Ուիքիփետիա

«Պաղլեղածին (էլիւմինիըմ)» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{Արևելահայերեն|Ալյումին}}
{{Photomontage
| photo1a = 13 Aluminium (Al) Bohr model.png
| photo2a = Aluminium-4.jpg
| photo2b = Aluminium foam.jpg
| photo3a = Aluminium Dose.jpg
| photo3b = Aluminium - 2.png
| photo4a = Extruded aluminium section x3.jpg
}}<br>
 
'''ԱղոմինիոնՊաղլեղածին''' ({{Լեզու la|Aluminium}}), քիմիական նշանը՝ <big>'''Al'''</big>, կարգահամարը՝ 13, հիւլէական զանգվածը՝զանգուածը՝ 26.98154։
Աղոմինիոնըպաղլեղածինը p–տարր է։
 
Բնական Աղոմինիոնըպաղլեղածինը բաղկացած է <sup>27</sup>Al մեկմէկ նուքլիտէն։ Ուժային ելեկտրոնները երեքն են։ Արտաքին ելեկտրական շերտի դասաւորուածութիւնն է 3s<sup>2</sup>p<sup>1</sup>։ Գործնականին բոլոր միացութիւններին մէջ օքսիտացման աստիճանը +3 է։ Աղոմինիոնիպաղլեղածինի չեզոք հիւլէի շառաւիղը 0.143 նմ է, իսկ Al<sup>3+</sup> իոնինը՝ 0.057 նմ։
 
Աղոմինիոնպաղլեղածին պարզ նիւթը փափուկ, թեթեւ արծաթասպիտակաւուն երանգով մետաղ մըն է, օժտուած է մեծ ելեկտրա– եւ ջերմահաղորդականութեամբ։
Աղոմինիոնիպաղլեղածինի [[խտութիւն]]ը 2.7 կ/սմ<sup>3</sup> է։ Մոտ 3 անգամ թեթեւ է [[Երկաթ (արեւմտահայերէն)|երկաթէն]] եւ [[Պղինձ (արեւմտահայերէն)|պղինձէն]], սակայն բաւական ամուր է։ Աղոմինիոնըպաղլեղածինը կը հալուէ 600&nbsp;°C ջերմաստիճանին։
Տարածուածութեամբ աղոմինիոնըպաղլեղածինը մետաղներուն մէջ կը գրաւէէ առաջին տեղը եւ կը կազմէ երկրակեղեւի զանգուածի 7 %–ը։
 
== Պատմութիւն ==
Առաջին անգամ աղոմինիոնըպաղլեղածինը ստացած է դանիացի բնագէտ Հանս Քրիսթիան Էրսթետը կողմից [[1825 թուական]]ին։
 
{{Լեզու la|aluminium}}-ը կուգայ նոյն լատիներեն {{Լեզու la|alumen}} բառէն, որ կը նշանակէ պաղլեղ (աղոմինիոնիպաղլեղածինի եւ [[քաղիոնի սուլփաթ]]՝ KAl(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>.12H<sub>2</sub>O), որը շատոնց օգտագործուած է եղած կաշուի մշակման ժամանակ եւ ինչպէս կպչուն միջոց։
 
Քիմիական բարձր աքթիւության պատճառաւ մաքուր աղոմինիոնիպաղլեղածինի յայտնագործումն ու ստացումը ձգուած է համարեա 100 տարի։ Եզրակացութիւնն այն մասին, որ պաղլեղէն կարելի է ստանալ «հող» (դժուարահալ նիւթ, ժամանակակից՝ աղոմինիոնիպաղլեղածինի օքսիտ) եկած է տակաւին [[1754 թուական]]էն՝ գերմանացի քիմիագէտ Ա. Մարկկրաֆէն։ Աւելի ուշ պարզուեցաւ, որ հենց ատանկ «հող» կարելի է ստանալ կաւէն, եւ այն սկսեցին անուանել կաւահող։
 
Աղոմինիոնիպաղլեղածինի արտադրութիւնը կապուած էր եղած ելեկտրաեռադի մեծ ծախսերու հետ, այդ պատճառաւ մեծ ծաւալներով ան սկսան ստանալ միայն 20<sup>րդ</sup> դարուն։
 
== Ստացում ==
Աղոմինիոնըպաղլեղածինը կը ստանան Al<sub>2</sub>O<sub>3</sub> օքսիտի հալոյթի ելեկտրոլիզով, իսկ օքսիը կ'առանձնացնեն պոքսիթ հանքաքարէն՝
 
:: <math>\mathsf{ 2Al_2O_3 \rightarrow 4Al + 3O_2}</math>
Տող 36 ⟶ 28՝
Օքսիտի հալման ջերմաստիճանը 2000-էն բարձր է, եւ հնարաւոր չէ ունենալ ելեկտրոլիզի սարքեր, որոնք դիմանան ատանկ բարձր ջերմաստիճաններու։ Այդ պատճառաւ օքսիտին կը խառնեն կրիոլիտ՝ Al<sub>3</sub>[AlF<sub>6</sub>], եւ ատոր առկայութեամբ կ'իրականացնեն հալոյթի ելեկտրոլիզը բաւականին ցածր՝ մօտ 900&nbsp;°C ջերմաստիճանին։
 
Որպէս քաթոտ կը ծառայեն ելեկտրոլիզային գուռի հատակին տեղադրուած կրաֆիթեայ սալիկները, իսկ որպէս անոտ՝ կրաֆիթե ձողերու շարանը։ Գոյացող աղոմինիոնըպաղլեղածինը հալուած վիճակին կը հաւաքուէ գուռի հատակին եւ կը շարունակէ կատարել քաթոտի դերը։ Անոտին վրայ [[Թթուածին (արեւմտահայերէն)|թթուածինը]] կը յառաջանայ հիւլէներու ձեւով, որոնք անմիջապէս կը միանան ածուխի հետ՝ վերջինս այրելով մինչեւ CO եւ CO<sub>2</sub>։ Ելեկտրոլիզի ամբողջ ընթացքին անոտի կրաֆիթե զանգուածն անընդհատ կ'ավելցնեն։
 
== Բնագիտական Յատկութիւններ ==
* Աղոմինիոնըպաղլեղածինը [[Արծաթ (արեւմտահայերէն)|արծաթափայլ]] ճերմակ մետաղ է
* [[Խտութւն]]ը՝ 2,7 կ/սմ<sup>3</sup>
* Հալման ջերմաստիճանը՝ 658&nbsp;°C
Տող 51 ⟶ 43՝
* Ելեկտրական դիմադրութեան ջերմաստիճանը գործակիցը՝ 4,3·10<sup>−3</sup>K<sup>−1</sup>։
 
Աղոմինիոնըպաղլեղածինը գրեթէ բոլոր մետաղներու հետ կ'առաջացնէ [[համաձուլուածքներ]]։ Առաւել յայտնի համաձուլուածքներն են [[Պղինձ (արեւմտահայերէն)|պղինձի]] (տիւրաղոմին) եւ [[սիղիկիոն]]ի համաձուլուածքները։
== Կիրառութիւն ==
 
Տող 57 ⟶ 49՝
| գոտի = left/right/center
| ուղղություն = horizontal
| վերնագիր = Աղոմինիոնիպաղլեղածինի կիրառութիւնը
| վերնագրի գոտի = left/right/center
| վերնագրի ֆոն =
Տող 92 ⟶ 84՝
| նկարագրություն2 =
}}
Աղոմինիոնըպաղլեղածինը դիւրութեամբ կ'ենթարկուէ մեքենայական մշակման, քանի որ ունի մեծ կռելիութիւն եւ ձգուողականութիւն։ Կարելի է գլանել, լար ձգել, ինչպես նաեւ մամլել ու դրոշմել՝ իրին տալով ցանկացած ձեւ։
 
Թունաւոր յատկութեան բացակայութիւնը թոյլ կուտայ աղոմինիոնըպաղլեղածինը լայնօրէն օգտագործելու խոհանոցային սպասքի, սնունդի եւ գարեջուրի արտադրական սարքաւորումների պատրաստման, ինչպէս նաեւ՝ սննդանիւթերու եւ դեղանիւթերու փաթեթաւորման համար։ Առանց աղոնինիոնի դժուար պիտի ըլլար պատկերացնել օդանաւաշինութիւնը։
Աղումինիոնի աղերէն մեծ կիրառութիւն ունի աղոմինական շիբը՝ KAl(SO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>•12H<sub>2</sub>O, որը կրկնակի աղ է (նաեւ բիւրեղահիտրիթ է) եւ կ'օգտագործուէ արեան մակարդման համար, ինչպէս նաեւ անոյշներու պատրաստման եւ մանրաթելերու ներկման ժամանակ (կը մեծցնէ ներկանիւթի կապը մանրաթելի հետ)։
Աղոմինիոնըպաղլեղածինը ամենալայն կիրառութեան ոչ երկաթային մետաղն է<ref>{{cite encyclopedia|title=Aluminum|encyclopedia=[[Encyclopædia Britannica]]|url=http://www.britannica.com/EBchecked/topic/17944/aluminum-Al|accessdate=6 March 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20120312125740/http://www.britannica.com/EBchecked/topic/17944/aluminum-Al|archivedate=12 March 2012|deadurl=no|df=}}</ref> 2005-ին աղոմինիոնիպաղլեղածինի աշխարհային արտադրութիւնը կազմած է 31.9 միլիոն թօն. Անոր պահանջարկը աւելին եղած էր քան որեւէ այլ մետաղինը, բացառութեամբ երկաթը (837.5 միլիոն թօն).<ref>{{cite book|url=http://www.bgs.ac.uk/downloads/start.cfm?id=1417|title=World Mineral Production: 2001–2005|last1=Hetherington|first1=L. E.|date=2007|publisher=[[British Geological Survey]]|isbn=978-0-85272-592-4}}</ref>
 
[[Պատկեր:AluminumSlab.JPG|thumb|Աղոմինիոնիպաղլեղածինի ձուլակտորի փոխադրումը]]
Աղոմինիոնըպաղլեղածինը առաւելապէս կը կիրառուէ՝
 
* Փոխադրամիջոցներ<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=Lskj5k3PSIcC&pg=PA14&dq=aluminum+used+in+transportation&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjfvpyd9MLUAhUI7mMKHfh8AJYQ6AEIJjAA#v=onepage&q=aluminum%20used%20in%20transportation&f=false|title=Aluminum and Aluminum Alloys|last=Davis|first=Joseph R.|date=1993|publisher=ASM International|isbn=9780871704962|language=en}}</ref> (ինքնաշարժներ, օդանաւեր, բեռնատարներ, երկաթուղիի մեքենաներ, հեծանիւներ, ծովային փոխադրամիջոցներ եւ այլն) որպես թերթեր, խողովակներ եւ կաղապարներ:
Տող 107 ⟶ 99՝
* Փողոցային լուսաւորութեան հենասիւներ,<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=CVNW8qW3ggwC&pg=PA124&dq=Aluminum+used+in+street+lighting+poles&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjw4OLGg9LUAhUF0WMKHTb1DO0Q6AEIOTAE#v=onepage&q=Aluminum%20used%20in%20street%20lighting%20poles&f=false|title=Electric Power Distribution Reliability, Second Edition|last=Brown|first=Richard E.|date=2008-09-09|publisher=CRC Press|isbn=9780849375682|language=en}}</ref> կայմեր:
* [[Ելեկտրականութիւն|Ելեկտրականութեան]] փոխադրութեան գծեր:
* Գերմաքուր աղոմինիոնըպաղլեղածինը (99.980%-էն մինչեւ 99.999% Al), կ'oգտագործուէ ելեկտրոնիկայի մէջ եւ խտասկաւառակներու (CD-եր) արտադրութեան մէջ
* Ջրածնի կազի արտադրութեան համար որպէս ջուրի կամ [[բորակածին]]ի հիտրօքսիտի հետ փոխազդելու միջոց:
* [[Մակնեզիւմ]]ին հետ համաձուլուածքէն կը պատրաստեն օդանաւերու մասեր:
* Չժանգոտելու յատկութեան եւ թեթեւութեան շնորհիւ մեծ կիրառութիւն ունի սպասքեղենի արտադրութեան մէջ<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/books?id=meAfS6pC9WgC&pg=PA151&dq=Aluminum+Cooking+utensils,+because+of+its+resistant+to+corrosion+and+light-weight&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwjllpPng9LUAhUEwWMKHb_uDbkQ6AEINzAD#v=onepage&:q=Aluminum%20Cooking%20utensils,%20because%20of%20its%20resistant%20to%20corrosion%20and%20light-weight&f=false|title=Corrosion Resistance of Aluminum and Magnesium Alloys: Understanding, Performance, and Testing|last=Ghali|first=Edward|date=2010-05-05|publisher=John Wiley & Sons|isbn=9780470531761|language=en}}</ref>
* Մետաղադրամներ անանկ երկիրներուն մէջ, ինչպէս են [[Ֆրանսա]]ն, [[Իտալիա]]ն, [[Լեհաստան (արեւմտահայերէն)|Լեհաստան]]ը, [[Իսրայէլ]]ը, [[Ֆինլանտա]]ն եւ այլն, աղոմինեայ կամ աղոմինիոնպաղլեղածին-[[Պղինձ (արեւմտահայերէն)|պղինձ]] համաձուլուածքէն:<ref>{{cite journal|date=17 February 1992|title=World's coinage uses 24 chemical elements, Part 1|journal=World Coin News}}</ref><ref>{{cite journal|date=2 March 1992|title=World's coinage uses 24 chemical elements, Part 2|journal=World Coin News}}</ref>
* Նուագարաններ, հիմնականին կը կիրառուէ [[Կիթառ (արեւմտահայերէն)|կիթառներուն]] արտադրութեան մէջ:<ref>{{cite web|url=https://musicgroup-prod.mindtouch.us/04_BEHRINGER/What_is_the_difference_between_paper-cone_and_aluminum-cone_woofers_in_your_bass_guitar_speaker_cabinets%253F|title=What is the difference between paper-cone and aluminum-cone woofers in your bass guitar speaker cabinets? – MUSIC Group. All rights reserved.|website=musicgroup-prod.mindtouch.us|access-date=21 April 2016|df=}}</ref>
{{Սեղմ Պարբերական Աղիւսակ}}
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Պաղլեղածին_(էլիւմինիըմ)» էջէն