Ուիքիփետիա

«Սպանիա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Դիտել պատմությունը
← Նախորդ խմբագրումՅաջորդ խմբագրում →
Content deleted Content added
ՏեսողականԵլատեքստ
No edit summary
No edit summary
Տող 18.
|օրհներգ =
|պաշտօնական_լեզուներ = <small>[[Սպաներէն]]</small>
|շրջանային_լեզուներ = <small>Արակոներէն <br />Պասքերէն <br />Կալիսերէն Ասթուրլէոներէն ՔաթալաներէնԿաթալաներէն Օքսիթաներէն</small>
|էթնիկ_խումբեր = 89.9 % [[Սպանացիներ]]<br />10.1 % Այլ
|մայրաքաղաք = [[Մատրիտ]]
Տող 29.
|ղեկավարի_անուն_2 = Մարիանօ Ռախոյ
|ինքնիշխանութեան_տեսակը = Անկախ
|ինքնիշխանութեան_նշում = Կազմաւորում
|established_event1 = Տինասթիոյ հաստատում
|established_date1 =
|established_event2 = Փաստացի
|established_date2 = 20 Յունուար 1479
|established_event3 = Իրաւական
|established_date3 = 23 Յունուար 1516
|established_event4 = Առաջին Սահմանադրութիւն
|established_date4 = 9 Յունիս 1715
|established_event5 = Ներկայիս ժողովրդավարութիւն
|established_date5 = 19 Մարտ 1812
|established_event6 = Եւրոպական Միութեան անդամագրում
|established_date6 = 1 Յունուար 1986
|established_event7 =
|established_date7 =
Տող 48.
|established_event9 =
|established_date9 =
|area_rank = 51<sup>րդ</sup>
|area = 505 990<ref>{{cite web|title=Anuario estadístico de España 2008. 1ª parte: entorno físico y medio ambiente|url=http://www.ine.es/prodyser/pubweb/anuario08/anu08_01entor.pdf|website=Instituto Nacional de Estadística (Spain)|accessdate=14 April 2015}}</ref>
|area =
|areami² = 195 364 <!--Do not remove per [[WP:MOSNUM]]-->
|percent_water = 1.04
|population_estimate =
|population_estimate_rank = 30<sup>րդ</sup>
|population_estimate_year =
|population_census = 46 423 064{{efn|As of July 2015, Spain's population was 46,439,864. In the same month the number of citizens with Spanish citizenship reached 41,996,253. The number of foreigners (i.e. immigrants, ex-pats and refugees) permanently living in Spain was estimated to be at 4,426,811 (9.54%) in 2015.<ref>{{cite web |url=http://www.ine.es/prensa/np948.pdf|title=Cifras de Población a 1 de julio de 2015. Estadística de migraciones. Primer semestre de 2015. Datos Provisionales|date=4 December 2015 |publisher = Instituto Nacional de Estadística (INE)|language=es}}</ref>}}
|population_census =
|population_census_year = 2015
|population_density = 92
|population_densitymi² = 240
|population_density_rank = 112<sup>րդ</sup>
|GDP_PPP_year = 2015
|GDP_PPP = {{nowrap|$1.636 թրիլիոն<ref name=imf2>{{cite web|url=http://www.imf.org/external/pubs/ft/weo/2015/02/weodata/weorept.aspx?sy=2015&ey=2015&scsm=1&ssd=1&sort=country&ds=.&br=1&pr1.x=85&pr1.y=11&c=184&s=NGDPD%2CNGDPDPC%2CPPPGDP%2CPPPPC&grp=0&a=|title=Spain |publisher=International Monetary Fund |accessdate=28 February 2016}}</ref>}}
|GDP_PPP =
|GDP_PPP_rank = 16<sup>րդ</sup>
|GDP_PPP_per_capita = $ 35 269<ref name=imf2 />
|GDP_PPP_per_capita_rank = 33<sup>րդ</sup>
|GDP_nominal = {{nowrap|$1.242 թրիլիոն<ref name=imf2 />}}
|GDP_nominal_rank = <br />12<sup>րդ</sup>
|GDP_nominal_year = 2016
|GDP_nominal_per_capita = $ 26 326<ref name=imf2 />
|GDP_nominal_per_capita_rank = 29<sup>րդ</sup>
|Gini =33.7<ref name=eurogini>{{DecreasePositivecite web|title=Gini coefficient of equivalized disposable income (source: SILC)|url=http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do?dataset=ilc_di12|publisher=Eurostat Data Explorer|accessdate=22 July 2014}} </ref> <!-- number only -->
|Gini_year = 2013
|Gini_category =
|HDI_year =2014
|HDI = 0.876 <ref name=HDI>{{cite web |url=http://hdr.undp.org/sites/default/files/hdr_2015_statistical_annex.pdf |title=2015 Human Development Report |date=14 December 2015 |accessdate=14 December 2015 }}</ref> {{Increase}}
|HDI = {{Increase}}
|HDI_rank = 26<sup>րդ</sup>
|HDI_category =
|currency = Եւրո ([[Եւրոյի նշան|€]]) (Մինչեւ 2002՝ փեսեթ)
|currency_code = EUR
|country_code =
|time_zone = UTC+1 (WET)<ref>Արեւմտաեւոպական[[Կեդրոնաեւոպական Ժամանակ</ref>|CET]])
|utc_offset =
|time_zone_DST = +1
|utc_offset_DST = {{small|Նիշ՝ Սպանիան կը կիրառէ CET/CEST, բացառութեամբ [[Քանարեան կղզիներ|Քանարեան կղզիներու]] ուր կը կիրառուէ WET/WEST}}
|utc_offset_DST =
|cctld = [[.es]]
|calling_code = 34
}}
'''Սպանիա''' ({{Լեզու es|España}} {{ստեղ|{{աուդիո|enEs-us-SpainEspaña.ogg|<small>էսփանեայ</small>}}}}), պաշտօնական անուանումը՝ «Սպանիոյ թագաւորութիւն» (սպաներէն՝ [[Reino de España]]), պետութիւն Եւրոպայի հարաւ-արեւմտուտքին։արեւմուտքին։ Կը զբաղեցնէ Բիրենեան թերակղզիի հիմնական տարածքը, [[Միջերկրական Ծով (արեւմտահայերէն)|Միջերկրական ծովու]] մէջ գտնուող ՊալիարեանՊալէարեան, Պիթիուսեան եւ Ատլանտեան ովկիանոսի մէջ գտնուող [[Քանարեան կղզիներ]]ը։ ԱրեւմտքէնԱրեւմուտքէն սահմանակից է [[Փորթուկալ]]ին, հիւսիսէն՝ [[Ֆրանսա]]յին եւ Անտորրային[[Անտորրա]]յին, հարաւէն՝ Ճիպրալթարին։ Ըստ պետական կառավարման՝ սահմանադրական միապետութիւն է։ Հիւսիսէն եւ արեւմտքէն Սպանիոյ ափերը կը ողողեն Ատլանտեան ովկիանոսի ջուրերը, իսկ հարաւէն եւ արեւելքէն՝ [[Միջերկրական Ծով (արեւմտահայերէն)<br />
|միջերկրածովեան]] ջուրերով։
 
Պաշտօնական լեզուներն են՝ սպաներէնը (ամբողջ տարածքի մէջ), կաթալոներէնը, պասկերէնըպասքերէնը, կալիցիերէն եւ արակոներէնը։ Սպանիոյ բնակչութիւնը 46 030109423 064 մարդ է, ըստ 2010–ի2015–ի մարդահամարի տուեալներուն։ Մայրաքաղաքը [[Մատրիտ]]ն է։ Մեծագոյն քաղաքներն են՝ Մատրիտը, [[ՊարսելոնաՊարսելոն]]նը, [[Վալենսիա]]ն, [[Սեւիլիա]]ն, [[Սարակոսա]]ն եւ [[Մալակա]]ն։
 
== Անուանում ==
''España'' անուանումին, «սպաներէն» եւ «սպանական» ածանցումներուն ծագումին վերաբերեալ կան քանի մը կարծիքներ։ [[Հռոմէական կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեան]] կողմէ տրուած [[Հիսպանիա]] անուանումը կրնայ սերած ըլլալ բանաստեղծներու կողմէն օգտագործուող [[Հեսպերիա]] եզրէն, քանի որ [[յոյնյոյներ]]երունուն կողմէ [[Իտալիա]]ն անուանուած է «արեւմտեան երկիր» կամ «երկիր, ուր արեւը մայր կը մտնէ» (Հեսպերիայ, եբր.`{{Լեզու el}} Εσπερία‎) եւ Սպանիան գտնուելով աւելի արեւմուտք՝ անուանած են Հեսպերիա Ուլդիմա<ref name="anthon">{{Cite book
| last = Anthon
| first = Charles
Տող 107 ⟶ 108՝
| isbn = }}{{W/Ref-en}}</ref>։
 
Անուանումը կրնայ ունեցած ըլլալ նաեւ Կարթագենեան ծագում` Իսպանիհադ, որ կը նշանակէ «[[Նապաստակ (արեւմտահայերէն)|նապաստակներու]] երկիր» կամ «ծայրամաս», քանզի Սպանիան կը գտնուի [[Միջերկրական ծովԾով (արեւմտահայերէն)|Միջերկրական ծովու]]ու վերջաւորութեան։ Տարածաշրջանէն պեղուած են նաեւ Հռոմէական [[Հատրիանոս]] կայսրի ժամանակաշրջանի [[Մետաղադրամ (արեւմտահայերէն)|մետաղադրամ]]ներ, որոնց վրայ պատկերուած էին կնոջ կերպար, անոր ոտքերուն մօտ` ճագար<ref name="burke">{{Cite book
| last = Burke
| first = Ulick Ralph
Տող 127 ⟶ 128՝
Այժմու Սպանիոյ ամենահին ճանչցուած ազգերը եղած են [[Կելտեր]]ը եւ [[իպերներ]]ը։ Հռոմէական կայսրութեան կողմէ` [[Բիրենէյեան թերակղզի]]ի մեծ դժուարութեամբ գրաւումէն յետոյ անիկա դարձաւ կայսրութեան շրջան եւ անուանուեցաւ [[Հիսպանիա]]: Վաղ միջնադարուն անիկա կը գտնուէր [[գերմանական ցեղեր]]ու, յատկապէս վեստգոթերու հպատակութեան տակ, սակայն յետոյ զայն գրաւեցին [[իսլամ]]ները։ Երկարատեւ եւ դժուար պայքարի արդիւնքին մէջ քրիստոնէական թագաւորութիւնը, որ կը գտնուէր թերակղզիի հիւսիսը, երկրէն դուրս մղեց իսլամները, որոնց վերջին մնացորդները քշուեցան 1492-ին [[Կրանատա]]յէն, այդ ժամանակ [[Քրիստափոր Գոլումպոս]]ը յայտնաբերեց [[Ամերիկա]]ն։ Թագաւորութիւնը բարգաւաճեցաւ եւ դարձաւ [[Եւրոպա]]յի ամենահզօր թագաւորութիւնը 16-րդ դարուն եւ 17-րդ դարու սկզբներուն։
 
Շարունակական պատերազմները եւ այլ խնդիրները պատճառ դարձան թագաւորութեան տկարացման։ 19-րդ դարու սիկզբինսկիզբին [[Ֆրանսա]]յի ներխուժումներխուժումը Սպանիա քաոսի մէջ դրաւ վերջինիս, անկախութեան համար մղուող պայքարը քայքայեց թագաւորութեան մեծ մասը եւ երկիրը դրաւ քաղաքականապէս անկայուն վիճակի մէջ։ 20-րդ դարուն երկիրը տուժեց քաղաքացիական կործանարար պատերազմի պատճառով, եւ իշխանութեան եկաւ մենատիրական կառավարութիւնը, սակայն անիկա աւարտեցաւ տպաւորիչ տնտեսական աճով։ Ժողովրդավարութիւնը վերականգնուեցաւ 1978 թուականին խորհրդարանական սահմանադրական իշխանութեան տեսքով։ 1986 թուականին Սպանիան միացաւ Եւրոմիութեան, վերականգնեց մշակոյթը եւ ունեցաւ կայուն տնտեսական աճ։
 
=== Նախապատմութիւն եւ նախահռոմէական ժողովուրդ===
Տող 160 ⟶ 161՝
[[Իսլամ (արեւմտահայերէն)|Իսլամ]]ի տարածումը [[Թերակղզի (արեւմտահայերէն)|թերակղզ]]իին մէջ հետզհետէ աւելի կը զարգանար։ Մուալիտները (Փիրենեան թերակղզի ցեղային մուսուլմանները) կը հանդիսանան հիմնականօրէն Ալ-Անտալուսի 10-րդ դարու բնակչութեան ժառանգները<ref>[http://libro.uca.edu/ics/ics5.htm Islamic and Christian Spain in the Early Middle Ages. Chapter 5: Ethnic Relations], Thomas F. Glick</ref><ref name="chap2">{{cite web |last=Payne |first=Stanley G. | title = A History of Spain and Portugal; Ch. 2 Al-Andalus |publisher=The Library of Iberian Resources Online |year=1973 |url=http://libro.uca.edu/payne1/spainport1.htm |accessdate=2008 թ․ օգոստոսի 9}}{{ref-en}}</ref>։
 
[[Պատկեր:La Giralda, Seville, Spain - Sep 2009.jpg|մինի|ձախէն|upright||Լա Ճիրալտա, Սեւիլիայի տաճարի զանգագատունըզանգակատունը]]
Մուսուլմանական համայնքը Փիրենիայի մէջ շատ բազմազան եւ ընկերային ընդվզումներու պատճառ էր։ Պէրպէր (Քապիլ ցեղը) ժողովուրդը հիւսիսային [[Ափրիկէ]]էն, որոնք կը տրամադրէին արաբներուն մեծ քանակութեամբ զօրքեր նուաճումներու համար, ապստամբեց։ Պէրպէրները շուտով ազատագրեցին հիւսիսային որոշ տարածքներ՝ գահընկեց ընելով արաբ ղեկավարները։ Ժամանակի ընթացքին մաւրիտանացիները բնակութիւն հաստատեցին հիմնականօրէն Կուատալքիվիր գետի ափերուն, Վալենսիա մարզի ափամերձ շրջաններուն մէջ, Էպրօ գետի հովիտին եւ (մինչեւ ժամանակաշրջանի վերջերը) [[Կրանատա]]յի լեռնային տարածքներուն մէջ։
 
Տող 174 ⟶ 175՝
[[Մուսուլման (արեւմտահայերէն)|Մուսուլման]]ական զօրքերը նոյնպէս տեղափոխուեցան Իբերայի հիւսիսը, սակայն ջախջախուեցան Ֆրանքներու «Frankish forces» կողմէն։ Աւելի ուշ Ֆրանքները հիմնեցին քրիստոնէական երկիրներ Իբերայի հարաւային մասերուն մէջ։ Անոնց տարածքները կը ծաւալուէր մինչեւ Նաւառէի թագաւորութիւն «The Kingdom of Navarre», Արակոն «Aragon» եւ Քաթալոնիա «Catalonia»<ref>{{cite web |last=Rinehart |first=Robert |coauthors=Seeley, Jo Ann Browning | title = A Country Study: Spain – Castile and Aragon |publisher=Library of Congress Country Series |year=1998 |url=http://lcweb2.loc.gov/frd/cs/estoc.html |accessdate=2008 թ․ օգոստոսի 9}}{{W/Ref-en}}</ref>։ Քանի մը դար մուսուլմաններու եւ քրիստոնէական երկիրներու սահմանները կ՝ անցնէին Էպրօ եւ Տուրօ «Ebro and Douro valleys» Հովիտներով եւ ձորերով :
 
[[Պատկեր:Muralla de Ávila 01.jpg|ձախից|մինի|Աւիլա քաղաքի դարպասները։պարիսպները։]]
 
Տաիֆա թագաւորութեան հետ մրցակցութեան ընթացքին՝ Ալ-Անտալուսի փլուզումը, օգնեց երկար ատեն պատերազմի պատրաստուող՝ իբերական քրիստոնէական թագաւորութիւններուն նախաձեռնութիւն ձեռք բերել:
Վերցուած է «https://hyw.wikipedia.org/wiki/Սպանիա» էջէն