«Պօղոս Մելիքշահեան» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{Արեւելահայերեն|Պողոս Մելիքշահյան}}
[[Պատկեր:Armenian monastery of s apostles in moush.jpg|մինի|Մշոյ վանք]]
[[Պատկեր:Jerusalem infobox image.JPG|մինի|Երուսաղէմ]]
'''Պօղոս Մելիքշահեան''' ([[1788]]-[[1855]] թթ.), [[հայ]] [[Ֆիզիկոս|ֆիզիքոս]]։
 
== Կեսագրութիւն ==
== Կեանք ==
Գիտութեան աշխարհին մէջ Հայը ամենքն քիչ ներկայացուցիչները ունեցած է անցեալ դարուն և եղած բացառութիւններն ալ երբեք չեն կրցած զերծ մնալ կրօնքի ազդեցութենէն որ կերպով մը հեռու պահած է միշտ հայ միտքը գիութիւնէն։ Մէկ քանի Հայ բժիշկներէ իբր [[Գիտություն|գիտութեան]] նուիրուած անձ և որքան որ ալ այժմու գիտական լայնածաւալ մթնոլորտին մէջ փոշիի հատիկի մը արժէքն իսկ ունենալու իրաւունք չունի, սակայն նկատելով իր ժամանակը, իր լուսաւորելու փափաքները և մանաւանդ այն սերմը որ ցանած է իր յաջորդներուն համար ծնցնելով գիտութեան սէրը, կ՛ընեն զինքը արժանիքի տէր հայ գիտնական մը։
 
Գիտութեան աշխարհին մէջ Հայը ամենքնամէնէն քիչ ներկայացուցիչները ունեցած է անցեալ դարուն ևեւ եղած բացառութիւններն ալ երբեք չեն կրցած զերծ մնալ կրօնքի ազդեցութենէն, որ կերպով մը հեռու պահած է միշտ հայ միտքը գիութիւնէն։ Մէկ քանի Հայ բժիշկներէ, իբր [[Գիտություն|գիտութեան]] նուիրուած անձ ևեւ որքան որ ալ այժմու գիտական լայնածաւալ մթնոլորտին մէջ, փոշիի հատիկի մը արժէքն իսկ ունենալու իրաւունք չունի, սակայն նկատելով իր ժամանակը, իր լուսաւորելու փափաքները ևեւ մանաւանդ այն սերմը[[Սերմ|սերմ]]ը, որ ցանած է իր յաջորդներուն համարհամար՝ ծնցնելով գիտութեան սէրը, կ՛ընեն զինքըզինք արժանիքի տէր հայ գիտնական մը։
Սիմօն Մելիքշահեանի զաւակն էր Պօղոս որ [[1788]] թուականին ծնած է Գըրգ Աղաճի մէջ, իր մանկութեանը դպրոց կ՛երթայ թէեւ, բայց երբ աւելի կը խելահասի՝ դժգոհանալով իր հոն ստացած ուսմունքէն Իզմիր կը մեկնի և կ՛աշակերտի Տ․ [[Օհան Վանանդեցի]] քահանային, երբ արդէն 17 տարեկան էր։
 
ՍիմօնՍիմոն Մելիքշահեանի զաւակն էր Պօղոս, որ [[1788]] թուականին ծնած է Գըրգ Աղաճի մէջ, իր մանկութեանը դպրոց կ՛երթայ թէեւ, բայց երբ աւելի կը խելահասի՝ դժգոհանալով իր հոն ստացած ուսմունքէն, [[Իզմիր]] կը մեկնի ևեւ կ՛աշակերտի Տ․ [[Օհան Վանանդեցի]] քահանային, երբ արդէն 17 տարեկան էր։
Սակայն իր յիշատակութեամբ հոն երեք տարի ապարդիւն աշխատելով Պօլիս կուգայ պանդուխտ և անօգնական, երբ հազիւ 20 տարեկան էր։
 
Սակայն իր յիշատակութեամբ, հոն երեք տարի ապարդիւն աշխատելով Պօլիս[[Պոլիս]] կուգայկու գայ, պանդուխտ ևեւ անօգնական, երբ հազիւ 20 տարեկան էր։
Պոլսոյ մէջ բոլոր պատուելիներուն կը յաճախէ և բնագիտութեան վրայ փոքրիկ գրքոյկ մը կը պատրաստէ ձեռագիր, որու մէջ Ֆիզիքա քրիստոնէական [[Կրոն|կրօնքի]] ճշմարտութիւնը բնականէն հաստատած է։
 
Պոլսոյ մէջ բոլոր պատուելիներուն կը յաճախէ ևեւ բնագիտութեան վրայմասին փոքրիկ գրքոյկ մը կը պատրաստէպատրաստէ՝ ձեռագիր, որուորոն մէջ Ֆիզիքա քրիստոնէական [[Կրոն|կրօնքի]] ճշմարտութիւնը բնականէն հաստատած է։
Այդ միջոցներուն Փէշտիմալճեան Գրիգոր պատուելիի համբաւն ալ իրեն հասած ըլլալով, ի վերջոյ անոր կը դիմէ, կարծելով թէ աւելի լուսաւորութիւն պիտի ստանայ անկից։
 
Այդ միջոցներուն Փէշտիմալճեան Գրիգոր պատուելիի համբաւն ալ իրեն հասած ըլլալով, ի վերջոյ անոր կը դիմէ, կարծելով թէ աւելի լուսաւորութիւն պիտի ստանայ անկից։անորմէ։
Ֆիզիքա՝ Պեղճեան Գազէզ ամիրային պաշապանութիւնը կը վայելէ որ այն ատենուան բոլոր ուսումնականներուն կը ներկայացնէ զինքը․ ասով Ֆիզիքա որ [[Պոլիս]] եկած էր սովրելու համար, կամաց կամաց ինքը կը սկսի ուսուցանել։
 
Ֆիզիքա՝ Պեղճեան Գազէզ ամիրային պաշապանութիւնը կը վայելէ, որ այն ատենուան բոլոր ուսումնականներուն կը ներկայացնէ զինքը․ ասով Ֆիզիքա, որ [[Պոլիս]] եկած էր սովրելու համար, կամաց -կամաց ինքըինք կը սկսի ուսուցանել։
-Ես ճշմարտութիւնը ճանչնալ կ՛ւզեմ և ճշմարտութիւնը ուսմունքով կը ճանչցուի, կը պատասխանէ Պօղոս, ես լեցուն կանթեղ մը եմ, կ՛ըսեն թէ շատ իւղ կայ այդ կանթեղին մէջ, բայց մէկը պէտք է վառէ կանթեղը որպէսզի լոյս տայ։
 
-Ես ճշմարտութիւնը ճանչնալ կ՛ւզեմկ՛ուզեմ ևեւ ճշմարտութիւնը ուսմունքով կը ճանչցուի, կը պատասխանէ Պօղոս, ես լեցուն կանթեղ մը եմ, կ՛ըսեն թէ շատ իւղ կայ այդ կանթեղին մէջ, բայց մէկը պէտք է վառէ կանթեղը որպէսզի լոյս տայ։
Փէշտիմալճեան Պօղոս Պատրիարքին պատմէ Ֆիզիքային ուշիմութիւնը որ Պատրիարքարան հրաւիրելով ի ներկայութեան Պէղճեանի և ուսուցիչներու կը քննեն Պօղոսը, որով կը հասկնան թէ այս բարձր ուսմունքը և գիտութիւնը բնական է և ոչ թէ ստացական, մանաւանդ անոր բնագիտութեան նոր հեղինակութեամբը։ ժողովը հաւնելով Ֆիզիքային տուած պատասխաններուն այդ օրը կը հռչակեն զինքը Պատուելի և Ֆիզիքա պատուանունն ալ կուտան իրեն երբ տակաւին 23 տարեկան էր։
 
Փէշտիմալճեան Պօղոս Պատրիարքին կը պատմէ Ֆիզիքային ուշիմութիւնը, որ Պատրիարքարան հրաւիրելով ի ներկայութեան Պէղճեանի ևեւ ուսուցիչներու, կը քննեն Պօղոսը, որով կը հասկնան թէթէ՝ այս բարձր ուսմունքը ևեւ գիտութիւնը բնական է ևեւ ոչ թէ ստացական, մանաւանդ անոր բնագիտութեան նոր հեղինակութեամբը։հեղինակութեամբ։ ժողովը հաւնելով Ֆիզիքային տուած պատասխաններունպատասխանները, այդ օրը կը հռչակեն զինքը զինք Պատուելի ևեւ Ֆիզիքա պատուանունն ալ կուտանկու տան իրեն, երբ տակաւին 23 տարեկան էր։
Քանի մը տարիներ ուսուցչութիւն կ՛ընէ Պէզճեանի տան մէջ ամիրային քեռորդւոյն և յետոյ հրաժարելով անկից կ՛երթայ [[Իզմիր]] և անկից [[Երուսաղեմ]] [[1820|1820ին]]։
 
Քանի մը տարիներ ուսուցչութիւն կ՛ընէ Պէզճեանի տան մէջ ամիրային քեռորդւոյն ևեւ յետոյ հրաժարելով անկից կ՛երթայ [[Իզմիր]] ևեւ անկից [[Երուսաղեմ]] [[1820|1820ին]]։
Երբ [[Եգիպտոս|Եգիպտոսի]] փոխարքային գործակատար Պօղոս պէյ անոր Երուսաղէմ գալը կը լսէ, կը հրաւէրը քիչ մը ատեն կը մնայ և անոր կարգադրութիւնովը Իզմիր կը վերադառնայ ուր 2 տարի վարժարանին մէջ կը պաշտօնավարէ։ Անկէ վերադառնալով Պոլիս՝ Պէղճեանի առաջարկութեամբ Օրթադիւղի դպրոցին հայկաբան կ՛անուանուի։ Հոն ալ երու տարի կենալէ ետք երբ կը տեսնէ որ երկպառակութիւն կայ ազգին մէջ Պրուսայի Մատթէոս Առաջնորդի առաջարկութեամբ [[Պրուսա|Պրուսայի]] վարժարանին վարժապետ կ՛անուանուի ուր 3 տարի կենալէն ետք կը հրաժարի, և կ՛երթայ դարձեալ Երուաղէմ։
 
Երբ [[Եգիպտոս|Եգիպտոսի]] փոխարքային գործակատար Պօղոս պէյ անոր Երուսաղէմ գալը կը լսէ, կը հրաւէրը քիչ մը ատեն կը մնայ ևեւ անոր կարգադրութիւնովը Իզմիր կը վերադառնայ ուր 2 տարի վարժարանին մէջ կը պաշտօնավարէ։ Անկէ վերադառնալով Պոլիս՝ Պէղճեանի առաջարկութեամբ Օրթադիւղի դպրոցին հայկաբան կ՛անուանուի։ Հոն ալ երու տարի կենալէ ետք երբ կը տեսնէ որ երկպառակութիւն կայ ազգին մէջ Պրուսայի Մատթէոս Առաջնորդի առաջարկութեամբ [[Պրուսա|Պրուսայի]] վարժարանին վարժապետ կ՛անուանուի ուր 3 տարի կենալէն ետք կը հրաժարի, ևեւ կ՛երթայ դարձեալ Երուաղէմ։
Միաբանութեան վարժպետութեան համար Պօղոս Պատրիարքի հրաւերով, հոն տարիուկէս կենալէն ետք դարձեալ Պոլիս կուգայ, և Չուգուր խանի մէջ սենեակ մւ վարձելով, շուկայի արհեստաւոր տղաքներուն և կատարեալ մարդոց դասատուութիւն կ՛ընէ։
 
Միաբանութեան վարժպետութեան համար Պօղոս Պատրիարքի հրաւերով, հոն տարիուկէս կենալէն ետք դարձեալ Պոլիս կուգայ, ևեւ Չուգուր խանի մէջ սենեակ մւ վարձելով, շուկայի արհեստաւոր տղաքներուն ևեւ կատարեալ մարդոց դասատուութիւն կ՛ընէ։
 
Այն ժամանակները Ազգը երկուքի բաժնուած էր, մին լումայափոխներուն իսկ միւսը արհեստաւորաց դասակարգը, ասոնց առաջինին կեդրոնատեղին Մեծ Նոր Խանն էր, իսկ երկրորդինը Պէշիկթաշ՝ Պալեան Կարապետ ամիրայի տունը։
Ստեփաննոս Պատրիարք Աղաւնի լումայափոխներուն կուսակիցն էր նոյնպէս այն ատեն կրօնական թոյլտութեամբ բողոքականութիւնը սկսած էր Ազգին մէջ տարածուիլ, այս երկու պատճառներն էին ազգին մէջ գժտութիւն յառաջ բերող, որոնք սկսան իրարու թշնամական ցոյցեր ընել, ևեւ գորը այնքան ծայրայեղութեան գնաց որ մինչեւ կառավարութիւնը միջամտեց ևեւ Պալեան Կարապետ ամիրան կանչեով խրատեց որ զիրար հաշտեցնեն։ Ան ալ հաշտասէր ըլլալով Սեբաստիոյ Առաջնորդ Յակոբոս Եպ-ը Պոլիս բերել կու տայ որ Աղաւնիի տեղ Պատրիարք կ՛ընտրուի։
Այս վէճերուն հետեւանքով շաըեր աքսորուելով Ֆիզիքա ևսեւս անոց բաղդակից կ՛ըլլսյ ևեւ քանի մը օրեր Պատրիարքարանի մահապարտաց բանտը խցարգիլուելէ վերջ հիւանդոտ վիճակի մէջ կ՛աքսորուի Կեսարիա, իր ձեռագիր հեղինակութիւնները որոնք 16էն աւելի էին քննութենէ կ՛անցրնեն ուր ըստ Ստեփաննոսի վկայութեանն․ «Մէջը շատ պատուական բաներ կային, մինչեւ անգամ Շնորհալին այն բերանները չէ կրցեր ընելու»։
Ցաւալի է որ այդ ձեռագիրները բոլորն ալ այրուած են այն ատենները՝ արդիւնք չքաշելու ևեւ չարաշահութեան։
 
Ֆիզիքա [[1839|1839ին]] Պոլիս վերադարձաւ․ սակայն շատ ցաւեցաւ ևեւ անմխիթար հիւանդացաւ երբ տեսաւ իր հեղինակութիւններուն վիճացումը։ Կրօնական Ժողովոյ տնօրէնութեամբը ժառանգաւորաց դասատու կարգուեցաւ Վէզիր Խան Ս․ Կարապետի սենեակը, բոլոր քահանայացուներ ևեւ ազգայիններ հոն կուգային ուսմունք սովրելու համար , ուր լսարան մըն ալ հաստատեղ․ ինքը կը ճառէր կրօի ևեւ գիտութեան վրայ ևեւ ամէն հարցումներու կը պատասխանէր։
 
Ազգային Պատրիարքարանի նօրինութեամբ [[1848]]ին գնաց [[Մուշ]], ուր քաղաքական խռովութիւնը մը ծագած ըլլալով, հանդարտեցուց ևեւ Մշոյ վանքը մնալով միաբաններուն ուսմունք սովրեցեւց ևեւ երեք տարի մնալէն ետք [[1851]]ին Պօլիս վերադարձաւ Ալի փաշա Խանը սենեակ մը վարձելով դասախօսոութիւններու սկսաւ։
 
Ֆիզիքիա իր ժամանակին ամէնէն գիտուն ևեւ ողջամիտ անձը եղաւ որ փոխանակ ծթռած գաղափարներու հետեւելու՝ փափագեցաւ որ գիտութիւնը կրօնի հետ զուգընթաց տարածուի Ազգին մէջ, իր բնական գիտութեանց հմտութենէն է որ Ֆիզիգա պատուանունը տրուած է իրեն, ունի անտիպ գիրքեր ևեւ Տրամաբանութիւնը որ երկու անգամ տպուած է իր մահէն ետք։
 
Ֆիիզիգայ խեղճ վիճակով իր մահկանացուն կնքեց 68տարու [[1855]] յունիս 9ին Ալի փաշա խանի մէջ ևեւ թաղուեցաւ Պալըղլը Տէր Գրիգորիսի թաղը։
 
Իր ձեռագիր նամակը ուղղուած է Նիկողոս աղա Պալեանի։
Տող 47 ⟶ 49՝
* Լոյս [[1908]]
 
[[Կատեգորիա:Վիքիպեդիա:ԱրևմտահայերենԱրեւմտահայերեն հոդվածներ]]