«Չարլզ Տարուին» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Նոր էջ «{{ԱՀ}} {{անավարտ}} {{խմբագրում եմ|Յակոբ}} Ծնած է Փետրուար 12 1809 Մաումթ Շրուսպերի Չարլզ Ռոպըրթ Տարուին (...»:
 
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{Տեղեկաքարտ Անձ (արեւմտահայերէն)
{{անավարտ}}
| անուն ազգանուն =
{{խմբագրում եմ|Յակոբ}}
| բնագիր ԱԱՀ =
Ծնած է Փետրուար 12 1809
| պատկեր = Charles_Darwin_1880.jpg
Մաումթ Շրուսպերի
| չափ =
| նկարագրութիւն =
| ծնած է = [[Փետրուար]] [[12]], [[1809]]
| ծննդավայր = [[Մաունթ]], [[Շրիւսպերի]]
| վախճանած է = [[Ապրիլ]] [[19]], [[1882]]
| վախճանի վայրը = Տաունի, Լոնտոն
| քաղաքացիութիւն = Մեծ Պրիթանիայի<br /> եւ Իռլանտայի միացեալ թագաւորութիւն
| հպատակութիւն =
| ազգութիւն =
| [[ալմա մատեր]] = [[Քրիստի քոլլեճ]], [[Էդինպուրկի համալսարան]]<br /> եւ [[Շրյուսպերի դպրոց]]
| կրօնք = [[Աթէիսթ]]
| ազդուած է =
| ազդած է =
| գրքեր =
| աշխատանք =
| կարողութիւն =
| մասնագիտութիւն = բնագէտ, երկրաբան,<br /> էվոլյուշընիստ, ճանապարհորդ<br /> հետազոտող,<br /> քաղաքական գործիչ, գրող ճանապարհորդ,<br /> բուսաբան, քաղցկեղաբան,<br /> էթոլոգ, միջատաբան<br /> եւ բնապահպանագէտ
| ամուսին = Էմմա Տարուին
| ծնողներ = Հարը՝ Ռոպըրթ Տարուին,<br /> եւ մայրը՝ Սուսանա Տարուին
| երեխաներ = 10 Երեխաներ
| պարգեւներ և մրցանակներ = Ուոլասթոնի մետալ, Թագաւորական մետալ,<br /> Կոպլիի մետալ, Արվեստի եւ<br /> գիտության ոլորտում<br /> ունեցած վաստակի շքանշան եւ Լոնտոնի<br /> թագաւորական ընկերութեան անդամ
| կայքէջք =
| ստորագրութիւն = Charles_Darwin_Signature.svg
}}
 
'''Չարլզ Ռոպըրթ Տարուին''' (անգլ. Charles Robert Darwin [[Փետրուար]] [[12]] [[1809]] Մաումթ ՇրուսպերիՇրիւսպերի[[Ապրիլ]] [[19]] [[1882]]<ref>https://portal.dnb.de/opac.htm?method=simpleSearch&cqlMode=true&query=idn%3D118523813</ref> Տաունի Լոնտոն) անգլիացի բնագէտ եւ ճանապարհորդ առաջիններէն մէկը որ գիտակցած եւ պատկերաւոր դրսեւորած է այն որ կենդանի մարմիններու բոլոր տեսակները կ՛ենթարկուին էվոլիւցիայի ընդհանուր նախնիներէն։ Իր տեսութեան մէջ որուն առաջին լայնածաւալ շարադրումը տպագրուած է [[1859]] թուականին ՙՙՏեսակներու Ծագումըՙՙ գիրքին մէջ (ամբողջական անուանումը՝ ՙՙՏեսակներու ծագումը բնական ընտրութեան ճանապարհով կամ կեանքի համար պարքարի ընթացքին բարենպաստ ցեղերու գոյատեւումըՙՙ) Տարուինը էվոլիւցիայի հիմնական շարժիչ ուժ համարած է բնական ընտրութիւնը եւ անորոշ փոփոխականութիւնը։
Էվոլիւցիայի գոյութիւնը ճանչցուած է գիտնականներու մեծամասնութեան կողմէն տակաւին Տարուինի ողջութեան ժամանակ այն պարագային երբ բնական ընտրութեան տեսութիւնը որպէս էվոլիւցիայի հիմնական շարժիչ ուժ ընդհանուր ճանաչում ստացած է միայն [[20րդ դարուդար]]ու 30ական թուականներուն։ Տարուինի յայտնագործութիւնները եւ գաղափարները վերամշակուած ձեւով հիմք կը ստեղծեն էվոլիւցիայի ժամանակակից համադրական տեսութեան համար եւ կը կազմեն կենսաբանութիւն նիւթին հիմքը որ կ՛ապահովէ կենսաբազմազանութեան տրամաբանական բացատրութիւնը։ Տարուինի տեսութեան ուղղափառ (խիստ) հետեւորդները կը զարգացնեն էվոլիւցիոն միտքի ուղղութիւնը՛ որ կը կրէ իր անունը ([[տարուինիզմ]])<ref>https://www.wikidata.org/wiki/Q922063</ref>։
 
 
== Կարճ Կենսագրութիւնը ==
=== Մանկութիւնը եւ պատանեկութիւնը ===
 
'''Չարլզ ՏարուիընՏարուին'''ը ծնած է [[1809]] թուականի [[Փետրուար]] [[12]]-ին Շրոփշիր կոմսութեան Շրուսպերի [[Shrewsbury]] քաղաքի Մաունթ Հաուս (անգլ.՝ Mount House) <ref>https://www.wikidata.org/wiki/Q922063</ref> տոհմական կալուածի մէջ։ Կայացած բժիշկ եւ ֆինանսագէտ Ռոպերթ Տարուինի (անգլ. Robert Darwin) եւ Սիւզըն Տարուինի (ծնունդով՝ Ուէճվուտ անգլ. Wedgwood) վեց երեխաներէն հինգերորդն էր։ Ան երկու նշանաւոր ապոլիցիոնիստ պապերու թոռ էր՛ հօր կողմէն՝ Էրասմուս Տարուինի մօր կողմէն՝ [[Ճոզայա Ուէճվուտի։Ուէճվուտ]]ի։
 
Այդ երկու ընտանիքները հիմնականին մէջ ընդունած են ունիտորականութիւնը, բայց Ուէճվուտները եղած են Անգլիական եկեղեցւոյ ատեպտներ։ [[Ռոպերթ Տարուին]]ը, ըլլալով բաւականին ազատ հայեացքներու տէր, համաձայնած էր, որ փոքրիկ Չարլզը հաղորդութիւն ստանայ Անգլիական եկեղեցւոյ մէջ, բայց միեւնոյն ժամանակ Չարլզը եւ իր եղբայրները մօր հետ միասին կ՛այցելէին Ունիտորական եկեղեցի։ [[1817]]թ. ցերեկային դպրոց ընդունուելով, 8-ամեայ Տարուինը արդէն կը հաղորդակցուէր բնական պատմութեանը եւ հաւաքածոներ կը կազմէր։ Նոյն տարուն, Յուլիս ամսուն կը մահանայ անոր մայրը։ [[1818]]թ. Սեպտեմբերէն մեծ եղբօր Էրազմի (անգլ. Erasmus Alvey Darwin) հետ կը յաճախէ [[Շրուսպերի]]ի մօտակայ Անգլիական դպրոց (անգլ. [[Shrewsbury School]]), որպէս պանսիոներ։ Մինչ եղբօր [[Էրազմ|Էրազմի]] հետ Էտինպուրկի համալսարան ուղեւորուիլը ան 1825 թ. ամրանը հանդէս կու գայ որպէս օգնական-աշակերտ եւ կ՛օգնէ հօրը իր բժշկական ասպարէզին մէջ՝ օգնութիւն ցուցաբերելով Շրոփշիրի չքաւորներուն։
 
=== Կեանքի Էտինպուրկեան ժամանակահատուածը ([[1825]]—[[1827]]) ===
Այդ երկու ընտանիքները հիմնականին մէջ ընդունած են ունիտորականութիւնը, բայց Ուէճվուտները եղած են Անգլիական եկեղեցւոյ ատեպտներ։ Ռոպերթ Տարուինը, ըլլալով բաւականին ազատ հայեացքներու տէր, համաձայնած էր, որ փոքրիկ Չարլզը հաղորդութիւն ստանայ Անգլիական եկեղեցւոյ մէջ, բայց միեւնոյն ժամանակ Չարլզը եւ իր եղբայրները մօր հետ միասին կ՛այցելէին Ունիտորական եկեղեցի։ 1817թ. ցերեկային դպրոց ընդունուելով, 8-ամեայ Տարուինը արդէն կը հաղորդակցուէր բնական պատմութեանը եւ հաւաքածոներ կը կազմէր։ Նոյն տարուն, Յուլիս ամսուն կը մահանայ անոր մայրը։ 1818թ. Սեպտեմբերէն մեծ եղբօր Էրազմի (անգլ. Erasmus Alvey Darwin) հետ կը յաճախէ Շրուսբերիի մօտակայ Անգլիական դպրոց (անգլ. Shrewsbury School), որպէս պանսիոներ։ Մինչ եղբօր Էրազմի հետ Էտինպուրկի համալսարան ուղեւորուիլը ան 1825 թ. ամրանը հանդէս կու գայ որպէս օգնական-աշակերտ եւ կ՛օգնէ հօրը իր բժշկական ասպարէզին մէջ՝ օգնութիւն ցուցաբերելով Շրոփշիրի չքաւորներուն։
Էտինպուրկի համալսարանի մէջ բժշկագիտութիւն ուսանելու ժամանակ Տարուինը կ՛ընդունէ որ դասախօսութիւնները ձանձրալի են, իսկ վիրաբուժութիւնը տառապանք կը պատճառէ, այդ պատճառով կը ձգէ բժշկագիտութեան ուսուցումը։ Ասոր փոխարէն ան տաքսիտերմիա կ՛ուսումնասիրէ Ճոն Էտմոնսթոունին քով, որ իր փորձը ձեռք բերած էր [[Հարաւային Ամերիկա]]յի անձրեւային անտառներ կատարած արշավի ընթացքին Չարլզ Ուոթըրթոնին (անգլ. Charles Waterton) ուղեկցելու ժամանակ, շատ յաճախ անոր բնութագրելով որպէս «շատ հաճելի և բազմուսում մարդ» (անգլ. very pleasant and intelligent man)։
 
Յաջորդ տարի ըլլալով բնական պատմութեան դասարանի ուսանող ան կը միանայ [[Փլինեւսկ|Փլինեւսկիի]] ուսանողական հասարակութեանը, ուր եռանդուն կը քննարկուէր ռատիքալ /արմատական նիւդապաշտութիւնը։ Այդ ժամանակ ան հանդէս կու գար, որպէս օգնական Ռոպերթ Էտմոնտ Կրանթի (անգլ. [[Robert Edmund Grant]]) մօտ ծովային անողնայարաւորներու կենսական ցիկլի եւ [[անաթոմի]]ի հետազօտութիւններուն մէջ։ Ընկերութեան նիստերու ժամանակ [[1827թ]]. Ան կը ներկայացնէ կարճ տեղեկութիւններ իր առաջին բացայայտումներուն մասին, որ հայեացք կը փոխէ հասարակ երեւոյթներու վերաբերեալ։ Մասնաւորապէս ան ցոյց տուաւ, որ այսպէս կոչուած մշանկայի [[Flustra]] ձուերը, կը տիրապետեն ընդունակութեամբ ինքնուրոյնաբար շարժիլ թարթիչներու օգնութեամբ եւ իրականին մէջ կը հանդիսանան, որպէս թրթուռներ, միւս յայտնագործութեան մէջ ան կը նկատէր, որ փոքրիկ գնդաձև մարմինները, որոնք կը հանդիսանան ջրիմուռներու [[Fucus loreus]] երիտասարդ փուլերը, իրենցմէ կը ներկայացնեն կնճիթային տզրուկի [[Pontobdella muricata]]. ձուային բոժոժներ։ Անգամ մը Տարուինի ներկայութեամբ Կրանթը կը գովաբանէր Լամարկի էվոլիւցիոն գաղափարները։ Տարուինը զարմացած էր այդ հրճվագին ճառով, բայց լռութիւն պահպանեց։ Վերջերս ան նոյնատիպ գաղափարներ առած էր իր էռազմ մեծ հօրմէ՝ կարդալով անոր Զոոնոմիան, այդ պատճառով տեղեակ էր այդ տեսութեան հակասութիւններուն։ Էտինպուրկի մէջ երկրորդ տարին մնալու ընթացքին Տարուինը կը յաճախէ Ռոպըրթ Ճէմսընի բնական պատմութեան դասընթացքին, որ կ՛ընդգրկէր երկրաբանութիւնը, ներառեալ բանավէճը նեփթունիստներու եւ փլութոնիստներու միջեւ։ Այն ատեն Տարուինը ոչինչ կը զգար երկրաբանական գիտութիւններու հանդէպ, թէեւ ստացած էր բաւականաչափ նախապատրաստութիւն, որ բանականօրէն դատէր այդ նիւթին մասին։ Այդ ընթացքին ան ուսումնասիրած է բոյսերու դասակարգումը, մասնակցութիւն ունեցած է ընդարձակ հաւաքածոներու աշխատանքին մէջ Համալսարանական թանգարանին մէջ, այն ժամանակաշրջանի ամենամեծ թանգարաններէն մեկուն մէջ։
 
=== Կեանքի Քէմպրիճեան ժամանակաշրջանը ([[1828]]-[[1831]]) ===
[[Պատկեր:Charles Darwin by G. Richmond.jpg|մինի|ձախից| նոյնիսկ երիտասարդ ժամանակ, Տարոուինը դարձավ գիտական խումբի անդամ (Նկարի հեղինակը [[Ջորջ Ռիչմոնդ]], 1830 թ.)]]
 
Տարուինին հայրը գիտնալով, որ տղան ձգած է բժշկութեան ուսուցումը շատ կը սրտնեղի եւ կ՛առաջարկէ անոր ընդունուիլ Քէմպրիճի քրիստոնէական քոլէճ եւ Անգլիական եկեղեցւոյ մէջ քահանայի աստիճան ստանալ։ Դարուինի խօսքերով Էտինպուրկի մէջ անցուցած օրերը անոր մէջ կասկած յառաջացուցած էին անգլիական եկեղեցւոյ կանոններու նկատմամբ։ Այդ իսկ պատճառով մինչ վերջնական որոշում կայացնելը ան մտածելու ժամանակ կ՛առնէ։ Այդ ընթացքին ան ջանասիրութեամբ կը կարդայ աստուածաբանական գիրքեր եւ վերջին հաշուով կը համոզէ ինքզինքին եկեղեցական կանոններու ընդունելիութիւնը եւ կը պատրաստուի ընդունուիլ։ Էտինպուրկի մէջ ուսման ժամանակ ան որոշ հիմունքներ մոռցած էր, որոնք անհրաժեշտ էին ընդունուելու համար, այդ պատճառով ան կը պատրաստուի մասնաւոր ուսուցիչի մօտ Շրուսպերի մէջ եւ կ՛ընդունուի Քէմպրիճ տօնական արձակուրդներէն յետոյ 1828թ. սկիզբը։ Տարուինը սկսաւ սորվիլ, բայց անոր իսկ խօսքերով ինք այնքան ալ չէր խորանար ուսման մէջ, իր ամբողջ ժամանակին մեծ մասը յատկացնելով ձիավարութեանը, որսորդութեանը եւ հրաձգութեանը (դասախօսութիւններուն յաճախումը կամաւոր էր)։ Անոր հօրեղբօր որդին՝ Ուիլիամ Ֆոքսը (անգլ. William Darwin Fox) կը ծանօթացնէ անոր միջատաբանութեանը եւ կը մտերմացնէ շարք մը անձերու հետ որոնք տարուած էին միջատներու հաւաքածոներով։ Արդիւնքը կ՛ըլլայ այն որ Տարուինի մօտ Դարվինի մոտ կ՛արթննայ բզէզներ հաւաքելու կիրքը։ Նոյն Տարուինը իր հետաքրքրութիւնները հաստատելու համար կը բերէ հետեւեալ պատմութիւնը. «Անգամ մը ծառէն փրցնելով հին կեղեւի կտոր մը, ես տեսայ երկու արտասովոր բզէզներ, ես իւրաքանչիւր ձեռքով առի մէկական բզէզ, բայց ես տեսայ երրորդին, ինչ-որ նոր տեսակի, որուն ես ի վիճակի չէի ձգել եւ ես այն բզէզին, որ աջ ձեռքիս էր դրի բերանս։ Բայց աւաղ այն արձակեց ինչ-որ չափազանց այրող հեղուկ, որ այնպէս այրեց լեզուս, որ ես ստիպուած էի թքել բզէզը եւ ես կորսնցուցի անոր այնպէս, ինչպէս երրորդը»։ Անոր որոշ ձեռքբերումները տպագրուեցին Սթէֆընսի (անգլ. James Francis Stephens) «Բրիտանական միջատաբանութեան նկարազարդումները» գիրքին մէջ՝ անգլ. «Illustrations of British entomology»։
 
[[Պատկեր:John Stevens Henslow.jpg|մինի|[[Գենսլոու Ջոն Ստիվեն]]]]
Ան կը դառնայ բուսաբանութեան փրոֆեսոր Ջոն Ստիվէն Հենսլոուի (անգլ. John Stevens Henslow) հետեւորդը եւ մտերիմ ընկերը։ Հենսլոուի հետ ծանօթութեան շնորհիւ ան կը ծանօթանայ այլ առաջատար բնագէտներու հետ, իրենց շրջանակներու մջ յայտնի դառնալով որպէս. «այն որ կը զբօսնէ Հենսլուի հետ» (անգլ. «the man who walks with Henslow»)։ Երբ կը մօտենան քննութիւնները Տարուինը կը կենտրոնանայ ուսման վրայ։ Այդ ժամանակ ան կը կարդայ Ուիլիըմ Փալէիի (անգլ. William Paley) «Քրիստոնէութեան ապացուցումը» (անգլ. «Evidences of Christianity»), որուն լեզուն եւ շարադրանքը կը հիացնեն Տարուինը։ Ուսման աւարտին 1831թ. Յունուարին Տարուինը լաւ առաջադիմած էր աստուածաբանութեան մէջ, ուսումնասիրած էր գրականութեան դասականներուն, մաթեմատիկան եւ ֆիզիկան եւ յաջողութեամբ 178 քննութիւն յաջող յանձնողներէն ան ցուցակին մէջ 10-րդն էր։ Տարունը կը մնայ Քէմպրիճի մէջ մինչեւ Յունիս։ Ան կ՛ուսումնասիրէ Փալէիի «Բնական աստուածաբանութիւն» (անգլ. «Natural Theology») աշխատանքը, ուր հեղինակը կը բերէ աստուածաբանական փաստարկներ բնութեան էութեան բացատրութեան համար, բացատրելով յարմարուողականութիւնը բնութեան օրէնքներու միջոցով, որպէս Աստուծոյ ազդեցութիւն։ Ան կը կարդայ Կերշլիի գիրքը, ուր նկարագրուած էր բնական փիլիսոփայութեան գերագոյն նպատակը, որպէս օրէնքներու ըմբռնում ինդուկցիոն դատողութեան միջոցով, որ հիմնուած էր հետազօտութիւններու վրայ։ Յատուկ ուշադրութիւն կը դարձնէ Ալեքսանտր Ֆոն Կումպոլտթի «Անձնական պատմութիւն» (անգլ. «Personal Narrative») գիրքին, ուր հեղինակը կը նկարագրէ իր ճանապարհորդութիւնները։ Թեներիֆէ կղզիի նկարագրութիւնը, որ կը բերէ Կումպոլտթը, Տարուինը եւ անոր ընկերները կը վարակեն գաղափարով մը՝ ուսումը աւարտելէն յետոյ մեկնիլ հոն, որպէսզի արեւադարձային պայմաններու մէջ զբաղին բնական պատմութեամբ։ Ասոր պատրաստուելու համար ան Ադամ Սէճուիքի (անգլ. Adam Sedgwick) մօտ կը սորվի երկրաբանական դասընթացքին եւ ամրանը անոր հետ կը մեկնի Ուէլս. ցեղերու քարտէսագրումին։ Երկու շաբաթ անց վերադառնալով Հիւսիսային Ոէլսով կարճատեւ ուղեւորութենէն, ան կը գտնէ նամակ մը Հենսլոուիէն, ուր ան Տարուինին կը ներկայացնէ «Պիկլի» քափիթանին՝ Ռոպըրթ Ֆիցրոյին, որպէս համապատասխան մարդ բնագէտի չվարձատրուող պաշտօնին համար, որուն հրամանատարութեան տակ չորս շաբաթ անց պէտք է սկսուէր արշաւը դէպի Հարաւային Ամերիկայի ափերը։ Տարուինը պատրաստ էր ընդունելու առաջարկը, բայց անոր հայրը դէմ էր նմանօրինակ արկածներուն, քանի որ կը կարծէր երկամեայ ճամփորդութիւնը ոչ այլ ինչ է, քան ժամանակի պարապ վատնում։ Բայց անոր մօրեղբօր Ճոզիա Ուէճվուտ երկրորդ (անգլ. Josiah Wedgwood II) միջամտութիւնը կը համոզէ անոր հօրը տալ համաձայնութիւն։
 
=== Բնագէտի ճամփորդութիւնը «Պիկլ» նաւի վրայ (1831-1836)===
«Պիկլ»ը կը կատարէր Հարաւային Ամերիկայի ջրափնեայ գիծին նկարահանումը, Տարուինը սկսաւ կազմել տեսութիւններ անոր շրջապատող բնութեան հրաշքներուն մասին:
[[Պատկեր:HMS Beagle by Conrad Martens.jpg|մինի|''«[[Բիգլ]]ը»'' կատարում էր [[Հարավային Ամերիկա]]յի ջրափնյա գծի նկարահանումը, Դարվինը սկսեց կազմել տեսություններ նրան շրջապատող բնության հրաշքների մասին]]
 
Համալսարանը աւարտելէն յետոյ 1831 թուականին Տարուինը, որպէս բնագէտ շուրջերկրեայ ճամփորդութեան կը մեկնի թագաւորական նաւատորմի արշաւային «Պիկլ» նաւով, ուրկէ Անգլիա վերադարձած է միայն 1836 թ.Հոկտեմբեր 2-ին։ Ճանապարհորդութիւնը տեւած է 5 տարիէ ոչ պակաս։ Ժամանակին մեծ մասը Տարուինը կ՛անցընէր ափին, ուսումնասիրելով երկրաբանութիւն եւ հաւաքելով բնական պատմութեան հաւաքածոյ, այն ժամանակ, երբ « «Պիկլ» Ֆիցրոյի գլխաւորութեամբ ափի հիտրոկրաֆիկական եւ քարտէսագրական նկարահանումներ կ՛իրականցնէր։ Ճամփորդութեան ժամանակ ան հանգամանօրէն գրի կ՛առնէր իր հետազօտումները և տեսական երեսպատումները։ Ժամանակ առ ժամանակ, երբ ատոր համար յարմար պահ կը ստեղծուէր Տարուինը նշումներու պատճէնը կ՛ուղարկէր [[Քէմպրիճ]] նամակներու հետ միասին, որոնք կը ներառէին իրենց մէջ օրագիրի տարբեր մասերու պատճէնները ազգականներու համար։ Ճամփորդութեան ժամանակ ան կատարած է շարք մը տարբեր շրջաններու երկրաբանական նկարագրում, հաւաքած է կենդանիներու հաւաքածոյ, նաեւ կատարած է ծովային անողնայարներու արտաքին կառուցուածքի եւ անաթոմիի կարճ նկարագրում։ Ուրիշ ոլորտներու մէջ, ուր Տարուինը անտեղեակ էր, ան իրեն ցուցաբերեց, որպէս հմուտ հաւաքածո հաւաքող՝ հաւաքելով նմուշներ, որպէսզի մասնագէտները ուսումնասիրեն։ Չնայած յաճախ շատ վատ ինքնազգացողութեանը կապուած ծովային հիւանդութեան հետ Տարուինը կը շարունակէր իր ուսումնասիրութիւնները նաւամատոյցի վրայ. անոր կենդանաբանական նմոյշներուն մեծ մասը եղած են ծովային անողնայարաներու մասին, որոնց հաւաքածոն ան կը հաւաքէր եւ կը նկարագրէր երբ ծովթ կը հանդարտէր։ Առաջին կանգառի ժամանակ Սանթեակոյի ափերուն մօտ, Տարուինը հետաքրքիր երեւոյթ մը կը նկատէ՝ հրաբխային քարաժայռեր խեցիներով եւ մարջաններով, որոնք լաւայի բարձր ջերմաստիճանի ազդեցութեան տակ վերածուած էին ճերմակ պինդ լեռնատեսակի։ [[Ֆիցրոյ|Ֆիցրոյը]] անոր կու տայ Չարլզ Լայէլի «Երկրաբանութեան հիմքերը» (անգլ. ”[[Principles of Geology]]”) գիրքի առաջին հատորը, ուր հեղինակը կը ձեւակերպէ ունիֆորմիզմի գաղափարներրը երկար ժամանակահատուածին երկրաբանական փոփոխութիւններու մեկնաբանութեան միջոցով։ Եւ արդէն առաջին հետազօտութիւնները, որ կատարուած են Տարուինի կողմէն «Կանաչ Հրուանդան»ի կղզիներու վրայ Սանթեակոյի մէջ, ցոյց տուին մեթոտի գերազանցութիւնը, որ կիրառուած էր Լայէլի կողմէն։ Յետագային Տարուինը կ՛ընդունի եւ կ՛օգտագործէ Լայէլի մօտեցումը երկրաբանութեան գիրքի գրառումի տեսական մօտեցումներու եւ անդրադարձներու համար։
[[Պատկեր:Voyage of the Beagle-en.svg|մինի|300px|«Պիկլ» նաւի ճամբորդութիւնը]]
[[Փունթա Ալթա]] վայրի մէջ, որ Փաթակոնիայի մէջ է, ան կարեւոր յայտնագործութիւն մը կ՛ընէ է։ Տարուինը կը յայտնաբերէ քարացած անյետացած հսկայական անհետացած հսկայական կաթնասուն մը։ Գտածոյի կարեւորութիւնը կ՛ընդգծուի այն բանի մէջ, որ կենդանիին մնացորդները գտնուեցան հանքատեսակներու մէջ նոր տեսակի փափկամարմինի խեցիներու կողքին, ինչը անուղղակիօրէն ցոյց կու տայ թէ այն չէ անհետացած շատոնց՝ առանց կլիմայի փոփոխութեան յատկանիշներու կամ աղէտներու։ Ան կը բնորոշէ գտածոն, որպէս քիչ յայտնի մեկաթերիա ոսկրային զրահով, որը առաջին հայեացքէն նման էր տեղական զրահամորթի հսկայական վարկածին։ Այդ գտածոն մեծ հետաքրքրութիւն յառաջացուց, երբ հասաւ [[Անգլիա|Անգլիոյ]] ափերուն։ Տեղական կաուչոների հետ երկրի ներքին շրջանները ուղեւորուած ժամանակ երկրաբանութիւնը նկարագրելու եւ բրածոյ մնացորդներու հաւաքածոյ հաւաքելու ժամանակ ան ձեռք կը բերէ պատկերացումներ, յեղաշրջումի ժամանակահատուածում բնիկ ազգութիւններու եւ գաղութարարներու փոխ համագործակցութեան սոցիալական, քաղաքական և մարդաբանական տեսանկիւններու մասին։ Ան նաեւ կը նկատէ, որ Նանտու ջայլամի զոյգ տարատեսակները ունին տարբեր, բայց վերածածկուող բնակավայրեր։ Շարժուելով դէպի հարաւ, ան կը յայտնաբերէ աստիճանաձեւ հարթավայրեր՝ ծածկուած կոկանով եւ փափկամորթիի խեցիներով, նման ծովային սարահարթերու՝ արտացոլելով ցամաքի բարձրացման շարքը։ Կարդալով Լայէլի երկրորդ հատորը, Տարուինը կ՛ընդունէ անոր տեսակէտը տեսակներու «ստեղծումի կենտրոնի» վերաբերեալ, բայց անոր գտածոները եւ դատողութիւնները կը ստիպեն անոր կասկածի տակ առնելու Լայէլի գաղափարները տեսակներու անհետացումի եւ յարատեւութեան վերաբերեալ. Նաւամատոյցի վրայ կը գտնուէին երեք հրոերկրացիներ, որոնց [[Անգլիա]] տեղափոխած էին «Պիկլ»ի անցած արշաւի ժամանակ [[1830]] թ. Փետրուարին։ Անգլիոյ մէջ մէկ տարի անցընելէն յետոյ անոնք ետ վերադարձուած են Հրոյ երկիր, որպէս քարոզիչներ։ Տարուինը համարեց անոնց քաղաքակիրթ, բարեկամական, այն ժամանակ, երբ իրենց ցեղակիցները «խեղճ, անկում ապրած վայրենիներ» երեւցան, ճիշդ այնպէս, ինչպէս իրարմէ կը տարբերուին ընտանի եւ վայրի կենդանիները։ Տարուինի համար այդ տարբերութիւնները առաջին հերթին ցուցադրեցին քաղաքավարութեան գերազանցութեան նշանակութիւնը, բայց ոչ ռասայական անլիարժէքութիւնը։ Ի տարբերութիւն իր գիտնական ընկերներուն, ան արդէն կը մտածէր, որ մարդու եւ կենդանիի միջեւ անյաղթահարելի անդունդ գոյութիւն չունի։ Մէկ տարի անց այդ առաքելութիւնը լքուած էր։ Հրոերկրացին, որուն անուանած էին [[Ճիմի Պաթթըն]] (անգլ. Jemmy Button) սկսած էր ապրիլ այնպէս ինչպէս միւս ապորիկենները. ան ունէր կին եւ չուներ ոչ մէկ ցանկութիւն վերադառնալու [[Անգլիա]]։
 
[[Չիլի]]ի մէջ Տարուինը կը դառնայ ուժեղ երկրաշարժի ականատես եւ կը տեսնէ նշաններ, որոնք կը մատնանշէին, որ հողը նոր բարձրացած է։ Այդ բարձրացած հողի շերտը իր մէջ կը ներառէր երկփեղկանի կակղամորթիի խեցիներ, որոնք կը գտնուէին բարձր մակընթացութեան մակարդակէն բարձր։ Անդերի բարձրավայրերուն ան նոյնպէս յայտնաբերած է կակղամորթիի խեցիներ եւ քանի մը տեսակ գտածոյ ծառեր, որոնք սովորաբար կ՛աճին աւազոտ լողափերուն։ Իր տեսական մտորումները բերեցին այն բանին, որ ցամաքի բարձրացումի ժամանակ խեցիները կը գտնուէին բարձր սարերու վրայ, իսկ ծովային յատակի հատուածներու իջեցումի ժամանակ ովկիանոսային կղզիները կ՛անցնին ջուրի տակ եւ այդ ժամանակ կղզիներուն շուրջ առափնեայ բուսախութերէ կը կազմաւորուին արգելախութեր, հետագային ատոլներ / մարջանի մանեկաձեւ կղզի։ Գալապագոսեան Կղզիներուն վրայ Տարուինը նկատեց որ ծայրահաւիկի ընտանիքէն որոշ ներկայացուցիչներ կը տարբերուին այդպիսիներէն Չիլիի մէջ եւ կը տարբերուին իրարմէ տարբեր կղզիներու վրայ։ Նաեւ ան լսած էր, որ ցամաքային կրիաներու զրահները թեթեւակի կը տարակերպուին ձեւով՝ մատնացոյց ընելով ծագումկ կղզին։ Աւստրալիոյ մէջ տեսած պարկաւոր ագեվազանման առնէտները/շիկամկները եւ բադակտուցները այնպէս արտասովոր էին, որ Տարուինը եկաւ այն միտքին որ ամենաքիչը երկու ստեղծող միաժամանակ աշխատած են այս աշխարհը ստեղծած ատեն։ Ան գտաւ, որ Աւստրալիոյ ապորիկենները «բարեկիրթ են եւ հաճելի» նկատեց, եւրոպական գաղութացման ճնշումին տակ, անոնց թուաքանակի արագ կրճատումը։ «[[Պիկլ]]»ը կը հետազօտէր Կոկոսեան կղզիներու ատոլները / մարջանի մանեկաձեւ կղզի/ նպատակ ունենալով պարզաբանել անոնց ձեւավորումի մեքանիզմները։ Այդ հետազօտութեան յաջողութիւնը շատ բանի մէջ որոշուած էր Տարուինի տեսական մտորումներով։ Ֆիցրոյը սկսած էր գրել պաշտօնական փոխադրութիւն Պիկլի ճամփորդութեան մասին եւ Տարուինի օրագիրը ընթերցելէն յետոյ, ան կ՛առաջարկէ այն ներառել հաշուետուութեան մէջ։ Իր ճամփորդութեան ժամանակ Տարուինը եղած է Թեներիֆէ կղզիի վրայ, Կանաչ Հրվանդանի կղզիներուն վրայ, Բրազիլիայի ափերուն, Արժանթին, Ուրուկուէյ , Հրոյ Երկիր, Թասմանիա, Կոկոսեան կղզիներւ վրայ, ուրկէ բերաւ մեծ քանակի հետազօտութիւններ։ Արդիւնքները ան շարադրած է իր գործերուն մէջ՝ «Բնագէտի որոնումներու օրագիրը» (The Journal of a Naturalist, 1839), «Պիկլ» նաւի վրայ ճամփորդութեան կենդանաբանութիւնը» (Zoology of the Voyage on the Beagle, [[1840]]), «Քորալեան խութերու կառուցուածքը եւ բաշխումը» (The Structure and Distribution of Coral Reefs, [[1842]]); Առաջին հետաքրքիր բնական երեւոյթներէն, որ Տարուինը նկարագրած էր իր գիտական գրականութեան մէջ, եղած են փենինթենթես յատուկ ձեւի սառէ բիւրեղները, որոնք կը յառաջանան Անդերու սառցադաշտին մակերեսին վրայ։
 
== Տարուինի հիմնական գիտական աշխատութիւնները ==
=== «Տեսակներու ծագումը»-ի գրելու եւ հրատարակելու պատմութիւնը ===
1837 թուականէն Տարուինը օրագիր կը վարէ, որուն մէջ գրի կ՛առնէր տնային կենդանիներու եւ բոյսերու կարգերուն տուեալները, նաեւ բնական ընտրութեան դիտումները։ 1842 թ. ան կը գրէ առաջին նկարագիրը տեսակներու առաջացման մասին։ Սկսած [[1855]] թ-էն նամակագրութիւն կ՛ունենայ ամերիկացի բուսաբան Ա. Կրէմի հետ, որուն երկու տարի անց կը շարադրէ իր գաղափարները։ Անգլիացի բնագէտ եւ երկրաբան Չ. Լայէլի ազդեցութեան տակ Տարուինը [[1856]] թ. Կը սկսի նախապատրաստել գիրքին երրորդ ընդլայնուած տարբերակը։ 1858 թ. Յունիսին, երբ աշխատանքը կիսով չափ կատարուած էր, ան անգլիացի բնագէտ Ա.Ռ. Ուոլէսէն նամակ կը ստանայ վերջինիս ձեռագրերու յօդուածով։ Այդ յօդուածին մէջ Տարուինը կը գտնէ բնական ընտրութեան իր սեփական տեսութեան համառօտ շարադրանքը։ Երկու բնագէտները անկախ և միաժամանակ մշակած էին նոյնատիպ տեսութիւններ։ Երկուքին վրայ ալ իր ազդեցութիւնը ձգած էր ազգաբնակչութեան մասին Տ. Ռ. Մալթուսի աշխատանքը, երկուքն ալ ուսումնասիրած էին ֆլորա, ֆաունա եւ խումբ մը կղզիներու երկրաբանական կազմաւորումները եւ յայտնաբերած էին շօշոփելի տարբերութիւններ անոնց մէջ բնակեցուած տեսակներուն միջեւ։ Տարուինը Լայէլին կը ղրկէ Ուոլէսի ձեռագիրը իր սեփական նկարագիրին հետ միասին՝ երկրորդ տարբերակի ուրուագիծերով (1844) եւ Ա. Կրէյին ([[1857]]) ուղարկուած իր նամակի պատճէնով Լայէլը խորհուրդի համար դիմեց անգլիացի բուսաբան Ճոզէֆ Ճուքէրին եւ 1859 թ. Յուլիսի 1 անոնք միասին Լոնտոնի մէջ Լինեւսքիի ընկերութեանը կը ներկայցնեն իրենց աշխատանքները։ [[1859]] թ. Տարուինը կը տպագրէ «Տեսակներու ծագումը բնական ընտրութեան միջոցով կամ բարենպաստ տեսակներու պահպանումը կեանքի պայքարին մէջ» (The Effects of Cross- and Self-Fertilization in the Vegetable Kingdom, 1876). գործը, ուր ան ցոյց կու տայ կենդանիներու եւ բոյսերու փոփոխականութիւնը, անոնց բնական ծագումը աւելի վաղ տեսակներէն։
 
== Տարուինը եւ կրօնը ==
Տարուինը ծագումով նոնկոնֆորմիստական շրջապատէ էր։ Թեեւ անոր ընտանիքի որոշ անդամները ազատախոհ էին, բացայայտօրէն կը ժխտէին հին աւանդական կրօնական հաւատալիքները, ինք սկիզբէն կասկածի չէր ենթարկեր Աստուածաշունչի բառացի իսկութիւնը։ Ան այցելած է անգլիական դպրոց, յետոյ Քէմպրիճի մէջ ոււսումնասիրած է անգլիական աստուածաբանութիւն, որպէսզի դառնայ փաստէոր /բողոքաններու քահանայ/ եւ միանգամայն համոզուած էր [[Ուիլիըմ Փէյլ]]ի վախճանաբանական փաստարկներուն, որուն համաձայն բանական համասարքը, որ տեսանելի է բնութեան մէջ, կ՛ապացուցէ Աստուծոյ գոյութիւնը։ Բայց անոր հաւատը սկսաւ տատանիլ «[[Պիկլ|Պիկլի]]» վրայ ճամփորդած ատեն։ Ան կասկածի կ՛ենթարկէր իր տեսածը՝ զարմանալով հմայիչ, խորջրեայ էակներով, որոնք ստեղծուած էին այնպիսի խորքերուն մէջ, ուր ոչ ոք չէր կրնար հիանալ անոնց տեսքով, սասանուելով իշամեղու տեսած ատեն, որոնք կաթուածահար կ՛ընէին թրթուռներուն, որոնք պէտք է սնունդ ըլլային իրենց թրթուռներուն համար։ Վերջին օրինակին մէջ ան տեսաւ ակնյայտ հակասութիւն Փէյլիի աշխարհակառուցուածքի պատկերացումներուն մէջ։ Ճամփորդելով «Պիկլի» վրայ Տարուինը տակաւին հաւատարիմ կը մնար խիստ հետեւողական հայեացքներուն եւ միանգամայն կրնար վկայակոչել Աստուածաշունչի հեղինակութեանը բարոյականութեան հարցերուն մէջ, բայց աստիճանաբար սկսաւ վերանայել արարումի պատմութիւնը, այն տեսքով, որով ան ներկայացուած է Հին Կտակարանին մէջ, որպէս սուտ եւ վստահութեան ոչ արժանի. «…եկած եմ այն գիտակցումին, որ Հին Կտակարանը իր աշխարհի սուտ պատմութեան ակնյայտութեամբ, իր բաբելոնական աշտարակով, ծիածանով, որպէս պատգամի խորհրդանիշ եւ այլն, … արժանի են վստահութեան նոյն չափով, ինչքան հնդիկներուն սրբազան գիրքերը կամ որեւէ վայրենիի հաւատալիքները»։
[[Պատկեր:Annie Darwin.jpg|մինի|Տարուինին աղջկան՝ Էննիի մահը, [[1851]] թ. եղաւ վէրջին կաթիլը, որ կը կանխէր արթեն իսկ կասկածող Տարուինին ամենաբարելաւ Աստուծոյ գաղափարէն]]
 
Վերադառնալէն յետոյ, ան սկսած էր տեսակներու փոփոխումի ապացոյցներու հաւաքումը։ Ան գիտէր, որ իր կրօնական բնագէտ ընկերները նման հայեացքները կը նկատեն հերետիկոսութիւն, որոնք կը քայքայեն սոցիալական կանոններու հրաշալի բացատրութիւնները, եւ գիտէր, որ նման յեղափոխական գաղափարները կ՛ընդունուին ալ աւելի ոչ հիւրընկալ, այն ժամանակ, երբ անգլիական եկեղեցւոյ դիրքերը յայտնուեցան արմատական աթեիստներու եւ դիսենտերներու կրակի տակ։ Գաղտնի մշակելով իր բնական ընտրութեան տեսութիւնը, Տարուինը կրօնի մասին անգամ կը գրէ, որպէս կենդանի մնալու ցեղական ռազմավարութիւն՝ հաւատալով Աստուծոն, ինչպէս գերագոյն էութեանը, որ կ՛որոշէ այս աշխարհի օրէնքները։ Անոր հաւատը աստիճանաբար թուլացած էր ժամանակի ընթացքին եւ [[1851]] թ. Էնիի մահուընէ յետոյ Տարուինը կը կորսնցնէ հաւատը քրիստոնէութեան նկատմամբ։ Ան կը շարունակէ տեղական եկեղեցիին օգնութիւն ցուցաբերել եւ կ՛օգնէ ծխականներուն ընդհանուր գործերուն մէջ, բայց Կիրակի օրերը, երբ ամբողջ ընտանիքը կ՛ուղեւորուէր եկեղեցի, ան կ՛երթար զբօսանքի։ Հետագային, երբ իրեն կը հարցնէին կրօնական հայեացքներէ Տարուինը կը գրէր, որ երբեք աթեիստ չէ եղած այն իմաստով, որ Աստուծոյ գոյութիւնը չէ ժխտած եւ ընդհանուր առումով «ճիշդ կ՛ըլլար իմ միտքս նկարագրել, որպէս ագնոստիկական»։
Միաժամանակ Տարուինի առանձին արտայայտումները կարելի է գնահատել որպէս աթեիստական կամ դեիստական։ «Տեսակներու ծագումը»ի վեցերորդ հրատարակումը ([[1872]]) կ՛աւարտուի դեիզմի ոգիով. «Առկայ է վեհութիւն այն տեսակէտին մէջ, որով կեանքը իր տարբեր դրսեւորումներով Արարիչը ի սկզբանէ ներշնչած է մէկ կամ սահմանափակ թիւով ձեւերու մէջ, այն ժամանակ, երբ մեր մոլորակը կը շարունակէ պտտուիլ համաձայն ձգողականութեան անփոփոխ օրէնքներուն, եւ նման պարզ սկզբունքէն կը զարգանայ եւ կը շարունակէ զարգանալ ամենագեղեցիկ եւ ամենազարմանալի ձեւերու անսահման թիւը»։ Միեւնոյն ժամանակ Տարուինը կը նշէր, որ բանական ստեղծումի պատկերացումը, որպէս սկզբնապատճառ «զիս ղեկավարած է այն ժամանակ, երբ ես կը գրէի « Տեսակներու ծագումը», ճիշդ այդ պահէն անոր նշանակութիւնը ինծի համար սկսաւ շատ դանդաղ, ոչ շատ երկար տատանումներէն յետոյ, աւելի ու աւելի թուլնալ»։ Որպէս աթեիստական կարելի է գնահատել Տարուինի արտայայտումները Կուրքերին ուղղուած նամակի մէջ ([[1868]]/. «…ես համաձայն չեմ, որ յօդուածը անվրէպ է, ես հրեշային կը գտնեմ հաստատումը, իբրեւ թէ կրօնը ուղղուած չէ գիտութեան դեմ … բայց երբ ես կ՛ըսեմ թէ այն սխալ է, ես վստահ չեմ, արդեօք չէր ըլլար ողջամիտ գիտութեան մարդոց համար ամբողջութեամբ անտեսել կրօնի ամբողջ բնագաւառը»։ «Ինքնակենսագրութիւն»ի մէջ Տարուինը գրած է. «Այդպէս կամաց-կամաց իմ հոգուն մէջ սողոսկեց անվստահութիւնը եւ ես վերջիվերջոյ դարձայ անհաւատ։ Բայց այդ տեղի կ՛ունենար այնքան դանդաղ, որ ես չէի զգար ոչ մէկ վշտացում, եւ այլեւս երբեք մէկ վայրկեանով ալ թերահաւատութիւն չէի զգար իմ եզրակացութեան ճշդութեան մէջ։ Եւ, իրօք, ես ի վիճակի չէի հասկնալ, թէ ով կրնար ցանկալ, որպէսզի քրիստոնէական ուսուցումը ըլլար ճշմարիտ եւ եթէ այդպէս է ուրեմն այդ հասարակ թեքսթը /[[Աւետարան|Աւետարանը]]/ ցոյց կու տայ, որ անհաւատ մարդիկ՝ իսկ անոնց մէջ պէտք է ներառուին իմ հայրս, եղբայրս եւ իմ բոլոր լաւ ընկերներս, պէտք է պատիժ կրեն։: Գարշելի ուսուցում»։
 
Իր մեծ հօր՝ [[Էռազմ Տարուին]]ի կենսագրութիւնը գրած ատեն Չարլզը կը յիշեցնէ սուտ լուրերուն մասին, համաձայն որուն Էռազմը մահուան մահիճի մէջ Աստուծոն աղերսած է։ Չարլզը իր պատմուածքը կ՛եզրափակէ հետեւեալ բառերով. «Այսպիսին եղած են քրիստոնէական զգացումները այս երկիրին մէջ [[1802]] թ. Մենք կրնանք ծայրայեղ պարագային յուսալ, որ նման ոչ մէկ բան ալ գոյութիւն չունի»։ Չնայած բարեմաղթանքներուն նմանատիպ պատմութիւններ նոյնպէս կ՛ուղեկցէին Չարլզի վախճանը։ Անոնցմէ ամենամեծ հռչակ ստեղծած է անգլիացի քարոզչուհի, այսպէս կոչուած «[[Լէյտի Հուփի պատմութիւնը]]» տպագրուած [[1915|1915թ]]., ուր հաստատուած է, որ Տարուինը ենթարկուած է կրօնական դարձումի հիւանդութեան ընթացքին մինչեւ վախճանը։ Նմանատիպ պատմութիւններ աքթիւ կը տարածուէին տարբեր տեսակի կրօնական խումբերու կողմէն եւ վերջիվերջոյ ձեռք բերած են քաղաքային առասպէլներու կարգավիճակ, բայց ատոնք Տարուինի երեխաներուն կողմէն ժխտուած են եւ պատմութիւններու կողմէն մէկ կողմ նետուած, որպէս անհիմն։
==
Մէջբերումներ ==
* «''Չկայ ոչինչ աւելի նշանակալի, քան կրօնական անվստահութեան կամ ռացիոնալիզմի տարածումը, իմ կեանքի երկրորդ կէսի ընթացքին''»
* «''Չկայ ապացոյց այն բանին մէջ, որ մարդը ի սկզբանէ օժտուած է հաւատով ամենահզօր Աստուծոյ գոյութեանը'' »
* «''Ինչքան շատ մենք կը ճանչնանք բնութեան անփոփոխ օրէնքները, այնքան աւելի անհաւատալի կը դառնան մեզ համար հրաշքները''»
* «''Առկայ է վեհութիւն այն տեսակէտին մէջ, որով կեանքը իր տարբեր դրսեւորումներով Արարողը ի սկզբանէ ներշնչած է մէկ կամ սահմանափակ թիւով ձեւերու մէջ... նման պարզ սկզբունքէն կ՛առաջանան եւ կը շարունակեն առաջանալ անսահման ձեւեր՝ ամենագեղեցիկ եւ ամենակատարեալ''»
* «''Կարմրելու ունակութիւնը՝ մարդկային բոլոր ունակութիւններէն ամենաբնորոշն է եւ ամենամարդկայինը''»
* «''Երբեք ընկերութիւն մի ըներ մարդու մը հետ, որուն չես կրնար յարգել''»
* «''Մարդը, որ ժամանակի մէկ հատուածը կը համարձակուի ապարդիւն ծախսել, դեռեւս գիտակցած չէ կեանքին գինը''»
 
== Աղբյիւրներ ==
<div class="reflist2" style="height:300px; overflow:auto; padding:3px">
* {{Citation
| last = Anonymous
| first =
| author-link =
| publication-date =
| date =
| year = 1882
| title =Obituary: Death Of Chas. Darwin
| periodical =[[:en:The New York Times]]
| issue =21 April 1882
| url =http://www.nytimes.com/learning/general/onthisday/bday/0212.html
| accessdate =2008-10-30 }}
* {{Citation
| last = Arrhenius
| first = O.
| date =October 1921
| title = Influence of Soil Reaction on Earthworms
| periodical = Ecology
| issue = Vol. 2, No. 4
| pages = 255–257
| url = http://links.jstor.org/sici?sici=0012-9658%28192110%292%3A4%3C255%3AIOSROE%3E2.0.CO%3B2-P
| accessdate =2006-12-15 }}
* {{Citation
| last = Balfour
| first =J. B.
| date = 11 May 1882
| title = [[:s:Transactions & Proceedings of the Botanical Society of Edinburgh/Obituary Notice of Charles Robert Darwin|Obituary Notice of Charles Robert Darwin]]
| periodical = Transactions & Proceedings of the Botanical Society of Edinburgh
| issue = 14
| pages = 284–298
| accessdate =2008-10-30 }}
* {{Citation
| last = Bannister
| first =Robert C.
| year = 1989
| title = Social Darwinism: Science and Myth in Anglo-American Social Thought.
| publication-place = Philadelphia
| publisher = Temple University Press
| isbn =0-87722-566-4}}
* {{Citation
| last = Bowler
| first = Peter J.
| author-link = :en:Peter J. Bowler
| year = 1989
| title =The Mendelian Revolution: The Emergence of Hereditarian Concepts in Modern Science and Society
| publication-place = Baltimore
| publisher = Johns Hopkins University Press
| isbn =0-485-11375-9 }}
* {{Citation
| last = Browne
| first = E. Janet
| author-link = :en:Janet Browne
| year = 1995
| title = Charles Darwin: vol. 1 Voyaging
| publication-place = London
| publisher = Jonathan Cape
| isbn = 1-84413-314-1
}}
* {{Citation
| last = Browne
| first = E. Janet
| author-link = :en:Janet Browne
| year = 2002
| title = Charles Darwin: vol. 2 The Power of Place
| publication-place = London
| publisher = Jonathan Cape
| isbn = 0-7126-6837-3
}}
* {{Citation
| last = Darwin
| first = Charles
| author-link =
| year = 1835
| title = Extracts from letters to Professor Henslow
| publication-place = Cambridge
| publisher =[privately printed]
| url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate = 2008-11-01 }}
* {{Citation
| last= Darwin
| first= Charles
| author-link=
| year= 1839
| title=Narrative of the surveying voyages of His Majesty's Ships Adventure and Beagle between the years 1826 and 1836, describing their examination of the southern shores of South America, and the Beagle's circumnavigation of the globe. [[:en:The Voyage of the Beagle|Journal and remarks]]. 1832-1836.
| publication-place= London
| publisher=Henry Colburn
| volume=III
| url= http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F10.3&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate =2008-10-24
}}
* {{Citation
| last = Darwin
| first = Charles
| author-link =
| year = 1842
| publication-date = 1909
| contribution =Pencil Sketch of 1842
| contribution-url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=F1556&pageseq=33
| editor-last = Darwin
| editor-first = Francis
| editor-link = Francis Darwin
| title =The foundations of The origin of species: Two essays written in 1842 and 1844.
| publisher = Cambridge University Press
| url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1556&viewtype=text&pageseq=1 }}
* {{Citation
| last= Darwin
| first= Charles
| author-link=
| year= 1845
| title= [[:en:The Voyage of the Beagle|Journal of researches]] into the natural history and geology of the countries visited during the voyage of H.M.S. Beagle round the world, under the Command of Capt. Fitz Roy, R.N. 2d edition
| publication-place= London
| publisher=John Murray
| url= http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F20&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate =2008-10-24
}}
* {{Citation
| last = Darwin
| first = Charles
| author-link =
| last2 = Wallace
| first2 = Alfred Russel
| author2-link = Alfred Russel Wallace
| year = 1858
| title =[[:en:On the Tendency of Species to form Varieties; and on the Perpetuation of Varieties and Species by Natural Means of Selection]]
| edition =
| volume =
| series = Zoology 3
| publication-place =
| publisher = Journal of the Proceedings of the Linnean Society of London
| pages = 46–50
| accessdate =2008-10-30 }}
* {{Citation
| last = Darwin
| first = Charles
| author-link =
| year = 1859
| title =[[:en:On the Origin of Species]] by Means of Natural Selection, or the Preservation of Favoured Races in the Struggle for Life
| edition =1st
| publication-place = London
| publisher =John Murray
| url =http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F373&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate =2008-10-24
}}
* {{Citation
| last = Darwin
| first = Charles
| author-link =
| year = 1868
| title = The variation of animals and plants under domestication
| publication-place = London
| publisher = John Murray
| url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F880.1&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate = 2008-11-01 }}
* {{Citation
| last = Darwin
| first = Charles
| author-link =
| year = 1871
| title =[[The Descent of Man, and Selection in Relation to Sex]]
| edition =1st
| publication-place = London
| publisher =John Murray
| url = http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_TheDescentofMan.html
| accessdate =2008-10-24
}}
* {{Citation
| last = Darwin
| first = Charles
| author-link =
| year = 1872
| title =[[:en:The Expression of the Emotions in Man and Animals]]
| publication-place = London
| publisher =John Murray
| url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1142&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate =2008-11-04 }}
* {{Citation
| last = Darwin
| first = Charles
| author-link =
| year = 1887
| editor-last = Darwin
| editor-first = Francis
| editor-link =Francis Darwin
| title = The life and letters of Charles Darwin, including an autobiographical chapter
| publication-place = London
| publisher = John Murray
| url =http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_LifeandLettersandAutobiography.html
| accessdate =2008-11-04 }}
* {{Citation
| last = Darwin
| first = Charles
| author-link =
| year = 1958
| editor-last = Barlow
| editor-first = Nora
| editor-link =Nora Barlow
| title =[[:en:The Autobiography of Charles Darwin]] 1809–1882. With the original omissions restored. Edited and with appendix and notes by his granddaughter Nora Barlow
| publication-place = London
| publisher = Collins
| url =http://darwin-online.org.uk/EditorialIntroductions/Freeman_LifeandLettersandAutobiography.html
| accessdate =2008-11-04 }}
* {{Citation
| last = Desmond
| first = Adrian J.
| author-link =
| year = 2004
| contribution = Darwin
| title = Encyclopaedia Britannica
| edition = DVD
| publication-place =
| publisher = }}
* {{Citation
| last = Desmond
| first = Adrian
| author-link =
| last2 = Moore
| first2 = James
| author2-link = James Moore (biographer)
| year = 1991
| title = Darwin
| publication-place = London
| publisher = Michael Joseph, Penguin Group
| isbn = 0-7181-3430-3}}
* {{Citation
| last = Dobzhansky
| first = Theodosius
| author-link = :en:Theodosius Dobzhansky
| date = March 1973
| title = Nothing in Biology Makes Sense Except in the Light of Evolution
| periodical = The American Biology Teacher
| volume = 35
| pages = 125–129
| url = http://www.2think.org/dobzhansky.shtml
| accessdate =2008-11-04 }}
* {{Citation
| last = Eldredge
| first = Niles
| author-link = :en:Niles Eldredge
| publication-date =
| date =
| year = 2006
| title = Confessions of a Darwinist
| periodical = The Virginia Quarterly Review
| issue = Spring 2006
| pages = 32–53
| url = http://www.vqronline.org/articles/2006/spring/eldredge-confessions-darwinist/
| accessdate =2008-11-04 }}
* {{Citation
| last = FitzRoy
| first = Robert
| author-link = :en: Robert Fitzroy
| year = 1839
| title = Voyages of the Adventure and Beagle, Volume II
| publication-place = London
| publisher = Henry Colburn
| url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F10.2&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate =2008-11-04 }}
* {{Citation
| last = Freeman
| first = R. B.
| year = 1977
| title = The Works of Charles Darwin: An Annotated Bibliographical Handlist
| publication-place = Folkestone
| publisher = Wm Dawson & Sons Ltd
| url = http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=A1&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate =2008-11-04 }}
* {{Citation
| last = Hart
| first = Michael
| author-link = :en:Michael Hart
| year = 2000
| title = The 100: A Ranking of the Most Influential Persons in History
| publication-place = New York
| publisher = Citadel }}
* {{Citation
| last =Herbert
| first = Sandra
| publication-date = 1991
| title =Charles Darwin as a prospective geological author
| periodical =British Journal for the History of Science
| issue = 24
| pages =159–192
| url =http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A342&pageseq=1
| accessdate =2008-10-24
}}
* {{Citation
| last= Keynes
| first= Richard
| author-link = :en:Richard Keynes
| year= 2000
| title = Charles Darwin’s zoology notes & specimen lists from H.M.S. Beagle.
| publisher=Cambridge University Press
| url =http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1840&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate =2008-11-22 }}
* {{Citation
| last= Keynes
| first= Richard
| author-link = :en:Richard Keynes
| year= 2001
| title=Charles Darwin's Beagle Diary
| publisher=Cambridge University Press
| url =http://darwin-online.org.uk/content/frameset?itemID=F1925&viewtype=text&pageseq=1
| accessdate =2008-10-24 }}
* {{Citation
| last = Kotzin
| first = Daniel
| year = 2004
| title = Point-Counterpoint: Social Darwinism
| publisher = Columbia American History Online
| url =http://caho-test.cc.columbia.edu/pcp/14008.html
| accessdate =2008-11-22 }}
* {{Citation
| last = Lamoureux
| first = Denis O.
| date =March 2004
| title =Theological Insights from Charles Darwin
| periodical =Perspectives on Science and Christian Faith
| volume = 56
| issue = 1
| pages =2–12
| url =http://www.asa3.org/ASA/PSCF/2004/PSCF3-04Lamoureux.pdf
|format=PDF| accessdate =2008-11-22 }}
* {{Citation
| last = Leff
| first = David
| year = 2000
| title =About Charles Darwin
| url =http://www.aboutdarwin.com/darwin/WhoWas.html
| accessdate =2008-11-22 }}
* {{Citation
| last = Leifchild
| year =1859
| title =Review of "Origin"
| periodical =[[:en:Athenaeum (magazine)|Athenaeum]]
| issue =No. 1673, 19 November 1859
| url =http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=image&itemID=CUL-DAR226.1.8&pageseq=1
| accessdate =2008-11-22 }}
* {{Citation
| last = Lucas
| first = J. R.
| year = 1979
| title = Wilberforce and Huxley: A Legendary Encounter
| periodical = The Historical Journal
| volume = 22
| issue = 2
| pages =313–330
| url =http://users.ox.ac.uk/~jrlucas/legend.html
| accessdate =2008-11-22 }}
* {{Citation
| last = Miles
| first = Sara Joan
| year = 2001
| title =Charles Darwin and Asa Gray Discuss Teleology and Design
| periodical =Perspectives on Science and Christian Faith
| volume = 53
| pages =196–201
| url =http://www.asa3.org/ASA/PSCF/2001/PSCF9-01Miles.html
| accessdate =2008-11-22 }}
* {{Citation
| last = Moore
| first = James
| author-link = :en:James Moore (biographer)
| year = 2005
| title = Darwin — A 'Devil’s Chaplain'?
| publisher =American Public Media
| url =http://speakingoffaith.publicradio.org/programs/darwin/moore-devilschaplain.pdf
|format=PDF| accessdate =2008-11-22 }}
* {{Citation
| last = Moore
| first = James
| author-link = :en:James Moore (biographer)
| year = 2006
| title =Evolution and Wonder - Understanding Charles Darwin
| series =Speaking of Faith (Radio Program)
| publisher =American Public Media
| url =http://speakingoffaith.publicradio.org/programs/darwin/transcript.shtml
| accessdate =2008-11-22 }}
* {{Citation
| last = Owen
| first = Richard
| author-link = :en:Richard Owen
| year = 1840
| editor-last = Darwin
| editor-first = C. R.
| title = Fossil Mammalia Part 1
| series =The zoology of the voyage of H.M.S. Beagle
| publication-place = London
| publisher = Smith Elder and Co }}
* {{Harvard reference
| Surname1 = Paul
| Given1 = Diane B.
| Chapter = Darwin, social Darwinism and eugenics
| Editor = Hodge, Jonathan and Radick, Gregory
| Year = 2003
| Title = The Cambridge Companion to Darwin
| Publisher = Cambridge University Press
| Location = Cambridge
| Pages = 214–239
| ID = ISBN 0-521-77730-5
}}
* {{Citation
| last = Smith
| first = Charles H.
| title = Alfred Russel Wallace on Spiritualism, Man, and Evolution: An Analytical Essay
| year = 1999
| url =http://www.wku.edu/~smithch/essays/ARWPAMPH.htm
| accessdate =2008-12-07 }}
* {{Citation
| last = Sulloway
| first =Frank J.
| author-link = :en:Frank Sulloway
| date =Spring 1982
| year = 1982
| title =Darwin and His Finches: The Evolution of a Legend
| periodical = Journal of the History of Biology
| volume = 15
| issue = 1
| pages =1–53
| url =http://www.sulloway.org/Finches.pdf
| accessdate =2008-12-09}}
* {{Harvard reference
| Surname1 = Sweet
| Given1 = William
| Year = 2004
| Title = Herbert Spencer
| Publisher = Internet Encyclopedia of Philosophy
| URL = http://www.iep.utm.edu/s/spencer.htm }} Retrieved on [[2006-12-15]]
* {{Citation
| last = Wilkins
| first = John S.
| year = 1997
| title =Evolution and Philosophy: Does evolution make might right?
| publisher =[[TalkOrigins Archive]]
| url = http://www.talkorigins.org/faqs/evolphil/social.html
| accessdate =2008-11-22 }}
* {{Citation
| last = Wilkins
| first = John S.
| year = 2008
| contribution =Darwin
| editor-last = Tucker
| editor-first = Aviezer
| title =A Companion to the Philosophy of History and Historiography
| series =Blackwell Companions to Philosophy
| pages =405–415
| publication-place =Chichester
| publisher =Wiley-Blackwell
| isbn =1-4051-4908-6 }}
* {{Citation
| last = van Wyhe
| first = John
| title = Mind the gap: Did Darwin avoid publishing his theory for many years?
| journal = Notes and Records of the Royal Society
| volume = 61
| issue =
| pages = 177–205
| date = 27 March 2007
| doi = 10.1098/rsnr.2006.0171
| url= http://darwin-online.org.uk/content/frameset?viewtype=text&itemID=A544&pageseq=1
| accessdate =2008-02-07
}}
* {{Citation
| last =van Wyhe
| first = John
| year = 2008
| title =Charles Darwin: gentleman naturalist: A biographical sketch
| publisher =Darwin Online
| url =http://darwin-online.org.uk/darwin.html
| accessdate =2008-11-17 }}
* {{Citation
| last =van Wyhe
| first =John
| publication-date =1 September 2008
| year =2008b
| title =Darwin: The Story of the Man and His Theories of Evolution
| publication-place =London
| publisher =Andre Deutsch Ltd
| isbn =0-233-00251-0 }}
* {{Harvard reference
| Surname1 = von Sydow
| Given1 = Momme
| Year = 2005
| Chapter = [http://www.psych.uni-goettingen.de/abt/1/sydow/von_Sydow_(2005)_Darwin_A_Christian_Undermining_Christianity.pdf Darwin – A Christian Undermining Christianity? On Self-Undermining Dynamics of Ideas Between Belief and Science] (pp. 141-156)
| URL =
| Editor = David M. Knight, Matthew D. Eddy
| Title = Science and Beliefs: From Natural Philosophy to Natural Science, 1700–1900
| Publisher = Ashgate
| Location = Burlington
| Pages = 141–156
| ID = ISBN 0-7546-3996-7
}} Retrieved on [[2007-09-10]]
* {{Harvard reference
| Surname1 = Yates
| Given1 = Simon
| Year = 2003
| Title = The Lady Hope Story: A Widespread Falsehood
| URL = http://www.talkorigins.org/faqs/hope.html
| Publisher = TalkOrigins }} Retrieved on [[2006-12-15]]
* {{Citation
| last = Дарвин
| first = Чарльз
| author-link = Дарвин, Чарлз Роберт
| year = 1887
| publication-date = 1959
| title = Воспоминания о развитии моего ума и характера.
| publisher = Ч. Дарвин. Сочинения. пер. С.Л. Соболя под ред. акад. В.Н. Сукачева. Изд. АН СССР, М., 1959 г., том 9
| url = http://vivovoco.rsl.ru/VV/PAPERS/BIO/DARWIN/AUTOBIO/CHAPTER_01.HTM }}
</div>
 
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}