«Ուտիք» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ փոխարինվեց: 7]]թ → 7]] թ (2) oգտվելով ԱՎԲ
Չ Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ
Տող 22.
| աշխարհի քարտեզ =
}}
'''Ուտիք''' (նաեւ ''Ուտի'', ''Ուտեաց աշխարհ''), [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ ՀայքՀայքի]]ի տասներկրորդ նահանգը։ Տարածոուած է [[Կուր (արեւմտահայերէն)|Կուր]] գետի աջափնեայ տափարակին վրայ եւ Հայկական լեռնաշխարհի հիււսիս-արեւելեան լեռնային շրջաններին մէջ՝ զբաղեցնելով [[Աղստեւ (գետ)|Աղստեւ գետից]] մինչեւ Կուրի եւ [[Արաքս (արեւմտահայերէն)|Երասխի]] ջրկիցն ընկած տարածքը։ [[Հիւսիս]]էն եւ [[արեւելք]]էն Կուր գետով սահմանակից է [[Աղուանք]]ին, [[արեւմուտք]]էն՝ [[Դեբեդ (արեւմտահայերէն)|ԴեբեդԴեբեդի]]ի եւ Աղստեւի ջրբաժանով՝ [[Գուգարք (արեւմտահայերէն)|ԳուգարքԳուգարքին]]ին, հիւսիս–արեւմուտքէնէ [[Մրղուզի լեռնաշղթայ|Մրղուզի]] եւ [[Սեւանի լեռնաշղթայ|Սեւանի]] լեռնաշղթաներով՝ [[Այրարատ (արեւմտահայերէն)|ԱյրարատԱյրարատին]]ին եւ [[Սիւնիք (նահանգ)|ՍիւնիքՍիւնիքին]]ին, հարաւ–արեւմուտքէն՝ [[Արցախ (արեւմտահայերէն)|ԱրցախԱրցախին]]ին, հարաւէն՝ Երասխ գետով, [[Փայտակարան (արեւմտահայերէն)|ՓայտակարանՓայտակարանին]]ին։։
 
== Վարչական բաժանում ==
Ուտիքը կազմուած էր հետեւեալ 8 գաւառներէն.
* [[Առան-ռոտ]]- կեդրոնը՝ [[Տիգրանակերտ (Արցախ)|Տիգրանակերտ]]
* [[Տռի]]- կեդրոնը՝ [[Բայլական]]
* [[Ռոտ-Պացյան]] (Ռոտ-Պացեան)- կեդրոնը՝ ՞
* [[Աղվե]] (Աղուէ)- կեդրոնը՝ [[Կայեան]]
* [[Տուչքատակ]]- կեդրոնը՝ [[Տավուշ (քաղաք)|Տավուշ]] (Տաւուշ)
* [[Գարդման (գավառ)|Գարդման]]- կեդրոնը՝ [[Գարդման բերդ|Գարդման]]
* [[Շակաշեն]] (Շակաշէն)- կեդրոնը՝ [[Գանձակ]]
* [[Ուտի Առանձնակ]]- կեդրոնը՝ [[Պարտավ]] (Պարտաւ)
 
== Պատմութիւն ==
Հնագիտական պեղումները կը վկայեն, որ նախնադարեան համայնական հասարակութեան ժամանակաշրջանէն, Ուտիքի բնակչութիւնը ներառուած է Հայկական լեռնաշխարհի ընդհանուր տնտեսական եւ մշակութային հարաբերութիւններու ոլորտը։
 
Ք․Ա․ [[13-րդ դար]]ու 1–ին կեսին [[Սարդուրի Բ]]–ի [[Ուրարտու (արեւմտահայերէն)|ուրարտական]] զօրքերը կը մտնեն Ուտիք, իսկ նոյն դարու 2–րդ կէսին․ [[Ռուսա Ա․]] նահանգը, միացուցած է [[Ուրարտու (արեւմտահայերէն)|Ուրարտական պետութեան]]։ Ք․Ա․ [[6-րդ դար]]ուն, Ուրարտուի անկումէն ետք, Ուտիքը կը մտնէ [[Երուանդունիներ]]ու Հայկական թագաւորության մէջ ու կը դառնայ արքայական ձմեռանոց։ Ք․Ա․ [[2-րդ դար]]ուն, Ուտիքը [[Մեծ Հայք (արեւմտահայերէն)|Մեծ ՀայքՀայքի]]ի [[Արտաշէսեան թագաւորութիւն|Արտաշէսեան թագաւորութեան]] կազմին մէջ կը մտնէ։ Ք․Ա․ 1-ին դարուն, [[Տիգրան Բ․ Մեծ]]ը Թագաւորաղբիւր կոչուող վայրին մէջ կը կառուցէ [[Տիգրանակերտ (արեւմտահայերէն)|Տիգրանակերտ]] քաղաքը։ Վարչական շարք մը փոփոխութիւններու հետեւանքով, Ուտիքը [[3-րդ դար]]ուն կազմուած է՝ նախ 7, ապա 8 գաւառներէ։
 
[[301]] թ.-էն, [[Քրիստոնէութեան մուտքը Հայաստան|քրիստոնեութիւնը]] տարածուած է նաեւ Ուտիքի մէջ։ Ուտիքի քրիստոնէութեան ամրապնդման գործին, մեծ դեր ունեցած է [[Գրիգոր Լուսաւորիչ]]ի թոռը՝ Գրիգորիս եպիսկոպոսը։ Մեծ Հայքի [[387]] թ.–ի բաժանումէն ետք, Ուտիքը մնացած է [[Խոսրով Գ․]]–ի Արեւելահայկական թագաւորության կազմին մէջ։ [[450]]-[[451]] թթ.–ին՝ Ուտիքի հայ բնակչութիւնը, մասնակած է [[Վարդան Մամիկոնեան]]ի գլխաւորած հակապարսկական ապստամբութեան եւ [[Աւարայրի ճակատամարտ]]ին։ [[5-րդ դար]]ու վերջաւորութեան, Ուտիք մտած է Արցախի հայ [[Առանշահիկներ (արեւմտահայերէն)|ԱռանշահիկներԱռանշահիկների]]ի թագաւորութեան մէջ։ [[12-րդ դար]]ուն, Ուտիքը ինկած է արաբական տիրապետութեան տակ՝ ռազմաբեմ դառնալով իրարու դէմ պատերազմող [[Արաբական Խալիֆայութիւն|արաբական]] եւ [[Խազարական խաքանութիւն|խազարական]] զօրաբանակներու միջեւ։ [[9-րդ դար]]ու սկիզբը, [[Հիւսիսային Կովկաս]]էն [[Հայաստան]] մուտք գործած [[Սեւորդիներ (արեւմտահայերէն)|Սեւորդեաց]] ցեղը հաստատուած է Ուտիքի մէջ, ընդունած քրիստոնէութիւն եւ հայացած։ [[840]]–ական թթ. Ուտիքի մէջ հիմնադրուած է՝ [[Գանձակ (արեւմտահայերէն)|Գանձակ]] քաղաքը։ [[9-րդ դար]]ու վերջաւորութեան, Ուտիքի հիւսիս–արեւմտեան մասը մտած է [[Բագրատունիներ (արեւմտահայերէն)|ԲագրատունիներԲագրատունիներու]]ու Հայոց թագաւորութեան մէջ։ [[11-րդ դար]]ու 2-րդ կէսին, Ուտիքը [[Սելճուքեան արշաւանքները Հայաստան|գրավել են սելճուք–թուրքերը]]։ [[11-րդ դար]]ու վերջաւորութեան, [[Զաքարեաններ]]ն ազատած են Ուտիքի արեւմտեան շրջանները, որոնք դարձած են [[Վահրամեաններ|Վահրամեան]] ճիւղի տիրոյթը։ [[14-րդ դար]]ու վերջաւորութեան եւ [[15-րդ դար]]ու սկիզբը, Ուտիք ասպատակած են Լենկթեմուրի զօրքերը։ [[17-րդ դար|17-էն]] [[18-րդ դար|18-րդ]] դարերուն, Ուտիքի հայ բնակչութիւնը հարթավայրային շրջաններէն կը ստիպուի հեռանալ նախալեռնային եւ լեռնային շրջանները, մասամբ կեդրոնացած են [[Գանձակ]] քաղաքին մէջ։ [[19-րդ դար]]ու 40-50–ական թթ., Ուտիքի տարածքը մտած է [[Թիֆլիսի (արեւմտահայերէն)|Թիֆլիսի]], 19-րդ դարու վերջաւորութեան եւ [[20-րդ դար]]ու սկիզբը՝ հիմնականօրէն [[Ելիզավետպոլի նահանգ|Ելիզավետպոլի]] եւ մասամբ [[Պաքու]]ի նահանգի մէջ։ [[1918]]-[[1920]] թթ.-ին նահանգի մեծ մասը [[ՄԱԿ]]-ի կողմէն ճանաչուած է որպէս [[Հայաստանի Դեմոկրատական Հանրապետութիւն|ՀՀ]]-ի մաս, սակայն [[Հարաւային Կովկաս]]ի մէջ՝ Խորհրդային կարգերու հաստատումէն ետք, հիմնականօրէն ընդգրկուած է [[Ատրպէյճանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետությիւն|Խորհրդային ԱտրպէյճանԱտրպէյճանի]]ի կազմին մէջ։ ԽՍՀՄ փլուզումէն ետք տարածքային պատկերը գրեթէ չէ փոխուած։
 
== Բնագիտական-աշխարհագրական առանձնայատկութիւններ ==
Ուտիքի հիւսիս–արեւմտեան մասը հիմնականօրէն լեռնային անառիկ շրջան է՝ հարուստ անտառներով եւ ալպեան մարգագետիններով։ Կուրի աջափնեայ հարթավայրային շրջանը մինչեւ Կուրի եւ Երասխի խառնուրդը արգաւանդ դաշտավայր է։ Ուտիքի հարաւ–արեւելեան մասը կը կազմէ [[Մուղանի դաշտավայր]]ի մէկ հատուածը։ Ուտիքի արեւելակեդրոնական մասը՝ [[Թովմա Արծրունի]]ն կը յիշատակէ, որպէսէ Գարգարացւոց, իսկ հիւսիս–արեւմտեանը՝ Շակաշենի կամ Սակասենի դաշտ։ Աղստեւ գետի ստորին հոսանքի շրջանին մէջ է Կակա դաշտը։ Ուտիքէն կը հոսոին բազմաթիւ գետեր եւ գետակներ, որոնք գերազանցապէս Կուրի վտակներն են՝ ([[Շամխոր (գետ)|Շամխոր]], [[Աղստեւ (գետ)|Աղստեւ]], [[Հախում (գետ)|Հախում]], [[Տաւուշ (գետ)|Տաւուշ]], [[Զակամ (գետ)|Զակամ]], Բանանց, Ոսկանապար կամ Գանձակ, Կուրակ, Գերան, Բարակ, Տրտու կամ [[Թարթառ]], Խաչենագետ, Կարկառ եւ այլն)։ Կուրի եւ Երասխի ջրկիցի շրջանին մէջ կան [[Աղ (արեւմտահայերէն)|աղի]] լճակներ։ Ուտիք՝ հնագոյն ժամանակներէն, նշանաւոր էր [[Երկաթ (արեւմտահայերէն)|երկաթերկաթի]]ի, [[Պղինձ (արեւմտահայերէն)|պղնձի]], [[նաւթ]]ի, [[Ոսկի (արեւմտահայերէն)|ոսկիոսկիի]]ի, [[Արծաթ (արեւմտահայերէն)|արծաթարծաթի]]ի եւ արզնի հանքերով։ Այժմ Ուտիքի տարածքը յայտնի է նաեւ ծծմբային կոլչեդանի, [[մանգան]]ի, [[բարիտ]]ի, [[գիպս]]ի, կաոլինի, քուարցիտներու, շինարարական քարերու եւ այլ հանքերով։ Ունի [[հանքային ջուր]]երու բազմաթիւ աղբիւրներ, որոնք հիմնականօրէն կեդրոնացուած են Աղստեւ, Տաւուշ եւ Զակամ գետերու աւազաններուն մէջ։ Ուտիքի լեռնային շրջանները հարուստ են անտառներով։ Բազմազան է նաեւ Ուտիքի կենդանական աշխարհը։ Յիշատակութիւններ կան այն մասին, որ հնագոյն ժամանակներուն Ուտիքուի մէջ հանդիպած են նաեւ [[առիւծ]]ի, [[Ընձառիւծ|յովազյովազի]]ի եւ նմանատիպ այլ կենդանիներու։ Ուտիքի հարթավայրային շրջաններն ունին բարեխառն տաք կիսաանապատային եւ չոր տափաստանային կլիմայ։ Տարեկան տեղումները կը կազմեն 300—600 մմ․, հս-արմ., լեռնային որոշ շրջաններուն՝ մինչեւ 900 մմ․, Յունուարեան միջին ջերմաստիճանը կը կազմէ 3[[Ցելսիուսի սանդղակ|°C]]–էն մինչեւ -3 °C, իսկ Յուլիսինը՝ 20 °C–27 °C եւ աւելի։
 
{{Մեծ Հայքի վարչական բաժանում}}
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Ուտիք» էջէն