Ուիքիփետիա

«Սասուն» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{Արևմտահայերեն|Սասուն (արեւմտահայերէն)}}
'''Սասուն''', գաւառակ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ին մէջ, [[Բիթլիսի վիլայեթի Գենջի գաւառին մէջ]]։ Նախպէս եղած է Մեծ Հայքի Աղձնիք նահանգի տասներորդ գաւառը։ Հնագոյն կենտրոնն էր Սանասուն բերդը։▼
{{Տեղեկաքարտ Բնակավայր (արեւմտահայերէն)
| կարգավիճակ = Գաւառակ
| հայերէն անուանում = Սասուն
| բնօրինակ անուանում =
| ենթարկութիւն =
| երկիր =
| պատկեր = Sason 3 2012.JPG
| պատկերի նկարագրութիւն =
| զինանշան =
| զինանշանի լայնութիւն =
| զինանշանի նկարագրութիւն =
| դրօշ =
| դրօշի լայնութիւն =
| դրօշի նկարագրութիւն =
| lat_dir = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec =0
| lon_dir = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec =0
| CoordAddon =
| CoordScale =
| երկրի քարտէսի չափ = 300
| երկրամասի քարտէսի չափ = 300
| շրջանի քարտէսի չափ =
| երկրամասի տեսակ =
| երկրամաս = Պիթլիսի վիլայէթ
| երկրամասը աղիւսակին մէջ = Պիթլիսի վիլայէթ
| շրջանի տեսակ = Գաւառ
| շրջան = Կենճի գաւառ
| շրջանը աղիւսակին մէջ =
| համայնքի տեսակ =
| համայնք =
| համայնքը աղիւսակին մէջ =
| երկրի քարտէս =
| երկրամասի քարտէս =
| շրջանի քարտէս =
| ներքին բաժանում =
| ղեկավարի պաշտօն =
| ղեկավար =
| հիմնադրման թուական =
| տուեալ կարգավիճակին մէջ =
| առաջին յիշատակում =
| այլ անուանումներ = Սանասանա, Սանասինա, Սանասնայէ, Սանասուն, Սանասունք, Սանսան, Սանսաննա, Սանսան, Սանսուն, Սասոն, Սասունք, Վերին դաշտ
| տարածք =
| կեդրոնի բարձրութիւն =
| Կլիմայ =
| լեզու =
| բնակչութիւն = 60 000
| մարդահամարի թուական = 1915
| խտութիւն =
| ակլոմերացիա =
| ազգային կազմ = Հայեր (մինչեւ [[Մեծ Եղեռն]]ը)<ref name=texanunneri_bararan/>
| կրօնական կազմ = Քրիստոնեայ (մինչեւ [[Մեծ Եղեռն]]ը)<ref name=texanunneri_bararan/>
| տեղաբնականուն =
| ժամային գօտի = +3
| DST =
| հեռախօսային ծածկագիր =
| փոսթային ինտէքս =
| փոսթային ինտէքսներ =
| ավտոմոպիլային ծածկագիր =
| իտենթիֆիքաթորի տեսակ =
| թուային իտենթիֆիքատոր =
| Վիքիպահեստին մէջ =
| կայք =
}}
▲'''Սասուն''', գաւառակ [[Արեւմտեան Հայաստան]]ին մէջ, [[ԲիթլիսիՊիթլիսի վիլայեթիվիլայէթի ԳենջիԿենճի գաւառին մէջ]]։ Նախպէս եղած է Մեծ Հայքի Աղձնիք նահանգի տասներորդ գաւառը։ Հնագոյն կենտրոնն էր Սանասուն բերդը։
 
Ըստ «Աշխարհացոյց»-ի` Սասունը հիւսիս-արեւմուտքին սահմանակից էր Չորրորդ Հայքի Հաշտեանք, հիւսիս-արեւելքին մէջ՝ Տուրուբերանի Տարոն, Ասպակունեաց ձոր, Խայթ (Խութ), արեւելքին մէջ եւ հարավին մէջ՝ Աղձնիքի Սալնո ձոր, Դզեխ, Աղձն, Նփրկերա գավառներուն։ Հետագայ դարերուն բուն Սասունի եւ հարակեն գավւառները տնտեսական եւ քաղաքական առումով կազմած են մէկ ամբողջութիւն՝ ստանալով Սասուն ընդհանրական անվանումը։
 
== Աշխարհագրութիւն ==
== Աշխարհագրություն ==
Սասունը լեռնային երկրամաս է [[Հայկական Տաւրոս]] լեռնաշղթայի համակարգին մէջ։ Սասունի տարածքը հիմնականին կը կազմ են Սիմի հարավային լեռնաբազուկները՝ Սասնո եւ Սալնա լեռները։ Հայտնի են Սիմսար (2689), Անդոքասար (2830), Ծովասար, [[Մարութասար]] (Մարաթուկ, 2967 մ) եւ այլ լեռնագագաթները։
 
Սասունով կը հոսին [[Տիգրիսի]] վտակներ Քաղիրթը՝ Կողբա ձոր, Ասպական-Տալվորիկ, Շատախ-Սուսանա, Դելիեգուզան, Սասնո ջուր, Կապասգետ, Կուսգետ վտակներով եւ Սալնո ջուրը՝ Քեպերցիի, Մցիի, Բոկնոտիի, Երախիի վտակներով։ Հաղորդակցական կարեւոր նշանակութիւն ունին Օլորի (Աղոր) եւ [[Բաղեշի]] (ԶորապահակԶօրապահակ) լեռնանցքները։
 
== Կլիմա ==
Տող 15 ⟶ 78՝
Բուսական եւ կենդանական աշխարհը ենթարկուած է գոտիականութեան․ լեռնալանջերուն անտառներ են ([[սոճի]], [[կաղնի]], [[մայրի]] եւ այլն), ավելի բարձր՝ մարգագետիններ։ Կենդանական աշխարհը բազմազան է, հարուստ Հայկական լեռնաշխարհին բնորոշ գրեթե բոլոր տեսակներով։
 
== ՊատմությունՊատմութիւն ==
=== Մինչ X10-րդ դար ===
Սասունի տարածքը հաջորդաբար մտած է [[Ուրարտուի]] (մ․թ․ա․Ք․Ա․ IX—VI9—6-րդ արերեուն․դարերեուն), Երվանդունիներու (մ․թ․ա․Ք․Ա․ VI—III6—3-րդ դդ․դարեր), [[Արտաշեսյաններու]] (մ․թ․ա․Ք․Ա․ II—մ․թ․2-րդ— IՔ․Ե․ դդ․1-ին դարեր). հայ [[Արշակունիներու]] (1-5 դարերուն) թագավորութիւններու մեջ։ Արշակունիներու թագավորութեան անկումեն ([[428]]) հետո Սասունն իր բնական դիրքի շնորհիվ պահպանած է անկախութիւնը, դառնալով հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի կենտրոններեն։ [[510]]-ական թթ․ Սասունի բնակչութիւնը՝ Հայաստանի ապագայ մարզպան Մժեժ Գնունիի գլխավորութեամբ, ջախջախած է հոնական հրոսակախմբերը։
 
7-8-րդ դարերին արաբական նվաճողներեւ դեմ պայքարը գլխավորող Մամիկոնեանները, ի թիվս Հայաստանի միւս լեռնային դժվարամատչելի շրջաններու, ամրացել են նաեւ Սասունոին մէջ։ 8 դարին վերջեն Սասունին մէջ իշխել են Մամիկոնեաններեն սերած Թոռնիկեանները։ [[851]] թուականին Սասունի բնակիչները՝ Յովհան Խութեցիի գլխավորութեամբգլխաւորութեամբ, ՄշոՄշոյ դաշտԻՆդաշտին մէջ ջախջախած են արաբական զորախումբը եւ սպանել զորապետզօրապետ Եուսուֆին։Եուսուֆը։ [[852]] թուականին [[Հայաստան (արեւմտահայերէն)|Հայաստան]] ներխուժած արաբական զորաբանակը՝զօրաբանակը՝ Բուղայի առաջնորդութեամբ, Սասունին մէջ կոտորած է 30 000 մարդ։ Այնուհանդերձ, Թոռնիկեաններն իրենց ձեռքերուն մէջ պահած են Սասունը ու շարունակել ազատագրական կռիվները։կռիւները։
 
Արաբ նվաճողներունուաճողներու դեմդէմ Սասունի հերոսական պայքարի հիման վրավրայ ձևավորվածձեւաւորուած է «[[ՍասնաՍասնայ Ծռեր]]» էպոսը։
 
=== Սասունը ԹոռնիկյաններիԹոռնիկեաններու օրոքօրօք ===
10-րդ դարիդարու սկզբինսկզբը Բիւզանդական կայսրութիւնը, իր զաւթումները Հայաստանոին մէջ դիւրացնելու նպատակով, կրցած է իրար հետ նաղացնել Սասունի Թոռնիկեաններուն եւ Տարոնի [[Բագրատունիներուն]]: Թոռնիկեաններոին յաջողուած է տիրել Տարոնի մէկ մասը: Սակայն Տարոնի բիւզանդացինեու զաւթումեն (966/967) յետոյ Թոռնիկեանները, զգուշանալով թշնամու խարդախ քաղաքականութիւնեն, ընդունել են [[Անիի]] Բագրատունիներու գերիշխանութիւնը եւ համագործակցել իրենց:
 
[[Յովհաննէս Չմշկիկ]] կայսեր 974 թուականի Արեւելեան արշաւանքին ընդառաջ ելած Հայոց թագաւոր [[Աշոտ Գ Ողորմածի]] բանակին մէջ [[Մատթէոս Ուռհայեցի]]ն կը յիշատակ է նաեւ Սասունի զօրաբանակը: Այծեաց բերդի (Մուշից արեւմուտք) մօտ բիւզանդական բանակը ենթարկուած է Սասունի հետեւակ զօրամասի հակահարուածին եւ կրել մեծ կորուստնէր: Նաեւ Վասիլ Բ կայսեր ([[976]]-[[1025]]) գահակալութեան սկզբնական շրջանում Տարոնի մի հատուածը (Այծեաց բերդից արեւելք ընկած հողերը) Սասունի հետ մնացել է Թոռնիկեաններու սեփականութիւն: Տարոնն ամբողջութեամբ Բիւզանդական կայսրութիւնը զաւթած է միայն 990—1000 թ թուականին: Իսկ Սասունն իր անկախութիւնը պահպանած է ինչպէս բիւզանդական, նոյնպես սելջուկեան թուրերու նուաճումներու ժամանակ:
 
11 դարինդաուն Սասունին մէջ իշխած է Մուշեղը, ապա իրեն որդի Թոռնիկը (վերջինիս են հասցէագրուած [[Գրիգոր Մագիստրոսի]] մի քանի նամակները): Թոռնիկի օրօք Սասունի իշխանութիւնը հզօրացած է, սահմաններն ընդարձակուած են` ընդգրկելով նաեւ Տարոնի զգալի մասը, Անձիտ գաւառի որոշ մասեր եւ Աշմուշատը: Արաբական աղբիւրներուն Սասունի այդ հզօր իշխանը կը յիշ էյիշէ թագաւոր («մալիք ալ-սանասինաէ): [[1059]] թուականին ինքը պարտութեան մատնած է Տարոն ներխուժած սելջուկեան թուրքերուն: Կոմմագենէին մէջ եւ շրջակայ երկրամասերու իշխող Փիլարտոս Վարաժնունին փորցած է իրեն ենթարկել Սասունը, սակայն [[1073]] թուականին Ալելուայ դաշտի (Անձիտ գաւառում) ճակատամարտին մէջ Թոռնիկը պարտութեան է մատնել իրեն: Թոռնիկը շուտով զուած է Անձիտի ամիրայի դաւադրութեանը:
 
Թոռնիկի որդի Չորդուանելը ([[1073]]-[[1120]]-ական թթ․) Աղձնիքի ամիրայութիւնեն ազատագրած եւ իր տիրոյթներուն է միացրած 30 գիւղ: Չորդուանելի որդու` Վիգէնի օրօք ([[1120]]-ական թթ․-[[1175]]) Սասունի իշխանութիւնը կրկին հզօրացրած է, արեւմտեան սահմաններն ընդարձակուած են մինչեւ Դեգիք գաւառը (Չորրորդ Հայք նահանգին մէջ): Սասունի իշխանական տունը խնամիական կապեր հաստակած էր Մոկսի Արծրունիներու (Վիգէնը կնութեան էր առել Հմայակ իշխանի Մելեքսթ դստերը), Դեգիքի Կեկաւմենոսներու (Վիգէնի դուստր Կ'ատան կնութեան էր տրուել Կատակալոնի թոռ Շահնշահին) եւ Պահլաւունիների (Վիգէնի որդի Չորդուանելը կնութեան էր առել Վասիլ իշխանի Վանենի դստերը) հետ:
Տող 35 ⟶ 98՝
* «Հայաստանի և հարակից շրջանների տեղանունների բառարան» (5 հատորով), 1986-2001 թթ., Երևանի Համալսարանի հրատարակչություն
* [http://www.arevmdahaiastan.net/am/ Արեւմտահայաստանի եւ Արեւմտահայութեան Հարցերու Ուսումնասիրութեան Կեդրոն]
 
{{ՀՍՀ}}
 
[[Կատեգորիա:Արեւմտեան Հայաստանի գաւառներ]]
[[Կատեգորիա:Սասուն գաւառ]]
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Սասուն» էջէն