«Յակոբ Պարոնեան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{արևելահայերեն|Հակոբ Պարոնյան}}
[[Պատկեր:Յակոբ Պարոնեան.jpg|200px|մինի|աջից|Յակոբ Պարոնեան]]
 
'''Յակոբ Պարոնեան''' ([[19 Նոյեմբեր]] [[1843]], Էտիրնէ - [[27 Մայիս]] [[1891]], [[Կոստանդնուպոլիս (արեւմտահայերէն)|Կ. Պոլիս]]), հայ երգիծաբան, գրող։
 
== Կենսագրութիւն ==
Յակոբ Պարոնեան ծնած է Էտիրնէ [[1843]]ին, աղքատ ծնողքէ։ Նախնական կրթութիւնըկրթութիւնն ստացած է տեղւոյն Արշակունեաց վարժարանին մէջ։ 1857ին[[1857]]-ին, մէկ տարի կը յաճախէ քաղաքի յունական վարժարանը։ Ապրուստ հոգալու համար դեղագործի մը քով կ'աշխատի երկու տարի։ Ապա կը պաշտօնավարէ ծխախոտի ընկերութեան մը մէջ իբրևիբրեւ հաշուապահ։ Ինքնաշխատութեամբ ևեւ անյագ ընթերցումով ձեռք բերած է լայն զարգացում ևեւ գրական հմտութիւն։
1863ին կ'անցնի [[Պոլիս]] և կը դասաւանդէ [[Սկիւտար]]ի ճեմարանը, աշակերտ ունենալով [[Պետրոս Դուրեանը]]։ 1871ին կը ստանձնէ «Եփրատ»ի խնբագրապետի պաշտօնը, բայց շուտով կ'անցնի Յարութիւն Սվաճեանի հիմնած «Մեղու» թերթի խմբագրութեան, զայն վերածելով յայտնի երգիծաթերթի։ Երբ 1874ին «Մեղու»ն կը դադրի, Սվաճեան արտօնատէրի իրաւունքը կը փոխանցէ Պարոնեանին, զոր զայն կը վերահրատարակէ որպէս «Թատրոն»։ Իբր արտօնատէր կաշկանդումէ զերծ գտնուելով, Պարոնեան թռիչք կու տայ իր խարազանող բայց դաստիարակիչ սրամտութեան, հեգնելով շրջապատի յոռի բարքերը։ Տնտեսական դժուարութիւններու պատճառաւ, «Թատրոն»ը կը դադրի 1877ին:
Պարոնեան կ'ամուսնանայ Սաթենիկ Էթմէքճեանի հետ 1879ին: Կ'ունենան երկու զաւակ. աղջիկ մը՝ Զապէլ, եւ մանչ մը՝ Աշոտ:
1879ին կը սկսի աշխատակցիլ Մինաս Գափամաճեանի «Լոյս» թերթին, որպէս զաւեշտական բաժնի պատասխանատու։ Իր գրութիւնները լայն հետաքրքրութիւն կը ստեղծեն, սակայն Գափամաճեան նիւթապէս չի վարձատրեր զինք և հետևաբար Պարոնեան կը ստիպուի «Լոյս»ի իր աշխատակցութիւնը դադրեցնել:
1884ին «Խիկար» ամսագիրը կը սկսի, և հակառակ նիւթական խոչընդոտներուն ու կարճ ընդհատումներուն, զայն կը հրատարակէ մինչև 1888ը։ Այս ամսագրին մէջ լոյս կը տեսնեն իր երգիծաբանական շատ մը կարևոր գործերը։
1888էն 1890՝ ապրուստ ապահովելու համար Ղալաթիոյ Կեդրոնական վարժարանին մէջ տոմարակալութիւն կ'ուսուցանէ։ Հոն իրեն կ'աշակերտէ յայտնի լեզուաբան [[Հրաչեայ Աճառեան]]ը։ Կը տառապի հիւծախտէ և կը մահանայ [[1891]]ին, թշուառութեան մէջ ձգելով այրին ու անչափահաս զաւակները։
Իր ժամանակակից գրագէտ [[Մատթէոս Մամուրեան]] այսպէս կը գրէր իր մահուան առթիւ. «Մեռա՞ւ Պարոնեան, բայց ի՞նչպէս. գրեթէ անոք, անօգնական: Քանի՞ կրթասէրք ու ազգասէրք պատասխանեցին այն հրաւէրին զոր նորա հիւանդութեան միջոցին գրեցին հայ թերթերը...: Եւ արդարեւ ի՞նչ ըրինք խեղճին, ի՞նչ ըրաւ ազգն հաւաքաբար իւր արի զաւկին համար. թաղման հանդէսը կատարեց եւ որոշեց միայն նպաստ հաւաքել նորա որբոց համար... չգտնուեցաւ պաշտօնական մարմին մը, անհատ մը, որ պսակ դնէր անմահ Պարոնեանի վրայ, թէեւ նորա գործերն են իւր անթառամ պսակներն»։<ref>Օրջանեան, Արամ (խմբ.). ''Յակոբ Պարոնեան Համայնագիտարան '', Ա Հատոր: [[Լոս Անճելըս]], 1991, էջ 102:</ref>
 
1863ին[[1863]]-ին կ'անցնի [[Պոլիս]] ևեւ կը դասաւանդէ [[Սկիւտար]]ի ճեմարանը, աշակերտ ունենալով [[Պետրոս Դուրեանը]]։ 1871ին[[1871]]-ին կը ստանձնէ «Եփրատ»ի խնբագրապետի պաշտօնը, բայց շուտով կ'անցնի Յարութիւն Սվաճեանի հիմնած «Մեղու» թերթի խմբագրութեան, զայն վերածելով յայտնի երգիծաթերթի։ Երբ 1874ին[[1874]]-ին «Մեղու»ն կը դադրի, Սվաճեան արտօնատէրի իրաւունքը կը փոխանցէ Պարոնեանին, զոր զայն կը վերահրատարակէ որպէս «Թատրոն»։ Իբր արտօնատէր կաշկանդումէ զերծ գտնուելով, Պարոնեան թռիչք կու տայ իր խարազանող բայց դաստիարակիչ սրամտութեան, հեգնելով շրջապատի յոռի բարքերը։ Տնտեսական դժուարութիւններու պատճառաւ, «Թատրոն»ը կը դադրի 1877ին[[1877]]-ին:
Պարոնեան ունեցաւ ազգային յուղարկաւորութիւն մը, հոծ բազմութեան մը մասնակցութեամբ՝ ուսուցիչներու, մտաւորականներու, գործաւոր դասակարգի, ինչպէս նաև կարգ մը ամիրաներու ու ջոջերու ներկայութեամբ։ Դամբանականը կարդացած է [[Խորէն արք.Նարպէյ]]ը, որ «Ազգային Ջոջեր»ուն մէջ Պարոնեանի սուր երգիծանքին թիրախ դարձած էր: Մարմինը կ'ամփոփուի Օրթագիւղի գերեզմանատունը, «մեռելոց այդ հանդարտիկ բնակարանին մէկ անկիւնը, տխուր ու մենաւոր»։<ref>«Արեւելք» օրաթերթ, Պոլիս, 10 Յունիս 1891:</ref>
 
Պարոնեան կ'ամուսնանայ Սաթենիկ Էթմէքճեանի հետ 1879ին1879-ին: Կ'ունենան երկու զաւակ. աղջիկ մը՝ Զապէլ, եւ մանչ մը՝ Աշոտ:
Տապանաքար մը չկանգնեցաւ անոր շիրիմին վրայ և շուտով մոռցուեցաւ անոր ճշգրիտ վայրը։ 1976ին, մտաւորական և գրող [[Վահրամ Մավեան]] կոչ մը ստորագրեց հայ մամուլին մէջ, դիտել տալով թէ՝ «...ինչպէս 85 տարի անցած է վրայէն եւ սերունդներ ամբողջ - թաղական, հոգեւորական, մտաւորական, թատերասէր - եկած ու անցած են առանց հողակոյտին վրայ տապանաքար մը դնելու մասին մտածելու՝ անըմբռնելի է պարզապէս: Հիմա արդէն անտէր կորսուած է հողակոյտն ալ:» <ref>Օրջանեան, Արամ (խմբ.). ''Յակոբ Պարոնեան Համայնագիտարան '', Ա Հատոր: [[Լոս Անճելըս]], 1991, էջ 112:</ref>
 
1879ին[[1879]]-ին կը սկսի աշխատակցիլ Մինաս Գափամաճեանի «Լոյս» թերթին, որպէս զաւեշտական բաժնի պատասխանատու։ Իր գրութիւնները լայն հետաքրքրութիւն կը ստեղծեն, սակայն Գափամաճեան նիւթապէս չի վարձատրեր զինք ևեւ հետևաբարհետեւաբար Պարոնեան կը ստիպուի «Լոյս»ի իր աշխատակցութիւնը դադրեցնել:
 
1884ին[[1884]]-ին «Խիկար» ամսագիրը կը սկսի, ևեւ հակառակ նիւթական խոչընդոտներուն ու կարճ ընդհատումներուն, զայն կը հրատարակէ մինչևմինչեւ 1888ը։[[1888]]-ը։ Այս ամսագրին մէջ լոյս կը տեսնեն իր երգիծաբանական շատ մը կարևորկարեւոր գործերը։
1888էն[[1888]]-էն 1890՝[[1890]]՝ ապրուստ ապահովելու համար [[Ղալաթիա |Ղալաթիոյ]] Կեդրոնական վարժարանին մէջ տոմարակալութիւն կ'ուսուցանէ։ Հոն իրեն կ'աշակերտէ յայտնի լեզուաբան [[Հրաչեայ Աճառեան]]ը։ Կը տառապի հիւծախտէ ևեւ կը մահանայ [[1891]]-ին, թշուառութեան մէջ ձգելով այրին ու անչափահաս զաւակները։
 
Իր ժամանակակից գրագէտ [[Մատթէոս Մամուրեան]] այսպէս կը գրէր իր մահուան առթիւ. «Մեռա՞ւ Պարոնեան, բայց ի՞նչպէս. գրեթէ անոք, անօգնական: Քանի՞ կրթասէրք ու ազգասէրք պատասխանեցին այն հրաւէրին զոր նորա հիւանդութեան միջոցին գրեցին հայ թերթերը...: Եւ արդարեւ ի՞նչ ըրինք խեղճին, ի՞նչ ըրաւ ազգն հաւաքաբար իւր արի զաւկին համար. թաղման հանդէսը կատարեց եւ որոշեց միայն նպաստ հաւաքել նորա որբոց համար... չգտնուեցաւ պաշտօնական մարմին մը, անհատ մը, որ պսակ դնէր անմահ Պարոնեանի վրայ, թէեւ նորա գործերն են իւր անթառամ պսակներն»։<ref>Օրջանեան, Արամ (խմբ.). ''Յակոբ Պարոնեան Համայնագիտարան '', Ա. Հատոր: [[Լոս Անճելըս]], 1991, էջ 102:</ref>
 
Պարոնեան ունեցաւ ազգային յուղարկաւորութիւն մը, հոծ բազմութեան մը մասնակցութեամբ՝ ուսուցիչներու, մտաւորականներու, գործաւոր դասակարգի, ինչպէս նաևնաեւ կարգ մը ամիրաներու ու ջոջերու ներկայութեամբ։ Դամբանականը կարդացած է [[Խորէն արք.Նարպէյ]]ը, որ «Ազգային Ջոջեր»ուն մէջ Պարոնեանի սուր երգիծանքին թիրախ դարձած էր: Մարմինը կ'ամփոփուի Օրթագիւղի գերեզմանատունը, «մեռելոց այդ հանդարտիկ բնակարանին մէկ անկիւնը, տխուր ու մենաւոր»։<ref>«Արեւելք» օրաթերթ, Պոլիս, [[10 Յունիս]] 1891:</ref>
 
Տապանաքար մը չկանգնեցաւ անոր շիրիմին վրայ ևեւ շուտով մոռցուեցաւ անոր ճշգրիտ վայրը։ 1976ին1976-ին, մտաւորական ևեւ գրող [[Վահրամ Մավեան]] կոչ մը ստորագրեց հայ մամուլին մէջ, դիտել տալով թէ՝ «...ինչպէս 85 տարի անցած է վրայէն եւ սերունդներ ամբողջ - թաղական, հոգեւորական, մտաւորական, թատերասէր - եկած ու անցած են առանց հողակոյտին վրայ տապանաքար մը դնելու մասին մտածելու՝ անըմբռնելի է պարզապէս: Հիմա արդէն անտէր կորսուած է հողակոյտն ալ:» <ref>Օրջանեան, Արամ (խմբ.). ''Յակոբ Պարոնեան Համայնագիտարան '', Ա. Հատոր: [[Լոս Անճելըս]], 1991, էջ 112:</ref>
 
== Գրական գործունէութիւնը ==
Պարոնեան եղաւ բեղուն ստեղծագործ մը։ Տասնեակ հազարէ աւելի էջեր արտադրեց կարճ ճամանակամիջոցի մը մէջ, յատկապէս 1871-1888 տարիներուն։ Իր բոլոր գրութիւնները մամուլի համար գրուեցան ևեւ լոյս տեսան լրագիրներու մէջ։ ԹէևԹէեւ իր գործերէն ոմանք իր իսկ կողմէ հրատարակուեցան առանձին հատորով, Պարոնեանի երկերու մեծամասնութիւնը գիրքերու մէջ ամփոփուեցան միայն իր մահէն ետք։ իր գործերը կը կազմեն՝ ''«[[Մեծապատիւ Մուրացկանները]]»'' վէպը, ''«[[Քաղաքավարութեան Վնասները]]»'' պատմուածքներու շարքը, ''«[[Պտոյտ մը Պոլսոյ Թաղերուն Մէջ]]»'' ևեւ ''«[[Ազգային Ջոջեր]]»'' նկարագրական էջերը,«Մեղու», «Թատրոն» ևեւ «Խիկար» թերթերու մէջ ցրուած բազմաթիւ քրոնիկները, ինչպէս նաևնաեւ ՝ ''«[[Ատամնաբոյժն Արեւելեան]]»'' ևեւ ''«[[Պաղտասար Աղբար]]»'' կատակերգութիւնները։
 
== Գրական ոճը==
Պարոնեան ամէն բանէ առաջ իր ժամանակին ու միջավայրին մարդն է։<ref>Սիմոնեան, Գրիգոր. Հ.Բ.Ը.Մ. Արտաւազդ Թատերախումբի ''«Քաղաքավարութեան Վնասները» ներկայացման ծրագիր-գրքոյկ'', [[Փասատինա]] 2009, էջ 6-7:</ref> Պոլսահայ կեանքը իր զանազան երևոյթներով կ'արտացոլայ իր էջերէն։ Ան հաւասարապէս կը խարազանէ փառասէր աղաներն ու փոքրոգի թաղականները, խաբեբայ վաճառականներն ու կեղծաւոր կղերականները, վարձկան լրագրողներն ու մուրացկան բանաստեղծները, վերի խաւի ևրոպականեւրոպական բարքերը ընդօրինակելու մոլութիւնն ու վարի խաւի խաւարամտութիւնը։ Անոր գործը կը խնդացնէ, բայց խորքը շատ տխուր է։ Կը զուարճացնէ՝ առանց զուարճանալու։
Պարոնեանի գրականութիւնը կը ձգտի դաստիարակիչ ըլլալ ևեւ նպաստել ընկերութեան վատ բարքերը վերացնելու։ Իր հեգնանքին նպատակը խնդացնելն ու նուրբ արուեստ մը ստեղծել չէ։չէ. ևեւ որովհետևորովհետեւ իր ընթերցողը պարզ ժողովուրդն էր՝ գրեթէ տգէտ ևեւ գեղարուեստէ շատ հեռու, իր ոճը եղաւ անկեղծ ևեւ իր լեզուն պարզ։ Գործածելով գրաբարէ մաքրուած սահուն արևմտահայերէնարեւմտահայերէն, ան ստեղծեց իրապաշտ արձակ մը՝ բնական, անզարդ, առոյգ., լի աշխոյժ բեմականութեամբ։ Վարպետօրէն նկարագրեց իրաւ կերպարներ ևեւ իրավիճակներ, սեղմ տողերով ևեւ կենսունակ երկխոսութիւններով։երկխօսութիւններով։
 
== Ստեղծագործութիւնները ==
Տող 29 ⟶ 35՝
*[[Քաղաքավարութեան Վնասները]]
*[[Ազգային Ջոջեր]]
*[[Պտոյտ մը Պոլսոյ թաղերութաղերուն մէջ]]
*Ծիծաղ
*Կսմիթներ
Տող 43 ⟶ 49՝
<references/>
 
==Արտաքին հղումներյղումներ==
{{wikiquote}}
{{վիքիդարան}}
 
{{DEFAULTSORT:Պարոնեան, Յակոբ}}
[[Կատեգորիա:Արևմտահայ1843 արձակագիրներծնունդներ (արւմտ․)]]
[[Կատեգորիա:Արևմտահայ1891 երգիծաբաններմահեր (արւմտ․)]]
[[Կատեգորիա:ԱրևմտահայԷտիրնէ դրամատուրգներծնածներ]]
[[Կատեգորիա:Լրագրողներ19 Նոյեմբերի ծնածներ]]
[[Կատեգորիա:Վիքիպեդիա:Արևմտահայերեն27 հոդվածներՄայիսի մահացածներ]]
[[Կատեգորիա:Կոստանդնուպոլիս մահացածներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ արձակագիրներ (արւմտ․)]]
[[Կատեգորիա:Հայ երգիծաբաններ (արւմտ․)]]
[[Կատեգորիա:Հայ թատերագիրներ]]
[[Կատեգորիա:Հայ Լրագրողներ (արւմտ․)]]
 
 
[[en:Hagop Baronian]]