«Նշենի» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Նշենի''' ({{lang-la|''Prunus dulcis''}}), կը պատկանի [[վարդազգիներ (արեւմտահայերէն)|վարդազգիներվարդազգիներու]]ու ընտանիքի [[սալորենիներ (արեւմտահայերէն)|սալորենիներսալորենիներու]]ու ենթաընտանիքին։

Կը դիմանայ մինչեւ -25 C ցրտահարութիւններուն։ Կը ծաղկի վաղ գարնան՝ նախքան տերեւներու ծաղկիլը։

Ծաղիկը կ'արտադրէ [[նեքթար]], [[մեղու (արեւմտահայերէն)|մեղումեղուն]]ն կը վերցնէ զայն եւ ծաղկափոշին, որ յատկապէս կարեւոր է իբրեւ վաղ գարնանային կեր մեղուաընտանիքներու համար։

Կը պտղաբերէ 4-5-րդ տարիէն մինչեւ 35-55 տարեկանը, կեանքի տեւողութիւնը 130-150 տարի է։ Պտուղը կորիզապտուղ է, որ իր սննդային արժէքով մօտ է ընկոյզին։

== Տարածում ==

Առաջին անգամ յայտնաբերուած է [[Մերձաւոր Արեւելք]]ի մէջ, եւ հարակէն տարածքներուն մէջ, այդ թիւին մէջ, [[Միջերկրական Ասիա|Միջերկրական]] եւ [[Կեդրոնական Ասիա|Կեդրոնական Ասիոյ]] մէջ։ Այս շրջաններուն մէջ՝ նուշը մշակած են դեռ հինէն Ք.Ա.: Այժմ ամենաշատ մշակող երկրներներն են՝ [[Միջերկրածովեան Չինաստան]]ը, [[Միացեալ Նահանգներ]]ը ([[Քալիֆորնիա]]), [[Կեդրոնական Ասիա]]ն եւ [[Արեւմտեան Տեան Շան]]ը, Նիւ Յորքի մէջ,<ref name=rhs>{{cite book |last=Griffiths |first=Mark D. |author2=Anthony Julian Huxley |title=The New Royal Horticultural Society dictionary of gardening |publisher=Macmillan Press |location=London |year=1992 |isbn=0-333-47494-5}}</ref> [[Ղրիմ (արեւմտահայերէն)|ՂրիմՂրիմը]]ը եւ [[Կովկաս (արեւմտահայերէն)|ԿովկասԿովկասը]]ը։։ Նոյնիսկ Տաճիկստանի [[Կանիբադ (արեւմտահայերէն)|Կանիբադ]] քաղաքին մէջ «''նուշի քաղաք''»։

Նուշի կ'աճի քարքարոտ եւ աւազոտ լեռներուն վրայ, մօտաւորապէս 800 մինչեւ 1600 մ. ծովու մակարդակիւ, կը նախընտրէ [[կալցում (արեւմտահայերէն)|կալցումկալցումով]]ով հարուստ հողերը։ [[Իսրայէլ]]ի մէջ կը հասնի 800 մ.-ի, [[Հայֆի (արեւմտահայերէն)|Հայֆի]] շրջանին մէջ, շատ մօտ է Միջերկրական ծովու ափերուն։ Կ'աճին խումբերով, իրարմէ 5-7 մ. հեռաւորութեան վրայ։ Շատ լուսասեր են, ունին լաւ զարգացած արմատային համակարգ։ Կը ծաղկին Մարտ-Ապրիլ ամիսներուն, կան շրջաններ, ուր կը ծաղկին Փետրուարին, պտուղները կը հասնին Յունիս-Յուլիս ամիսներուն։ Նշենին չորադիմացկուն ծառ է կամ թուփ, բարձրութիւնը՝ 3–6 մ.։ Տերեւները հերթադիր են, նշտարաձեւ, հարթ, կաշեկերպ։ 3-5 մ. երկարությամբ։<ref name=rhs/><ref>{{cite web|url=http://coststudies.ucdavis.edu/files/almondvs08sprink.pdf |title=University of California Sample Cost Study to Produce Almonds |format=PDF |accessdate=2012 թ․ մարտի 17}}</ref> Ծաղիկները մեծ են, սպիտակ կամ վարդագոյն։ Պտուղը կիսաչոր պատեանով կորիզապտուղ է։ Սերմը (միջուկը) կ'ըլլայ քաղցր կամ դառը՝ պայմանաւորուած ամիգդալին գլիկոզիդի առկայութեամբ (մինչև 4%)։ Չոր միջուկը կը պարունակէ ճարպեր՝ 54%, ազոտային նիւթեր՝ 21%, ոչ ազոտային նիւթեր՝ 13%, եւ այլն։ Քաղցր միջուկը՝ (նուշը) օգտագործուած է թարմ, հրուշակեղենի արտադրութեան եւ բժշկութեան մէջ, իւղ ստանալու համար, կեղեւը՝ գինիի-քոնյակի արտադրութեան մէջ, բնափայտը՝ ատաղձագործութեան մէջ։ Նշենիի տնկարկները՝ օգտագործուած են սարալանջերու հողերը Էզրոզիայէն պաշտպանելու նպատակով։ Նայիրեան նշենին Անդրկովկասի հարաւի բնաշխարհիկ է։ ՀՀ-ի մէջ, կը հանդիպի [[Սիւնիքի մարզ]]ին մէջ։ Ծաղիկները մեծ են, կարմրաւուն։ Կը ծաղկի մինչեւ տերեւներու յայտնուիլը՝ վաղ գարնան, եւ գարնան աւետաբերներէն է։

Արաբ բժիշկները նուշը համարած են բուժիչ բոյս։ [[Իբն Մասսու (արեւմտահայերէն)|Իբն ՄասսուՄասսուն]]ն օգտագործած է տապակած միջուկը աղիներու հիւանդութիւններու, իսկ [[Մանսուր (արեւմտահայերէն)|ՄանսուրՄանսուրին]]ին` ցաւոտ միզարձակութեան դեպքին մէջ։ [[Իբն Սինան (արեւմտահայերէն)|Իբն Սինան]] նկարագրած է, թէ ի՛նչ արդիւնքներ կրնայ տալ նուշը հազի, ասթմայի, պլեւրիտի, երիկամներիեւ միզապարկի հիւնդութիններու դէպքին մէջ եւ այդ օրգաններէն քարերու հեռացման համար։ Ան «[[Բժշկական Գիտութեան Կանոններ]]ը» գիրքին մէջ, կը բերէ դեղատոմսեր, ուր նուշի սերմը կը նշուի իբրեւ ուղեղի աշխատանքը եւ տեսողութիւնը լաւացնող, արտաքին վէրքերը բուժող, փափկեցնող միջոց։ Ըստ [[Ագանթագեղոս (արեւմտահայերէն)|ԱգանթագեղոսԱգանթագեղոսի]]ի` նուշը անուանուած է «վայրի կաղին»։

[[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստանի]] մէջ, նուշը, նշակաթը, նշաձեթը օգտագործուած են սնունդի եւ բժշկութեան մէջ։ Այդ մասին ընդարձակ տեղեկութիւններ ձգած է [[Ա. Ամասիացի]]ն.

Դառը սերմերը կը պարունակեն 3,5-4 տոկոս ալքալոիտ ամիկտալին, որուն տրոհման ժամանակ կ'առաջանայ [[սինիլաթթու (արեւմտահայերէն)|սինիլաթթու]], 10-15 սերմը կրնայ առաջացնել, յատկապէս երեխաներու մօտ, ծանր թունաւորում, շնչառութեան ընդհատին ընթացքին։ Քաղցր սերմերուն մէջ, ամիկտալինի պարունակութիւնը քիչ է։

Նուշի ցուցանիշները կը գերազանցեն իւղալի [[կաթնաշոռ]]ը, [[պնտուկ]]ը, [[գազար]]ը, [[բազուկ]]ը եւ այլն։ Մէկ այլ ուսումնասիրութեամբ նուշը կը դասուի՝ սելէն պարունակող հինգ լաւագոյն մթերքներու շարքին, եթէ աւելանենք, որ նուշը կը պարունակէ բաւարար քանակութեամբ կենսանիւթեր ապա կարելի է ենթադրել, որ ան կը դիտուի իբրեւ քոէնզիմ յատկութիւն ունեցող նիւթ։ Յիշենք պատմական փաստը, երբ [[20-րդ դար]]ու 80-ականներէն [[Ճաբոն]]ի միկատոյի հրամանով՝ բնակչութիւնը կ'ընդունի՝ «Քոէնզիմ -10», որ կ'արտադուի ջրիմուռներէն եւ կը համարուի լաւագոյն հակաօքսիդանտ։

Միացեալ Նահանգներուն մէջ, որ կը համարուի աշխարհի նուշի խոշորագոյն արտադրողը, արտադրութիւնը կեդրոնացուած է Քալիֆորնիոյ մէջ:<ref><small>USDA Foreign Agricultura http://www.fas.usda.gov/htp/horticulture/Tree%20Nuts/2009_Almonds.pdf</small></ref> 2015-ին Քալիֆորնիոյ մէջ բնապահպանական խնդիրներն իրենց ազդեցութիւնն ունեցան նուշի առաքումներու քանակին վրայ եւ ատիկա իր հերթին ազդեց համաշխարհային գիներուն վրայ: Նուշի աճող պահանջարկը նմանապէս նպաստեցաւ բարձր գինի եւ Քալիֆորնիոյ մէջ արտադրութեան աւելացման վրայ:<ref><small>Water battles loom as orchards boom in Stanislaus County http://www.modbee.com/2014/01/11/3129738/water-battles-loom-as-almond-orchards.html </small></ref><ref><small>DeFranco sees highest almond & walnut prices ever http://www.producenews.com/more-what-s-new/11624-defranco-sees-highest-almond-walnut-prices-ever </small></ref>

== Դասաբաշխութիւն ==

* [http://www.whichcountry.co/top-10-almond-producing-countries Top Almond Producing Countries]

* [http://www.almondboard.com/ Almond Board of California] Resources for almond production and research reports for California

* [http://fruitsandnuts.ucdavis.edu/datastore/?ds=391&reportnumber=612&catcol=2806&categorysearch=Almond University of California Fruit and Nut Research and Information Center]

* [http://www.thealmonddoctor.com/ The Almond Doctor] University of California Cooperative Extension Website on Almond Production]

* [https://books.google.am/books/p/anr_publications?id=3dN5Yw_y8UEC&printsec=frontcover&source=gbs_ge_summary_r&cad=0#v=onepage&q&f=false Almond Production Manual] Published by University of California Agriculture and Natural Resources, this handbook includes amongst other chapters a history of almonds, trends in orchard management, and almond farm economics.