Սեխ

Սեխ

Սեխ, դդմազգիներու ընտանիքի Cucumis ցեղին պատկանող բոստանային մշակաբոյս։ Ուշագրաւ իւրայատուկ բուրումնաւէտութեամբ եւ համով։ Մեծ տեղ գրաւած է ժողովրդական սննդին մէջ։ Յայտնի է 10 տեսակ։ Սեխի հայրենիքը կը համարուի Կեդրոնական Ասիան եւ Փոքր Ասիան։ Սեխը ջերմութեամբ եւ լոյսով աճող բոյս է, չորադիմացկուն է, կ'աճի աղի հողերուն մէջ։ Սեխի պտուղը գնդաձեւ կամ թերատական, դեղին, կանաչ, շաքանակագոյն կամ սպիտակ գոյնի։ Հասուն կը դառնայ 2-էն մինչեւ 6 ամիսի միչեւ:

Հայաստանի մէջ

ՀՀ-ին մէջ՝ 3 տեսակ՝

• Սեխ սովորական (M. sativus),
• Սեխ մանրապտուղ կամ Շամամ (M. dudaim),
• Սեխ մոլախոտային (M. agrestis):

Կ'աճի հիմնականին մէջ Արարատեան դաշտին մէջ։ Մշակութեան մեջ առաւել տարածուած է մշակովի սեխը։

Ստուգաբանութիւն

Սեխի ծաղիկը

Սեխի ծագման հնագոյն օճախները կը համարուին Փոքր Ասիան, Իրանը, Աֆղանիստանը եւ Միջին Ասիոյ երկիրները։ Այդ երկիրներուն մէջ են ներկայիս կեդրոնացուած սեխի հիմնական ենթատեսակները, ինչպէս նաեւ դաշտամոլախոտային կիսամշակովի տեսակները։ Ասիական երկիրներէն սեխը տարածուած է Եւրոպայի եւ Ամերիկայի մէջ։ Սովորաբար կը բացատրուի որպէս «ուռճացուած, ուռած պտուղը»։

Պատմութիւն

Առաջին յիշատակութիւնը յայտնաբերուած է Աստուածաշունչին մէջ։ Վայրի սեխը այժմ չի հանդիպիր։ Եւրոպայի մէջ սեխի մասին իմացած են Միջին դարերուն։ Ռուսաստանի մէջ յայտնաբերուած է Վոլգայի տարածաշրջանի բերուած է 15-16-րդ դարերուն Կեդրոնական Ասիայէն։

Բուսաբանական նկարագիր

Ցողունը կողաւոր է, գետնատարած, փռուած, ճիւղաւորուող, երկարութիւն' 2-2,5 մ։ Միամեայ բոյս է. ցողունը հնգակիւնանի է, սնամեջ, կոպիտ թավոտութեամբ, 1-3 մեդր երկարութեամբ եւ առաջ ճիւղաւորուող։ Հիմնական ճիւղաւորութիւնները միջինին մէջ 3-էն 6-ն են եւ աւելի։ Երկարացողուն տեսակներու ցողունը կ'ըլլայ 1,5 մեդր եւ աւելի։ Արմատային համակարգը բաւականին հզօր, խորը գնացող եւ առատ ճիւղաւորուած։ Տերեւները պարզ են, խոշոր, երիկամաձեւ, տերեւանութներուն մէջ կան բեղիկներ սրտաձեւ կամ հնգանկիւն՝ հինգ խոշոր ջիղերով եւ կոպիտ թաւով: Ծաղիկները բաժանասեռ են: Արական ծաղիկները փունջերով են՝ տերեւանութներուն մէջ, իգականները՝ մէկական։ Պտուղը բազմասերմ կեղծ հատապտուղ է՝ տարբեր ձեւերու (կլոր, ձուաձեւ, տանձաձեւ, գլանաձեւ, տափակ եւ այլն) եւ մեծութեան: Պտղի մակերեւոյթը հարթ է, կողաւոր, ցանցապատ, կնճռոտ եւ այլն, կեղեւը՝ սպիտակ, դեղին, կանաչ, սրճագոյն, նարնջագոյն եւ այլն։ Պտղամիսը սպիտակ է, կանաչաւուն, կարմրավարդագոյն, նարնջագոյն։

Կիրառութիւն

Հիմնականին մէջ կ'ոգտագործուի թարմ վիճակին մէջ, որպէս քաղցր, բուրաւէտ եւ հիւթալի սննդատեսակ։ Շաքարի քանակը սեխին մէջ կախուած է ենթատեսակէն եւ կրնայ հասնիլ 3,6-էն մինչեւ 14 %-ի Բացի թարմ գործածութիւնէն, սեխը մեծապէս կ'օգսագործուի նաեւ մուրաբաներու, ցուկատներու, կոմպոտներու, չիրերու եւ մեղրի արտադրութեան մեջ, իսկ սերմերը ծեծած վիճակին մէջ նոյնիսկ կ'օգտագործեն որոշ կերակուրներու մէջ։ Պտուղն կ'օգտագործուի թարմ եւ վերամշակուած: ՀՀ-ի մէջ կը մշակուին Շալախ, Սնեյվազ, Մասիս 2 եւ այլ սորտեր։ Ճաբոնական «միդորի» կոչուող ըմպելիքը կ'օգտագործուի սեխի համային յաւելումի մէջ:

Քիմիական կազմ

Սեխերը հարուստ են քալիումով, ինչպէս նաեւ A եւ C կենսանիւթերով, կը պարունակէ շաքար (16-18 % եւ. աւելի), կենսանիւթ C (մինչեւ 60 մգ %), քարոդին (A-նախակենսանիւթ), պեկտինային նիւթեր, հանքային աղեր եւ այլն։

Հոմանիշներ

Ըստ The Plant List տուեալներու Cucumis melo L. տեսակի հոմանիշները կը մտնեն հետեւեալ անուանումները

• Bryonia callosa Wall.
• Cucumis acidus Jacq.
• Cucumis agrestis (Naudin) Greb.
• Cucumis agrestis subsp. figari (Pangalo) Greb.
• Cucumis alba Nakai
• Cucumis alba var. flavescens Nakai
• Cucumis ambigua Fenzl ex Hook.f.
• Cucumis arenarius Schumach. & Thonn.
• Cucumis aromaticus Royle
• Cucumis aspera Sol. ex G. Forst.
• Cucumis bardana Fenzl ex Naudin
• Cucumis bisexualis A.M.Lu & G.C.Wang
• Cucumis bucharicus Hort. ex Steud.
• Cucumis callosus (Rottler) Cogn.
• Cucumis campechianus Kunth
• Cucumis cantalou Hort. ex Steud.
• Cucumis cantalupensis Haberle ex M.Roem.
• Cucumis cantalupo Rchb.
• Cucumis chate Hasselq.
• Cucumis chate L.
• Cucumis chinensis (Pangalo) Pangalo
• Cucumis chito C.Morren
• Cucumis cicatrisatus Stocks
• Cucumis cognata Fenzl ex Hook.f.
• Cucumis conomon Thunb.
• Cucumis conomon var. koreana Nakai
• Cucumis conomon var. rugosa Nakai
• Cucumis cubensis Schrad.
• Cucumis cubensis var. costatus M.Roem.
• Cucumis deliciosus Salisb. [Illegitimate]
• Cucumis dudaim L.
• Cucumis eriocarpus Boiss. & Noë
• Cucumis erivanicus Steud.
• Cucumis eumelo Pangalo
• Cucumis eumelo subsp. adana Pangalo
• Cucumis eumelo subsp. ameri Pangalo
• Cucumis eumelo subsp. cantalupa Pangalo
• Cucumis eumelo subsp. cassaba Pangalo
• Cucumis eumelo subsp. chandaljac Pangalo
• Cucumis eumelo subsp. zard Pangalo
• Cucumis flexuosus L.
• Cucumis flexuosus var. adzhur Pangalo
• Cucumis flexuosus var. curvato-albus Pangalo
• Cucumis flexuosus var. curvato-aurantiacus Pangalo
• Cucumis flexuosus var. curvato-viridis Pangalo
• Cucumis flexuosus var. recto-albus Pangalo
• Cucumis flexuosus var. recto-auranticus Pangalo
• Cucumis flexuosus var. recto-viridis Pangalo
• Cucumis flexuosus var. reflexus Ser.
• Cucumis flexuosus var. terra Pangalo
• Cucumis jamaicensis Bertero ex Spreng.
• Cucumis jucunda F.Muell.
• Cucumis laevigatus Chiov.
• Cucumis maculatus Willd.
• Cucumis maltensis Ser. ex Steud.
• Cucumis melo var. acidulus Naudin
• Cucumis melo var. adana Pangalo
• Cucumis melo subsp. adana Pangalo
• Cucumis melo var. adress Pangalo
• Cucumis melo var. aegyptiacus (Sickenb.) Hassib
• Cucumis melo var. aestivales (Alef.) Filov
• Cucumis melo var. aethiopicus Naudin
• Cucumis melo f. agrestis (Naudin) W.J.de Wilde & Duyfjes
• Cucumis melo var. agrestis Naudin
• Cucumis melo subsp. agrestis (Naudin) Pangalo
• Cucumis melo subsp. agrestis (Naudin) Greb.
• Cucumis melo var. albida Makino
• Cucumis melo var. albidus (Alef.) Makino
• Cucumis melo f. albidus (Alef.) Kitam.
• Cucumis melo var. alboviridis Pangalo
• Cucumis melo f. albus Makino
• Cucumis melo var. ameri Gabaev
• Cucumis melo var. ananas-i-chair-verte Hassib
• Cucumis melo var. anatolicus Naudin
• Cucumis melo var. arundel Hassib
• Cucumis melo var. atab Hassib
• Cucumis melo var. aurantiacus (Harz) Pangalo
• Cucumis melo var. autumnales Filov
• Cucumis melo var. azmirli Hassib
• Cucumis melo var. baqubensis Chakrav.
• Cucumis melo var. beida Hassib
• Cucumis melo var. bitariana (Sickenb.) Hassib
• Cucumis melo var. bos-valdy Suzuki
• Cucumis melo var. buharici Filov
• Cucumis melo var. bullock Hassib
• Cucumis melo var. burrells-gem Hassib
• Cucumis melo var. cantalupa Pangalo ex Gabaiev
• Cucumis melo var. cantalupensis Naudin
• Cucumis melo var. cantalupo Ser.
• Cucumis melo var. cantonianus Naudin
• Cucumis melo var. casaba Pangalo
• Cucumis melo var. chandaliak Gabaiev
• Cucumis melo var. chandlkak (Pangalo) Filov
• Cucumis melo var. chandulak (Pangalo) Greb. in Suzuki
• Cucumis melo subsp. chate (Hasselq.) Hassib
• Cucumis melo var. chate (Hasselq.) Sageret
• Cucumis melo subsp. chinensis (Pangalo) Filov
• Cucumis melo subsp. chinensis (Pangalo) Pangalo
• Cucumis melo var. chinensis (Pangalo) Pangalo
• Cucumis melo var. chito (Morren) Naudin
• Cucumis melo var. conomon (Thunb.) Makino
• Cucumis melo subsp. conomon (Thunb.) Greb.
• Cucumis melo var. cossonianus Naudin
• Cucumis melo var. cucurbitaceus Chakrav.
• Cucumis melo var. cultus Kurz
• Cucumis melo subsp. cultus (Kurz) Pangalo
• Cucumis melo f. depressus Chakrav.
• Cucumis melo f. dissectifolius Pangalo
• Cucumis melo var. dudaim (L.) Naudin
• Cucumis melo subsp. dudaim (L.) Greb.
• Cucumis melo f. dulcis Pangalo
• Cucumis melo var. dumeri Hassib
• Cucumis melo var. duripulposus Filov
• Cucumis melo var. elongata (Sickenb.) Hassib
• Cucumis melo var. erythraeus Naudin
• Cucumis melo subsp. europaeus Filov
• Cucumis melo var. firany Hassib
• Cucumis melo var. flava Makino
• Cucumis melo f. flavus (Makino) Kitam.
• Cucumis melo var. flavus Pangalo
• Cucumis melo subsp. flexuosus (L.) Filov
• Cucumis melo subsp. flexuosus (L.) Pangalo
• Cucumis melo subsp. flexuosus (L.) Greb.
• Cucumis melo var. flexuosus (L.) Naudin
• Cucumis melo var. fraiduni Chakrav.
• Cucumis melo var. fucharici Suzuki
• Cucumis melo var. gem-rocky Hassib
• Cucumis melo f. ginmakua Kitam.
• Cucumis melo var. golobcresdael Suzuki
• Cucumis melo var. gourbek Filov
• Cucumis melo var. gracilior Pangalo
• Cucumis melo f. grandifolius Pangalo
• Cucumis melo var. hafednafse Chakrav.
• Cucumis melo f. hamikua Kitam.
• Cucumis melo var. hasanbey Pangalo
• Cucumis melo var. hibernus Filov
• Cucumis melo var. hiemalis Filov
• Cucumis melo var. hime Makino
• Cucumis melo var. honey-dew Hassib
• Cucumis melo var. indica Suzuki
• Cucumis melo var. inodorus H. Jacq.
• Cucumis melo var. khadra Hassib
• Cucumis melo f. kikumelon Kitam.
• Cucumis melo var. kirukensis Chakrav.
• Cucumis melo f. longus Chakrav.
• Cucumis melo var. longus Chakrav.
• Cucumis melo var. macro-castanus Pangalo
• Cucumis melo var. macro-leucus Pangalo
• Cucumis melo var. macro-pyrochrus Pangalo
• Cucumis melo var. maculatus Naudin
• Cucumis melo f. major Chakrav.
• Cucumis melo var. major Chakrav.
• Cucumis melo var. makuwa Makino
• Cucumis melo var. maltensis Ser.
• Cucumis melo var. mansouri Hassib
• Cucumis melo var. mehanawy Hassib
• Cucumis melo var. micro-castanus Pangalo
• Cucumis melo var. micro-leucus Pangalo
• Cucumis melo var. micro-pyrochrus Pangalo
• Cucumis melo var. microcarpus Alef
• Cucumis melo subsp. microcarpus (Alef.) Pangalo
• Cucumis melo var. microcarpus (Alef.) Pangalo
• Cucumis melo var. microspermus Nakai ex Kitam.
• Cucumis melo var. minimus Chakrav.
• Cucumis melo f. minor Chakrav.
• Cucumis melo var. minutissimus Naudin
• Cucumis melo var. momordica (Roxb.) Duthie & Fuller
• Cucumis melo var. momordica (Roxb.) Cogn.
• Cucumis melo var. monoclinus (Pangalo) Filov
• Cucumis melo var. oblongus Chakrav.
• Cucumis melo subsp. orientale Sageret ex Filov
• Cucumis melo var. ovatus Chakrav.
• Cucumis melo var. persicodorus Seiz.
• Cucumis melo var. praecantalupa Pangalo
• Cucumis melo var. praecox Filov
• Cucumis melo subsp. pubescens (Willd.) Hassib
• Cucumis melo var. pubescens (Willd.) Kurz
• Cucumis melo var. reticulatus Naudin
• Cucumis melo var. reticulatus Chakrav.
• Cucumis melo var. reticulatus Ser.
• Cucumis melo subsp. rigidus (Pangalo) Filov
• Cucumis melo var. rigidus Pangalo
• Cucumis melo f. rotundatus Chakrav.
• Cucumis melo var. rotundus Chakrav.
• Cucumis melo f. rugosus Nakai ex Kitam.
• Cucumis melo var. rugosus Chakrav.
• Cucumis melo var. saccharinus H. Jacq.
• Cucumis melo var. saharunporensis Naudin
• Cucumis melo var. saidi Hassib
• Cucumis melo var. samarrensis Chakrav.
• Cucumis melo var. santawi Hassib
• Cucumis melo var. senani Hassib
• Cucumis melo var. shahd Hassib
• Cucumis melo var. shammam Saidi
• Cucumis melo var. shauki Chakrav.
• Cucumis melo var. shimmam Chakrav.
• Cucumis melo f. showamelon Kitam.
• Cucumis melo subsp. spontaneum Filov
• Cucumis melo var. striata (Sickenb.) Hassib
• Cucumis melo var. suavis Chakrav.
• Cucumis melo var. tamago Makino
• Cucumis melo var. tarra Filov
• Cucumis melo var. texanus Naudin
• Cucumis melo var. tuzensis Chakrav.
• Cucumis melo f. typicus Pangalo
• Cucumis melo var. utilissimus (Roxb.) Duthie & Fuller
• Cucumis melo var. vard Gabaiev
• Cucumis melo f. variegatus Makino
• Cucumis melo var. variegatus Pangalo
• Cucumis melo var. varigatus Chakrav.
• Cucumis melo var. vaughans-original-osage Hassib
• Cucumis melo var. virgatus Chakrav.
• Cucumis melo f. viridis Makino
• Cucumis melo var. viridis Pangalo
• Cucumis melo var. vulgaris H. Jacq.
• Cucumis melo subsp. vulgaris (H. Jacq.) Pangalo
• Cucumis melo var. zaami Suzuki
• Cucumis melo var. zard Gabaiev
• Cucumis melo var. zebrino-aurantiacus Pangalo
• Cucumis melo var. zebrino-luteus Pangalo
• Cucumis melo var. zhukovskyi Pangalo
• Cucumis melo var. zhukowskii (Pangalo) Filov
• Cucumis microcarpus (Alef.) Pangalo
• Cucumis microsperma Nakai
• Cucumis microsperma var. koreana Nakai
• Cucumis microsperma var. rugosa Nakai
• Cucumis microspermus Nakai
• Cucumis momordica Roxb.
• Cucumis moschatus Gray [Illegitimate]
• Cucumis odoratissimus Moench [Illegitimate]
• Cucumis odoratissimus W.M.Carp. & Riddell
• Cucumis officinarum-melo Crantz
• Cucumis orientalis Kudr.
• Cucumis pancherianus Naudin
• Cucumis pedatifidus Schrad.
• Cucumis persicodorus Seitz
• Cucumis persicus (Sarg.) M.Roem.
• Cucumis picrocarpus F.Muell.
• Cucumis pictus Jacq.
• Cucumis princeps Wender.
• Cucumis pseudocolocynthis Wender.
• Cucumis pseudocolocynthis Royle
• Cucumis pubescens Willd.
• Cucumis pyriformis Roxb. ex Wight & Arn.
• Cucumis reflexus Zeyh. ex Ser.
• Cucumis reginae Schrad.
• Cucumis reticulatus Hort. ex Steud.
• Cucumis saccharinus Hort. ex Steud.
• Cucumis schraderianus M.Roem.
• Cucumis serotinus Haberle ex Seitz
• Cucumis trigonus Roxb.
• Cucumis turbinatus Roxb.
• Cucumis umbilicatus Salisb.
• Cucumis utilissimus Roxb.
• Cucumis verrucosus Hort. ex Steud.
• Cucumis villosus Boiss. & Noë
• Cucumis viridis Hort. ex Steud.
• Cucurbita aspera Sol. ex G.Forst.
• Ecballium lambertianum M.Roem.
• Melo adana Pangalo
• Melo adzhur Pangalo
• Melo agrestis (Naudin) Pangalo
• Melo ×ambiguua Pangalo
• Melo ameri Pangalo
• Melo cantalupensis (Naudin) Pangalo
• Melo cassaba Pangalo
• Melo chandalak Pangalo
• Melo chate Sageret ex M. Roem.
• Melo chate Sageret
• Melo chinensis Pangalo
• Melo conomon Pangalo
• Melo dudaim (L.) Sageret
• Melo figari Pangalo
• Melo flexuosus Sageret
• Melo flexuosus (L.) Pangalo
• Melo flexuosus Sageret ex M. Roem.
• Melo microcarpus (Alef.) Pangalo
• Melo monoclinus Pangalo
• Melo orientalis (Kudr.) Nabiev
• Melo persicus Sageret
• Melo sativus Sageret
• Melo vulgaris Moench ex Cogn.
• Melo zard Pangalo
• Momordica lambertiana Ser.
• Momordica sativa Roxb. ex Wight & Arn.
• Pepo melopepo Moench
• Pepo verrucosus Moench

Տարատեսակներ

• Cucumis melo subsp. agrestis
• Cucumis melo subsp. melo
• Cucumis melo subsp. melo var. cantalupensis
• Cucumis melo subsp. melo var. chito
• Cucumis melo subsp. melo var. conomon
• Cucumis melo subsp. melo var. flexuosus
• Cucumis melo subsp. melo var. inodorus
• Cucumis melo subsp. melo var. momordica
• Cucumis melo subsp. melo var. texanus

Գրականութիւն

• Անդրեաս Մելիքեան, «Բանջարաբուծութիւն» Երեւան, 2005 - ISBN 99941-47-04-8
• Mabberley, D.J. 1987. The Plant Book. A portable dictionary of the higher plants. Cambridge University Press, Cambridge. ISBN 0-521-34060-8.
• Magness, J.R., G.M. Markle, C.C. Compton. 1971. Food and feed crops of the United States. Interregional Research Project IR-4, IR Bul. 1 (Bul. 828 New Jersey Agr. Expt. Sta.).
• Desai, B.B. (2004). Seeds Handbook: Biology, Production, Processing, and Storage, Vol. 103. CRC Press. ISBN 0-8247-4800-X.
• http://aggie-horticulture.tamu.edu/archives/parsons/publications/vegetabletravelers/muskmelon.html