«Տուշման» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Տուշման''' (իսկական անունը՝ '''Վարդան Ստեփանեան'''), ([[9 Մարտ]] [[1966]], [[Երեւան]] - [[3 Յուլիս]] [[1992]], [[Միւրիշեն]], թաղուած է [[Եռաբլուր]]ին մէջ ([[Երեւան]]), [[Արցախեան պատերազմ]]ի հերոս, [[ֆետայի]]։:

[[Արցախեան պատերազմ]]ի հերոս Վարդան Տուշման Ստեփանեանը ծնած է [[1966]] թուական [[մարտ 9]]-ին [[Երեւան]]ի մէջ։մէջ: Սովորած է Երեւանի Յովհաննէս Թումանեանի թիւ 32 միջնակարգ դպրոցին մէջ։մէջ: Աչքի ինկաւ գերազանց առաջադիմութեամբ։առաջադիմութեամբ: Մանկութեան տարիներուն շատ ժամանակ անցուցած է գրադարանին մէջ, ուր կ՛աշխատէր անոր մայրը։մայրը: Ընթերցած է [[Եղիշէ Չարենց|Չարենց]], [[Յովհաննէս Թումանեան|Թումանեան]], [[Յովհաննէս Շիրազ|Շիրազ]]։: [[1983]] թուականին աւարտելով դպրոցը աշխատանքի կ՛անցնի Պրտէ գործուածքներու գործարանին մէջ։մէջ: 1984 թուականին կամաւոր ծառայութեան անցած է [[Աֆղանիստան]]ի մէջ` սովետական բանակի կազմին մէջ։մէջ: Ան կ՛երազէր տիրապետել ռազմական արուեստի ամբողջ հմտութիւններուն։հմտութիւններուն: «[[Աֆղանիստան]] ծառայելու գացի կամաւոր, կ՛ուզէի լաւ կռուիլ սովորել եւ կռուեցայ։կռուեցայ: Վատ զինուոր չեմ եղած եւ միշտ հաւատացած եմ, որ օր մը Հայոց բանակի զինուոր պիտի ըլլամ»։: Զորացելէ ետք Տուշման կ՛ընդունուի [[Երեւանի Պետական Համալսարան (արեւմտահայերէն)|Երեւանի պետական համալսարանի]] «Իրաւաբանական» հիմնարկ<ref>[http://www.arfd.info/hy/?p=4825 Դուշման (Վարդան Ստեփանեան, 1966-1992). Արցախեան Ազատամարտի ֆետայական խոյանքը]</ref>։:

[[1988]] թուականէն Տուշման ամբողջապէս կը նուիրէ [[Արցախեան շարժում|Արցախեան շարժման]], ժողովուրդին ազատագրական շարժման, ճանաչում ու յարգանք ձեռք բերել ժողովուրդի շրջանին եւ թեռեւս կենդանութեան օրոք կը դառնայ իսկական [[հերոս]]։: «Ամօթ է այն երիտասարդներուն համար, որոնք կը գնանան [[Ռուսաստան]] եւ այնտեղ կը դառնան հնոցապան կամ մեխանիկ։մեխանիկ: Թուրքիան մեր դարաւոր թշնամին է, ո՞վ պէտք է դառնայ զինուոր կամ սպա, ո՞վ պէտք է կռուի»։: Վարդան միշտ առանձնացած է իր հայրենասիրութեամբ, իր բարոյական սկզբունքներով, գրագէտ գործունէութեամբ։գործունէութեամբ: «Ես կոմունիստ չեմ, ոչ ալ [[Հնչակեան կուսակցութիւն|հնչակ]] կամ [[Դաշնակցական կուսակցութիւն|դաշնակ]]։: Ես իմ երկրին զինուորն եմ», - յետոյ աւելցուց, որ կոչնչանան բոլոր այն մարդիկ ու կուսակցութիւնները, որոնք կը վնասուին ազգի շահերուն։շահերուն:

[[Արցախեան պատերազմ]]ի առաջին տարիներուն համագործակցած է [[Հայ Դատ]]ի ռազմական թեւին հետ։հետ: Արցախի մէջ զէնքի պակաս կար եւ 1989 թուականին Վարդան յատուկ առաջադրանքով կը մէկնի [[Մոսկուա]], ուրկէ աներեւակայելի ճանապարհով, ազատելով թեռեւս գոյութիւն ունեցող [[ՍՍՀՄ|Սովետական միութեան]] ստուգումներէն, կրնայ Հայաստան հասցնել զէնք ու զինամթերք, որ յետոյ կ՛ուղարկուի [[Շուշի]]ի [[Բերդաձոր]] գիւղը։գիւղը: Այնուհետեւ ընկերոջ՝ [[Արմեն Երիցեան]]ի հետ կը ստեղծէ ռազմական «[[Ասպէտ]]» դպրոցը, ուր կը պատրաստուէին [[Արցախ]] մեկնող [[ֆետայի]]ները։ները:

«Զէնք վերցնել ու երթալ կռուելու արդեն իսկ մեծ հերոսութիւն է, իսկ ինչ որ ալ ըլլայ զինուորը`լաւ թէ վատ, կախուած է հրամանատարէն»։: Հետագային Վարդանը կը ստեղծէ նոյնպիսի դպրոց նաեւ Արցախի մէջ։մէջ: Շատ բարդ էր Արցախ մեկնող նորակոչիկներու գործը։գործը: Վարդանը կը ոգեշնչէր պատանի զինուորներուն։զինուորներուն: Յետոյ ձեռքը կը վերցնէ բուռ մը հող ու կ՛ուտէ եւ կը պահանջէ, որ այդպէս ընեն նաեւ տղաները։տղաները: Յետոյ կը սկսէր խոսիլ, որուն միտքը այն էր, որ մեր երկիրը, մեր հողը մեր մայրն է, եւ աշխարհի մէջ անոնցմէ աւելի քաղցր բան չի կայ։կայ: «Սիրեցէք զայն, ինչպէս կը սիրէք ձեր հօրն ու մօրը, որովհետեւ մեր հողը մեր բոլորիս ծնողն է»։: Իսկ պատերազմ երթալով կ՛ուժգնանէր։կ՛ուժգնանէր: Կատաղի մարտեր տեղի կ՛ունենային [[Երասխավան]]ի, [[Ասկերան]]ի, [[Շահումեան]]ի շրջաններուն մէջ։մէջ: Վարդանը կ՛անցնի [[Կոռնիձոր]] (Корнидзор)։: Ընկերները անոր կը կոչեն «Տուշման»։: Այս մականունը անոր տուած էին թուրքերը, որոնց դէմ կը կռուէր եւ որոնց սարսափ կը ներշնչէր։ներշնչէր: Այնուհետեւ Տուշման կը մասնակցի [[Իջեւան]]ի եւ [[Նոյեմբերեան]]ի շրջաններուն տեղի ունեցող մարտերուն։մարտերուն: Այնուհետեւ, մշակոյթի աշխատողի փաստաթղթերով կ՛անցնի Արցախ, ուր կը մասնակցի [[Պատարա]] եւ [[Ասկերան]]ի շրջանի [[Տահրաւ]] գիւղերու ինքնապաշտպանութեան կազմակերպման։ կազմակերպման:

[[1991]] թուական [[հոկտեմբեր 30]]-ին «Դաշնակցութիւն» բանակին կազմին մէջ, որուն հրամանատարն էր [[Աշոտ Ղուլեան]]ը ([[Բեկոր Աշոտ]]), կը մասնակցի [[ԼՂՀ]] [[Հադրութ]] շրջանի [[Տող]] գիւղի ազատագրման մարտերուն։մարտերուն: Այնուհետեւ Վարդանի բանակը կը մտնէ [[Քարագլուխ]] գիւղ, որ ազրպէյճանցիներու կողմէն իրականացուած «Օղակ» օբերացիոյ արդիւնքին մէջ աւերակ դարձած էր։էր: Վարդանի տղաներուն յաջորդ յաղթանակը [[Ստեփանակերտ]]ի արուարձան [[Կրկժան]]ի` ազրպէյճանական ամուր հենակետի, ոչնչացման ուղղուած օբերացիան էր` [[1992]] թուական [[իւնուար 22]]-ին։ին: [[Կրկժան]] ուղիղի կապ ունէր [[Շուշի]]ի հետ, ուրկէ թուրքերը անընդհատ մարդկային ու ռազմական կը համալրէին ստանալ։ստանալ: [[Կրկժան]]ի համար մղուող դիրքային մարտերը տեւեցին աւելի քան մէկ ամիս եւ ահա եկած էր վճռական յարձակման անցնելու պահը։պահը: Հայկական գրոհը սկսաւ գիշերը՝ երկու ուղղութեամբ։ուղղութեամբ: Իրականացուած գործողութեան մէջ իրենց մեծ դերը ունեցան Տուշմանի տղաքը՝ շուրջ 40 կռուողներ։կռուողներ: Անոր խումբը յարձակելով թիկունքէն՝ անակնկալի բերաւ [[ազերի]]ներուն։ներուն: [[Քարին Տակ]]ի յաղթանակը դարձաւ հայկական ուժերու առաջին խոշոր յաղթանակը [[Արցախեան պատերազմ]]ին։ին: Այս հայերու իրար յաջորդող յաղթանակներու սկիզբն էր՝ [[1992]] թուական [[փետրուար 10]]-էն սկսած հայկական ուժերը իրար ետեւէն ոչնչացուցին [[Մալիպէյլ]], [[Գուշչուլար]] եւ [[Լեսնո]] ([[Մեշալու]]) գիւղերու ազրպէյճանական կրակակէտերը։կրակակէտերը: Այդ յաղթանակներու ողջ քաղցրութիւնն ու դառնութիւնը զգաց եւ ինքը՝ Տուշմանը, որ մարտերու անմիջական մասնակիցն էր։ էր:

Յաջորդ կարեւորագոյն յաղթանակներէն էին [[Խոջալու]]ի կրակակէտերու ոչնչացումը ([[փետրուար 25]]-[[փետրուար 26|26]]-ի գիշերը) եւ [[Ստեփանակերտ]]-ի օդանաւակաեանի ու [[Ստեփանակերտ]]-[[Ասկերան]] ինքնաշարժի ճանապարհներու բացումը՝ ազատումը ազերիներէն։ազերիներէն: Գործողութիւնը իրականացուեցաւ փայլուն կերպով եւ դարձաւ անգնահատելի յաղթանակ [[ԼՂՀ]]-ի մայրաքաղաքի ու շրջափակման մէջ գտնուող բնակավայրներու անուտանգութեան ապահովման համար։համար: Այս յաղթանակները կարեւոր նշանակութիւն ունեցան նաեւ [[Շուշի]]ի ազատագրման համար։համար: [[Խոջալու]]ի ազատագրման ժամանակ [[Բեկոր Աշոտ]]ի ուժերը յարձակման անցած են [[Ասկերան]]ի շրջանի [[Քյարտուկ]] գիւղէն։գիւղէն:

Տուշմանը վստահութիւն կը ներշնչէր տղաներուն։տղաներուն: Անոր համոզուածութիւնը, որ հայերը անպայման կազատագրեն [[Արցախ]] աշխարհի պատմական [[Շուշի]] մայրաքաղաքը, կը ոգեպնդէր տղոց։տղոց:

«Հայրենիքի անունէն սխրանքներ գործել եւ հաւատալ յաղթանակին - ահա այս է մեր ուժի աղբիւրը»։:

Եւ հայ զէնքի, հայ զինուորին իսկական սխրանքը դարձաւ հնամենի [[Շուշի]]ի ազատագրումը ազրպէյճանաթրքական 72-ամեա օգուպացիայէն։օգուպացիայէն: Անառիկ բերդ յիշեցնող [[Շուշի]] մտած ստորաբաժանումներուն մէջ առաջիններէն էր [[Բեկոր Աշոտ]]ի գլխաւորած 1-ին դաշնակցական վաշտը, որուն մէջ կը մտնէր նաեւ Տուշման Վարդանի գլխաւորած խումբը։խումբը: Մայիս 7-8-ի գիշերը [[Շուշի]]ի ուղղութեամբ իրականացուց հրետանային զօրաւոր յարուած, որմէ ետք սկսաւ գրոհը։գրոհը: Տուշմանի կռուողները յարձակման սկսան քաղաքի արեւելեան կողմէն եւ արդեն առաւոտեան ազատագրած էին [[Շուշի]]ի շրջանէն թաղամասերը։թաղամասերը: Շոշ գիւղի կողմէն սկսաւ [[գնդապէտ]] (այժմ՝ [[ճեներալ-մայոր]]) [[Արկադի Կարապետեան]]ի գլխաւորած գումարտակի գրոհը։գրոհը: Հիւսիս-արեւմուտքէն գրոհին միացան նաեւ [[Բեկոր Աշոտ]]ի գլխաւորած ուժերու մնացած մասը։մասը: հարաւէն յարձակում գործեցին [[Նուէր Չախոեան]]ի, այսպէս կոչուած «աֆղաններու» վաշտը, ինչպէս նաեւ [[Ժիրայր Սեֆիլեան]]ի եւ [[Աշոտ Խաչատուրեան]]ի գլխաւորած գումարտակները։գումարտակները: Նոյն ժամանակ գնդապէտ [[Սեյրան Օհանեան]]ի գլխաւորած ուժերը շրջանակեցին քաղաքը հարաւ արեւմուտքէն՝ ազատագրելով [[Քեսալար]] (Кесалар), [[Բաշքենդ]] (Башкенд), [[Ջաւադլար]] եւ ուրիշ բնակավայրեր՝ ընդհանուր առմամբ 17։17: Շուտով յարձակման միացաւ նաեւ [[Վալերի Չիտչեան]]ի գումարտակը։գումարտակը: [[Սամուէլ Պապաեան]]ի գլխաւորած բանակը [[Բերձոր]]ի կողմէ փակեց ազրպէյճանցիներու հնարաւոր օգնութեան ճանապարհը։ճանապարհը:

Առաւոտեան դէմ հայկական ուժերը իրականացուցին միասնական գրոհ։գրոհ: [[Շուշի]]ի մէջ ձգուած էր մարդասիրական միջանցք՝ թշնամիին հեռանալու համար ([[Բերձոր]]ի (այն ժամանակ՝ [[Լաչին]]) կողմէն)։: [[Մայիս 9]]-ին կէսօրին մօտ քաղաքը ազատագրուեցաւ։ազատագրուեցաւ: Մարտին դաշտին մէջ բազմաթիւ զոհեր ձգելով, ձգուած մարդասիրական միջանցքով, թշնամին դիմեց փախուստի։փախուստի: Հայկական կողմը տուաւ 27 զոհ եւ շուրջ 180 վիրաւոր։վիրաւոր: Ազրպէյճանական կողմը տուաւ շուրջ 300 զոհ եւ 700 վիրաւոր։վիրաւոր: Որպէս ռազմավար հայկական կողմին մնաց թշնամիին ամբողջ [[հրետանի]]ն, զէնքերը եւ այլն։այլն: [[Շուշի]]ի ազատագրումէն ետք ընկերները երկար բնտրեցին Վարդանին եւ գտան հայկական գերեզմանոցին մէջ։մէջ: Ան շամբէյն կը լեցնէր հին գերեզմանաքարերուն՝ «Մեր պապեր ,Շուշին ազատագրուած է, հանգստացէք»{{փաստ}}։:

[[Մայիս 11]]-ին Տուշմանի խումբը Հայկի Էջմիածինի խումբին հետ շարժեցաւ [[Զարիսլու]] գիւղի ուղղութեամբ՝ պաշտպանելու ռազմական նշանակութիւն ունեցող ինքնաշարժի ճանապարհը։ճանապարհը: Այդ ժամանակ ազրպէյճանական ղեկավարութիւնը իր առաջ խնդիր դրած էր վերադարձնել [[Շուշի]]ն։ն: Փախելով Տուշմանի գլխաւորած ուժերուն հետ, ազրպէյճանցիները կատաղի մարտերէն ետք կը դիմեն փախուստի՝ մարտի դաշտին մէջ ձգելով մեծ քանակութեամբ ռազմավար՝ այդ թիւին «T-72» դանկեր, ինչպէս նաեւ կրելով զգալի մարդկային կորուստներ։կորուստներ: Այնուհետեւ տեղի ունեցաւ յաղթական մուտք դէպի [[Լիսագոր]] եւ [[Բերձոր]] (այն ժամանակ՝ [[Լաչին]])։: Իրականացուեցաւ Տուշմանի երազանքը՝ տուն վերադառնալ [[Շուշի]]-[[Լաչին]] ճանապարհով։ճանապարհով: Պատերազմի օրերուն հերոսին մայրը՝ տիկին Զարուհին, անոր կողքին էր եւ կ՛օգնէր որդիին։որդիին: Ծանր ու դաժան մարտերուն Վարդանը շատ անգամ վիրաւոդուած է։է: «Բուժուելու օրերուն ան կը տանջուէր անոր համար, որ այլեւս չի կրնար երթալ կռուելու», - կը պատմէ Վարդանի մայրը՝ տիկին Զարուհին։Զարուհին: [[1992]] թուական Մայիսին հրամանատարութեան որոշմամբ ստեղծուեցաւ [[Շուշի]]ի առանձին գումարտակ։գումարտակ: Հրամանատարի փոխարինող դարձաւ Տուշմանը։Տուշմանը: [[1992]] թուական Յունիսին ազրնէյճանական զինուժը՝ հզորացած [[Կիրովաբադ]]ի մէջ գտնուող սովետական 4-րդ բանակի 23-րդ [[փաժանում]]ի ուժերով, լայնածաւալ յարձակում սկսաւ [[Արցախ]]ի վրայ։վրայ: [[Շահումեան]]ի շրջանի գրաւմամբ ոգեւորուած թշնամիին յաջողեցուց գրաւել նաեւ [[ԼՂՀ]] [[Ասկերան]]ի շրջանի [[Դահրազ]] (Даграз) եւ [[Ակբուլագ]] (Акбулаг), ուրկէ բացուեցաւ ուղիղ ճանապարհ դէպի հարաւ՝ [[Միւրիշեն]]։:

Ստանալով այս տագնապալի լուրերը [[Յունիս 14]]-ին Վարդանը արդեն [[Արցախ]]ի մէջ էր, ուր [[Միւրիշեն]]ցի [[Ագո]]-ի հետ սկսաւ սահմանի այդ հատուածին մէջ թշնամիին հակայարուած տալու աշխատանքներ նախապատրաստել։նախապատրաստել:

«Ես պատերազմին շատ պէտք եմ, ինծի գնդակ չի դպչիր, իսկ եթէ զոհուիմ, միայն դաւադիր ականէն կ՛ըլլայ»։: Վարդանը զոհուեցաւ [[1992]] թուական [[Յուլիս 3]]-ին, երբ իր զինուորական ընկեր [[Երո]]ի ([[Արմեն Երիցեան]]) եւ Արայիկի ([[Արա Աւագեան]]) հետ մարտական առաջադրանք կը կատարէր [[ԼՂՀ]] Մարտունիի շրջանի [[Միւրիշեն]] գիւղի մոտակայքին։մոտակայքին: «Եթէ զոհուիմ` զինուած, մաքուր հագած կու գաք թաղմանս ու գլուխիս տակ դաշոյն կդնէք, որ այդ աշխարհին մէջ ալ պայքարիմ»։: Վարդանի մարմինը հանձնուեցաւ իր այդքան սիրելի հողին՝ Երեւանին, հայ զինուորներուն գերեզմանոցին՝ [[Եռաբլուր]]ի մէջ։մէջ:

«Որքան մենք մեր ազգը կը սիրենք, գոնէ քիչ մըն ալ ազգը մեզ սիրէ։սիրէ:»

Ժողովուրդը մեծ յարգանքով ու հպարտութեամբ կը յիշէ ու կը գնահատէ այն, ինչ ըրած է իր համար Վարդանը։Վարդանը:

Վարդանը հետմահու պարգեւատրուած է «[[Մարտական խաչ]]» առաջին եւ երկրորդ աստիճանի շքանշաններով, «Շուշիի ազատագրման» եւ «Մօր երախտագիտութիւնը Արցախ աշխարհի հերոս զաւակներուն» մետալներով։մետալներով: Վարդանի անունով կը կոչուի ազատագրուած [[Շուշի]]ի փողոցներէն մէկը, ինչպէս նաեւ [[ԵՊՀ]] ամնիոններէն մէկը, բազմաթիւ դպրոցներուն մէջ կան Վարդանի անունը կրող դասարաններ։դասարաններ: Վարդանին նուիրուած է [[Դաւիթ Ամալեան]]ի երգերէն մէկը, ինչպէս նաեւ Գագիկ Հայկազունու «Հպարտ գնացէք երգը»։: Որդիին զոհուելէն ետք մայրը՝ տիկին Զարուհին, չնայած դժուարութիւններուն, կրցաւ վերանորոգել բնակարանը եւ անոր տունը դարձնել տուն-թանգարան՝ ընդարձակ գրադարանով։գրադարանով: Մուտքը այստեղ ազատ է եւ այցելութիւններու պակաս չ՛ըլլար։չ՛ըլլար: Այստեղ կու գան սփիւռքէն, ինչպէս նաեւ աշակերտներ, ուսանողներ, պատերազմի ընկերները։ընկերները: «Մեր Տուշմանը Տուշմաններէն-մեր Տուշման Վարդանը»-Այս վերնագիրը կը կրէ Տուշմանին նուիրուած [[Արամայիս Սահակեան]]ի գիրքը, որ նուիրուած է տուն-թանգարանին։թանգարանին: 2009 թուական մարտ 9-ին, Վարդանի ծննդեան 42-րդ տարեդարձին, անոր անուան գրադարան-տուն թանգարան առաջին այցելութիւնը կատարեց մարտական ընկերը՝ ՀՀ պաշտպանութեան նախարար Սեյրան Օհանեանը եւ թանգարանի յուշամատեանին մէջ հանպատրաստէն այսպիսի տողեր գրեց. «Ես կը խոնարհիմ մեր բոլոր հերոսներու յիշատակի առջեւ, որոնց շնորհիւ այսօր հայ ժողովուրդը իր խաղաղ կեանքով կ՛ապրը։կ՛ապրը: Ես կը խոնարհիմ Վարդանի ոգիին առջեւ, որ այսօր ալ կը սփռուի Հայաստանով մէկ եւ կը դաստիարակուի մատաղ սերունդին, եւ կը խոնարհիմ մայրերուն առջեւ` մասնաւորապէս տիկին Զարուհիին, որ անոնք կը պահպանէ ու կը բազմապատկէ հերոսներուն սխրագործութիւնները»։: 2009 թուական Յուլիս 3-ին [[ԼՂՀ]] Մարտունիի շրջանի [[Միւրիշեն]] գիւղին մէջ, այնտեղ, ուր զոհուած էր Վարդանը, կանգնեցուցին նոր յուշարձան։յուշարձան: