իպատանի համալսարանական քոլեճը։ Անկախութիւն ձեռք բերելէ ետք վիճակը համեմատաբար կը բարելաւուի։ Ուսման տեւողութիւնը տարբեր շրջաններու տարրական դպրոցներուն մէջ տարբեր է (6—7 տարի)։ Միջնակարգ հանրակրթական դպրոցները հիմնականին քերականական են (լրիւ, ուսուցումը՝ 5—6 տարի) եւ ժամանակակից (ոչ լրիւ, 3—4 տարի) գործնական թեքումով։ Ուսուցումը եւ քննութիւններու յանձնումը վճարովի է։ Զարգացում կ'ապրի մասնագիտական ուսուցումով կրթութիւնը։ Ունի 6 համալսարան՝ Իպատանի (հիմնադրուած՝ 1962-ին), Նսուկայի (հիմնադրուած՝ [[1960]]-ին), Իֆէի (հիմնադրուած՝ [[1961]]-ին), [[Լակոս]]ի Ահմատու Պելոյի անուան (հիմնադրուած՝ [[1962]]-ին), [[Պենին]]ի (հիմնադրուած՝ [[1972]]-ին)։ Շատ նիճերիացիներ բարձրագոյն կրթութիւն կը ստանա արտասահմանի մէջ։ Մեծ է թիւը համալսարաններուն կից գրադարանները եւ Ազգային գրադարանը ([[Լակոս]])։ Ունի 6 թանգարան․ Լակոսի Ազգային, Պենինի, Իֆէի, Զոսի, Օրոնի, Քանոյի թանգարանները։ Կը գործեն արդիւնաբերական հետազօտութիւններու դաշնակցային, քաքաոյի-ունդերու, արմաւենիի իւղի եւն կեդրոնները։ Անտառագիտութեան հարցերով կը զբաղի Իպատանի Դաշնակցային անտառային կեդրոնը։ Բժշկական գիտահետազօտական աշխատանքները կը տարուին շարք մը կեդրոններու մէջ։ Նիճերիոյ ընկերային եւ տնտեսական հետազօտութիւններու կեդրոնին մէջ ([[1957]], Իպատան) կ'ուսումնասիրուին ծրագրային, գիւղատնտեսութեան, տնտեսագիտութեան, արդիւնաբերական, ներքին առեւտուրի, դրամական, լուսաւորութեան եւ ընկերային ապահովութեան հարցերը։ Հնագիտութեան, ազգագրութեան, բանահիւսության եւ ափրիկեան լեզուներու հարցերով կը զբաղուին ափրիկեան հետազօտութիւններու կեդրոնները։ Գիտական ընկերութիւններէն առաւել մեծը Տնտեսագիտական ընկերութիւնն է ([[1958]])։ [[1970]]-ին հիմնուած է Գիտութեան եւ արհեստի, [[1972]]-ին՝ Բժշկական գիտահետազօտական խորհուրդը։

Նիճերիոյ ժողովուրդներու գրականութիւնը սերտօրէն կապուած է ժողովրդական բանաւոր ստեղծագործութեան հետ։ Ստեղծուած է եորուպա, իպօ, հաուսա լեզուներով գրական աւանդոյթ, հաուսա լեզուով գրականութիւնը կը գտնուի իսլամական ազդեցութեան տակ։ Նիճերիոյ գրողներու մեծ մասը կը գրէ անգլերէնով։ 19րդ դարու վերջէն—20րդ դարու սկիզբները ձեւաւորուած է հրապարակախօսութիւնը, որ ծառայած է ազատագրական շարժման խնդիրներուն։ [[1920]]—[[1940]]-ին երեւան եկած է քաղաքացիական պոեզին (Ն․ Ազիկիւէ, Դ․ Օսատեպէյ)։ 30-ական թուականներուն կը վերաբերի դրամատուրգիոյ կազմաւորումը, որ կապուած է Աստուածաշունչի թեմաներով կտորները խրախուսող քրիստոնէական եկեղեցիի գործունէութեան հետ։ [[1930]]—[[1940]]-ական թուականներուն Նիճերիոյ որոշ քաղաքներուն մէջ (Օնիչա) առաջացած են գիրքի շուկաներ, որոնք նպաստած են բնակչութեան տարբեր խաւերու բարոյականութիւնն ու տրամադրութիւնները պարզունակ ձեւով արտացոլող ժողովրդական բանահիւսութեան տարածման։ Ատոնք ներգործած են նիճերիական ժամանակակից նովելի վրայ, դպրոց եղած Նիճերիոյ շատ գրողներու, որոնցմէ նիճերիական առաջին վէպի («Քաղաքի մարդիկ», 1954) հեղինակ Ս․ էկվենսի (ծնած է [[1921]]-ին) համար։ 1960-ական թուականներուն կ'արձակէ նկատելի հետաքրքրութիւնը կենցաղի նկատմամբ, նահապետական Ափրիկէն եւրոպական ընթերցողի աչքին մէջ «վերականգնելու» ձգտում։ Արձակագիրներուն կը գրաւեն ընկերային խնդիրները Նզեկւու (ծնած է 1928-ին), Ֆլորա Նուապա (ծնած է 1931-ին), Կ․ Ակունուա (ծնած է 1933-ին), Տ․ Ալուկօ (ծնած է [[1920]]-ին), Օ․ Իկպունա (ծնած է 1932-ին), Ն․ Նվանկուօ։ Այս գրողներու վեպերուն մէջ կը վերակենդանան գեղարուեստակառուցուածքային այն տարրերը, որոնք տիպաբանօրէն մօտ են 18րդ դարու Եւրոպայի լուսաւորական վէպին։ Նիճերիական արձակի զարգացման գլխաւոր միտումը քննադատական իրապաշտութիւնն է, որ բարձր մակարդակի հասած է Չ․ Աչեբեի (ծնած է [[1930]]-ին) վէպերուն մէջ։ Նոր ձեւի որոնումներ կը դրսեւորեն Կ․ Օքարայի (ծնած է 1928-ին), Վ․ Շոյինկայի (ծնած է 1935-ին), Ք. Օմատոսոյի (ծնած է [[1943]]-ին) վէպերուն մէջ։