«Հայ Գիրերու Գիւտ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
պարզեցնում եմ հղումները oգտվելով ԱՎԲ
Չ մաքրվեց, փոխարինվեց: ։ → : (86) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{Արևելահայերեն|Հայ գրերի գյուտ}}
[[Պատկեր:Julfa Khachkar.jpg|200px|մինի|աջից|Խաչքար Ջուղայի գերեզմանատունէն, որն այժմ կը գտնուի Էջմիածինի մէջ։մէջ: Քանդակած է Վարպետ Գրիգորը 1602 թուականին։թուականին: Գերեզմանատունը այժմ ոչնչացած է Ազրպէյճանի կառավարութեան կողմէ։կողմէ:]]
'''Հայ գիրերու գիւտ''', հայերէնի այբուբենի ստեղծում (ըստ որոշ աղբիւրներու՝ վերականգնում)։: Տեղի ունեցած է [[405]] կամ [[406]] թուականներուն։թուականներուն: Հայկական գրային համակարգը՝ 36 տառէ բաղկացած [[հայերէնի այբուբեն]]ը, ստեղծած կամ վերականգնած է [[Մեսրոպ Մաշտոց (արեւմտահայերէն)|Մեսրոպ Մաշտոց]]ը ([[361]]-[[440]])։:
 
Այբուբենները ստեղծուած են հին ժամանակներուն կամ վաղ միջնադարուն՝ հնագոյն ժողովուրդներու կողմէ։կողմէ: Հայոց գիրը, այդպիսով, ունենալով աւելի քան մէկուկէս հազարամեակի կեանք, ամէնէն երիտասարդներէն մէկն է։է:
 
Այբուբենի գիւտը՝ տեղի կ'ունենայ այն ժամանակ, երբ [[Հայաստանի առաջին բաժանում|Հայաստան առաջին անգամ բաժնուած]] էր երկու հարեւաններու՝ [[Բիւզանդական կայսրութիւն|Բիւզանդական կայսրութեան]] ու [[Սասանեան Պարսկաստան]]ի միջեւ։միջեւ: Անոր շնորհիւ ժողովուրդի մէջ արմատացաւ [[Քրիստոնէութիւն|քրիստոնէական հաւատքը]], որ դեռ մէկ դար առաջ՝ [[301]] թուականին, ընդունուած էր որպէս հայոց պետութեան [[Քրիստոնէութեան ընդունումը Հայաստանի մէջ|պաշտօնական կրօնք]], եւ այսպիսով ազգի պահպանումը աւելի ամրապնդուեցաւ։ամրապնդուեցաւ: Ծէսերը եւ արարողութիւնները կ'ըլլային ոչ թէ՛ օտար լեզուներով ([[յունարէն]], [[արամերէն]]), այլ մայրենի՝ [[Հայոց լեզու (արեւմտահայերէն)|հայոց լեզուով]]։: Այբուբենը, կրելով չնչին փոփոխութիւն (Օ, Ֆ տառերու յաւելում), մինչեւ օրս չէ կորսնցուցած իր արդիականութիւնը։արդիականութիւնը:
 
== Իրավիճակը Հայաստանի Մէջ ==
[[387]] թուականի Հայաստանի առաջին բաժանումէն ետք, հայ նախարարներու կալուածներուն մէկ մասը անցաւ [[Հռոմէական կայսրութիւն|Հռոմէական]] ([[395]] թուականէն ետք՝ Բիւզանդական կայսրութիւն) կայսրութեան, իսկ արեւելեան մեծ հատուածը՝ Սասանեան Պարսկաստանին։Պարսկաստանին: [[Զրադաշտականութիւն]] դաւանող Սասանեաններու արքունիքը նպատակ ունէր հայերուն դարձի բերել հեթանոսութեան, կտրել քրիստոնեայ Բիւզանդիայէն ու աստիճանաբար ձուլել պարսիկներու մէջ։մէջ: Աւելին, [[Մեծ Հայքի թագաւորութիւն|Մեծ Հայքի թագաւորութեան]] անկումէն ետք ([[428]]) [[Աղուանք]]ին բաժին ինկան [[Ուտիք (արեւմտահայերէն)|Ուտիք]]ը եւ [[Արցախ (արեւմտահայերէն)|Արցախ]]ը, [[Ատրպատական (արեւմտահայերէն)|Ատրպատական]]ին՝ [[Փայտակարան (արեւմտահայերէն)|Փայտակարան]]ը եւ [[Պարսկահայք (արեւմտահայերէն)|Պարսկահայք]]ը, [[Վրաստան (արեւմտահայերէն)|Վրաստան]]ին՝ [[Գուգարք (արեւմտահայերէն)|Գուգարք]]ը եւ մասամբ [[Տայք (արեւմտահայերէն)|Տայք]]ը։ը: Երկրի վեց նահանգները միաւորուեցան [[Հայաստանի մարզպանութիւն|Հայաստանի մարզպանութեան]] մէջ։մէջ: Առաւել հզօր նախարարները՝ [[Բագրատունիներ (արեւմտահայերէն)|Բագրատունիներ]]ը, [[Մամիկոնեաններ]]ը, [[Արծրունիներ (արեւմտահայերէն)|Արծրունիներ]]ը եւ [[Սիւնիներ]]ը, յանձն առին պետականութեան պահպանման գործը։գործը: Անոնց կողքին կանգնեցաւ [[Հայաստաեայց Առաքելական Սուրբ Եկեղեցի|հայ առաքելական եկեղեցին]]։:
 
Ազգային, քաղաքական ու կրօնական միասնութիւնը ապահովելու նպատակով կը ստեղծուի հայերէնի այբուբենը. հայկական բանահիւսութիւնը, յունարէն, արամերէն եւ [[պարսկերէն]] կատարուող արքունի գրագրութիւնը, ինչպէս նաեւ կրօնական ծէսերը, կը սկսին ըլլալ հայերէնով։հայերէնով: Կայ այն տեսակէտը, թէ գոյութիւն ունեցած են [[Նախամաշտոցեան հայ գիր|նախամեսրոպեան գիր]] եւ գրականութիւն։գրականութիւն: Կ'ենթադրուի, որ անոնք կեդրրոնացած ըլլալով մեհեաններուն մէջ եւ սահմանափակ կիրառուելով, քրիստոնէութիւնը պետական կրօն հռչակուելու շրջանին, հեթանոսական միւս արժէքներուն հետ ոչնչացուեցած են։են:
 
== Մեսրոպ Մաշտոց ==
Մեսրոպ Մաշտոց ծնած է [[Տարօն (գաւառ)|Տարօն գաւառի]] [[Հացեկաց (արեւմտահայերէն)|Հացեկ]] կամ [[Հացեկաց (արեւմտահայերէն)|Հացեկաց]] գիւղին մէջ [[362]] թուականին։թուականին: Երիտասարդ հասակին, կը ստանայ յունական եւ ասորական կրթութիւն եւ գալով [[Վաղարշապատ (արեւմտահայերէն)|Վաղարշապատ]], հայոց արքունիքի դպրատան մէջ ծառայութեան կը մտնէ։մտնէ:
[[Պատկեր:Erevan - Armenia (2906606449) Cropped.jpg|մինի|ձախից|[[Հայերէնի այբուբեն]]]]
Ան հոգեւորական կը ձեռնադրուի եւ իր աշակերտներու հետ կ'երթայ [[Գողթան (արեւմտահայերէն)|Գողթան]] գաւառ՝ ([[Նախճաւան]] գաւառի հարեւան) քարոզելու։քարոզելու: Մաշտոցը կը համոզուի, որ երկրին մէջ տիրապետող կրօնական-պաշտամունքային լեզուներով՝ յունարէնով եւ ասորերէնով, հնարաւոր չէ ժողովուրդի մէջ տարածել քրիստոնէութիւնը, չնայած արդէն 100 տարի անցած է քրիստոնէութեան ընդունման, ժողովուրդի մեծ մասը դեռ կը պահպանէր հեթանոսական կրօնքն ու սովորոյթները, քանի որ նոր կրօնը անհասկանալի էր ժողովուրդի լայն զանգուածներուն։զանգուածներուն: Քրիստոնէութեան դիրքերը կարելի էր ամրապնդել միայն այն ժամանակ, երբ եկեղեցական արարողութիւնները կը կատարուէին մայրենի լեզուով՝ հայերէնով, իսկ ատոր համար անհրաժեշտ էր սեփական գիրերու գոյութիւնը։գոյութիւնը: Անհրաժեշտ էր հայերէնի թարգմանել «[[Աստուածաշունչ]]»-ը եւ քրիստոնէական գրականութիւնը, եւ այդպիսով քրիստոնէութիւնը հասանելի դարձնելով ամբողջ ժողովուրդին։ժողովուրդին: Հայոց այբուբենի ստեղծումը, բացի քրիստոնէութիւնը ամրապնդելէ, անհրաժեշտ էր հայոց բազմադարեան ժողովրդական վէպերն ու երգերը եւ այլ ստեղծագործութիւնները գրի առնելու համար։համար:
 
Մաշտոց կը վերադառնայ Վաղարշապատ, ուր կաթողիկոս [[Սահակ Պարթեւ (արեւմտահայերէն)|Սահակ Պարթեւ]]ը նոյնպէս կը մտածէր հայոց գիրեր ստեղծելու մասին։մասին: [[Վռամշապուհ (արեւմտահայերէն)|Վռամշապուհ]] Արշակունի ([[389]]-[[415]]) արքայի օգնութեամբ նախ կը բերուին [[Դանիէլեան նշանագրեր|Դանիէլեան գիրեր]]ը, սակայն շուտով կը համոզուին, որ ատոնք չեն համապատասխաներ հայերէնի հնչիւնային համակարգին։համակարգին: Հայոց գիրերը ստեղծելու նպատակով, Մեսրոպ Մաշտոց իր աշակերտներուն հետ կը սկսի իր ուղեւորութիւնը դէպի [[Սուրիա|Ասորիք]]ի [[Ամիտ]], [[Եդեսիա(արեւմտահայերէն)|Եդիսիա]] եւ [[Սամոսատ (արեւմտահայերէն)|Սամոսատ]] քաղաքները, կ'ուսումնասիրէ օտարալեզու մատեանները, կը խորհրդակցի ասորի եւ յոյն գիտնականներու հետ եւ [[405]] թուականին կը ստեղծուին հայոց գիրերը։գիրերը: Ըստ աւանդութեան՝ ան պահ մը հայեացքը կը թեքէ այն մագաղաթին վրայէն, որուն վրայ կը գրէր, եւ կը նկատէ ձեռք մը (Աստուծոյ ձեռքը), որ ձախէն աջ կը գրէր այբուբենի տառերը։տառերը: Գիւտէն ետք Մաշտոց կ'երթայ Սամոսատ, ուր կը յանձնարարէ Հռոփանոս անունով յոյն գեղագրի մը ձեւաւորել իր ստեղծած տառերը։տառերը: Այնտեղ ալ ան թարգմանած է «Առակաց գիրքէն» առաջին հայերէն նախադասութիւնը՝
{{քաղվածք|Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ|''Ճանչնալ իմաստութիւնը եւ խրատը, իմանալ հանճարի խօսքերը|}}
Նոր այբուբենի 36 տառերը ամբողջովին կ'արտայայտէին հայերէնի հնչիւնական համակարգը։համակարգը: Տակաւին Ասորիքի մէջ՝ Մաշտոցն ու անոր աշակերտները կը սկսին թարգմանել «Աստուածաշունչի» որոշ հատուածներ։հատուածներ: Վաղարշապատի մէջ` Ռահ ([[Երասխ (արեւմտահայերէն)|Երասխ]]) գետի ափին, Մեսրոպ Մաշտոցն ու անոր աշակերտները դիմաւորուեցան ճոխ ընդունելութեամբ։ընդունելութեամբ: Զայն դիմաւորելու համար անոր ընդառաջ եկած էր Վռամշապուհ թագաւորը՝ հայոց աւագանիին եւ ժողովուրդի բազմութեան ուղեկցութեամբ։ուղեկցութեամբ:
 
== Դպրոցներ ==
*Հիմնական յօդուած՝ [[Վաղ Միջնադարու Հայկական Դպրոց|Վաղ միջնադարու հայկական դպրոց]]
[[Պատկեր:Amaras-church.jpeg|մինի|[[Ամարասի վանք]]. Առաջին դպրոցներէն մէկը]]
Գիրերու գիւտէն ետք բացուեցան դպրոցներ՝ նոր այբուբենը սորվեցնլու համար։համար: Հայոց առաջին դպրոցներէն մէկը՝ «Հայոց Արեւելեան Կողմերը» ([[Ուտիք (արեւմտահայերէն)|Ուտիք]], [[Արցախ (նահանգ) (արեւմտահայերէն)|Արցախ]]) բացուեցաւ [[Ամարաս (աեւմտահայերէն)|Ամարաս]]ի վանքին մէջ։մէջ: Հայոց լեզուի դպրոցներ բացուեցան նաեւ [[Բիւզանդական կայսրութիւն|Բիւզանդիոյ]] իշխանութեան տակ գտնուող հայկական հողամասին վրայ։վրայ:
 
Մեսրոպ Մաշտոց մեծ գործունէութիւն ծաւալեց նաեւ [[Վրացական գիր (արեւմտահայերէն)|վրաց]] եւ [[Աղուանական գիր (աեւմտահայերէն)|աղուանական գիրերը]] ստեղծելու գործընթացին մէջ։մէջ: Ուղեւորուելով [[Վիրք (արեւմտահայերէն)|Վիրք]] եւ [[Աղուանք]], այն տեղի գիտնականներուն հետ համագործակցելով, կը ստեղծէ վրաց գիրերը եւ գիրեր՝ գարգարացիներու լեզուին համար, որոնք սովորաբար կը կոչուէին աղուանական։աղուանական:
 
Հեթանոսութեան ժամանակ մեհենագիրերու կիրառութիւնը կեդրոնացած էր միայն սրբատեղիներուն մէջ, իսկ [[քրիստոնէութիւն]]ը՝ ժողովրդական լայն զանգուածներուն մատչելի դարձուց կրթութիւնը։կրթութիւնը: Մաշտոցը կը շրջէր գաւառներու մէջ ու դպրոցներ կը բանար։բանար: Սահակ Պարթեւ կաթողիկոսը կը մնար Վաղարշապատի արքունիքին մէջ՝ նախարարներուն սորվեցնելու համար հայերէն գիրերը։գիրերը: Մշակութային այդ շարժումը յայտնի է [[Ոսկեդարու հայ գրականութիւն|«ոսկեդար»]] անունով<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/178/180 Դպրոցը]</ref>։:
 
Մեսրոպ Մաշտոց մահացաւ [[440]] թուականին եւ թաղուեցաւ [[Ամատունիներ]]ու տոհմական կալուածի՝ [[Օշական (արեւմտահայերէն)|Օշական]] գիւղին մէջ։մէջ: Անոր գերեզմանին վրայ սկիզբը՝ [[Սուրբ Մեսրոպ Մաշտոց եկեղեցի (Օշական) (արեւմտահայերէն)|մատուռ, այնուհետեւ` եկեղեցի]] կառուցուեցաւ։կառուցուեցաւ: Իրմէ առաջ իր մահկանացուն կը կնքէր անոր հովանաւոր ու գործի օգնական կաթողիկոս՝ Սահակ Պարթեւը<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/178/179 Մեսրոպ Մաշտոցը եւ հայ գիրերու գիւտը]</ref>։:
 
== Թարգմանական Գրականութիւն ==
[[Պատկեր:Mesrop Mashtots by Francesco Majotto.jpg|մինի|ձախից|[[Մեսրոպ Մաշտոց]]. Ֆրանչեսքօ Մաջոտտօ]]
Հայերէնի այբուբենի կիրառութիւնը պատճառ դարձաւ ժողովուրդի մէջ քրիստոնէութեան տարածման ու անոր վարդապետութեան քարոզչութեան, որ մինչ այդ կը կատարուէր [[յունարէն]]ով կամ [[ասորերէն]]ով` մնալով անհասկնալի։անհասկնալի: Հոգեւորականութեան մէջ զգալի մասը կը կազմէին օտարազգիները։օտարազգիները:
 
Թարգմանական գրականութեան առաջնեկը հայերէն Աստուածաշունչն էր` Մեսրոպ Մաշտոցի ու Սահակ Պարթեւի ղեկավարութեամբ։ղեկավարութեամբ: Ուսումնասիրողները զայն կ'անուանէին «''Թագուհի թարգմանութեանց''»։: Այնուհետեւ անոնք սկսան հայերէն թարգմանել Հին աշխարհի նշանաւոր շատ հեղինակներու գործերը։գործերը: Բնութագրելով անոնց գործունէութիւնը՝ [[20-րդ դար]] դարու հայ պատմաբան [[Լէօ]]ն նշած է.
 
{{քաղվածք|անոնք առաջինն էին, որ իրենց ձեռքով հայացուած եկեղեցւոյ համար հայերէն երգեր գրեցին ու երգեցին։երգեցին: Աւանդութիւնը յականէ յանուանէ ցոյց կու տայ, թէ որոնք են Սահակի եւ Մաշտոցի հեղինակած շարականները։շարականները: Անոնց սկսածը շարունակեցին իրենց աշակերտները, այնպէս որ Ոսկեդարը յանձնեց իր յաջորդ դարերուն հոգեւոր բանաստեղծութիւններու մեծ շարք մը|[[Լէօ]] ([[Առաքել Բաբախանեան]], 1860-1932)}}
 
Հին հայերէնը՝ [[գրաբար (արեւմտահայերէն)|գրաբար]]ը, որ արդէն մեծապէս մշակուած էր հեթանոսական մեհեաններուն մէջ, սկզբէն իսկ դրսեւորեց գրական լեզուի ճկունութիւնն ու գեղեցկութիւնը` վաստակելով «ոսկեդարեան» լեզու անունը։անունը: Թարգմանական գրականութեան, ըստ ամենայնի, զարգացումը զարկ տուաւ նաեւ հայոց լեզուով ազգային պատմագրութեան ու գրականութեան զարգացման։զարգացման: Պետականութիւնը կորսնցնելէ ետք ([[428]]) ան դարձաւ հայութիւնը միաւորող հզօր միջոց<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/178/182 Թարգմանչական գրականութիւնը։գրականութիւնը: «Աստուածաշունչի» թարգմանութիւնը]</ref>։:
 
== Պատմագրութիւն ==
Հայ պատմագրութեան առաջին աշխատութիւնները գրուած են 5-րդ դարուն։դարուն: [[Ագաթանգեղոս (արեւմտահայերէն)|Ագաթանգեղոս]]ը [[Հայոց դարձ (արեւմտահայերէն)|Հայոց Դարձ]]ին նուիրուած աշխատութիւնը գրած է [[4-րդ դար]]ուն, սակայն անիկա ըլլալով [[Գրիգոր Լուսաւորիչ]]ի վարքը, [[5-րդ դար]]ուն հարստացուած է վերջինիս վարդապետութեամբ եւ մեզի հասած է այդ վիճակով։վիճակով: Ագաթանգեղոսը, [[Փաւստոս Բուզանդ]]ը եւ [[Ղազար Փարպեցի (արեւմտահայերէն)|Ղազար Փարպեցի]]ն, մէկը միւսին շարունակելով, մեզ հասցուցած են հայոց [[3-րդ դար|3]]-[[5-րդ դար]]երու պատմութիւնը։պատմութիւնը:
 
Ագաթանգեղոս՝ պատմական տեղեկութիւններուն զուգահեռ, կը ներկայացնէ քրիստոնեայ սուրբերու կեանքը։կեանքը: Անոր պատմութիւնը հարուստ նիւթ կը բովանդակէ հայոց հեթանոսական կրօնի վերաբերեալ։վերաբերեալ: Ագաթանգեղոսի պատմութիւնը շարունակած է Փաւստոս Բիւզանդը՝ գրի առնելով [[4-րդ դար]]ու 30-ական թուականներէն մինչեւ [[387]] թուական տեղի ունեցած իրադարձութիւնները։իրադարձութիւնները: Հեղինակը փառաբանած է հայ ժողովուրդի ազատասիրական ոգին, նկարագրած՝ անոր կռիւները պարսկական զօրքերու դէմ, [[Հռոմէական կայսրութիւն|Հռոմէական կայսրութեան]] եւ [[Սասանեան Պարսկաստան]]ի միջամտութիւնները [[Մեծ Հայքի թագաւորութիւն|Հայոց թագաւորութեան]] ներքին գործերուն։գործերուն: Ան իր պատմութիւնը կ'աւարտէ 387 թուականին՝ Հռոմի եւ Պարսկաստանի միջեւ Հայոց թագաւորութեան բաժանումով։բաժանումով:
{{քաղվածք|Այն ժամանակ եւ այնուհետեւ Հայոց թագաւորութիւնը բաժնուեցաւ, ցրուեցաւ, նուազեցաւ, իր նախկին մեծութենէն ինկաւ|Փաւստոս Բուզանդ (5-րդ դար)}}
[[Պատկեր:2014 Erywań, Matenadaran (16).jpg|մինի|ձախից|[[Մեսրոպ Մաշտոց]] և [[Կորյուն]]]]
Ղազար Փարպեցին կը ներկայացնէ [[4-րդ դար]]ու վերջաւորութեան եւ [[5-րդ դար]]ու պատմութիւնը։պատմութիւնը:
{{քաղվածք|Պէտք է ստոյգը գրել, չեղածը չաւելացնել, եղածները չպակասեցնել|Ղազար Փարպեցի (5-րդ դար)}}
 
Պատմիչը արժէքաւոր եւ արժանահաւատ տեղեկութիւններ պահպանած է [[Վարդանանց պատերազմ (արեւմտահայերէն)|Վարդանանց]] եւ [[Վահանեանց պատերազմ]]ներու մասին։մասին:
 
Հայոց լեզուով գրած [[5-րդ դար]]ու առաջին մատենագիրը, [[Կորիւն]]ն է, որ կու տայ [[Վարք Մաշտոցի (արեւմտահայերէն)|Մեսրոպ Մաշտոցի վարքը]] եւ հայոց գիրերու ստեղծման պատմութիւնը։պատմութիւնը: Եղիշէն, նկարագրած է պարսկական տիրապետութեան դէմ [[Վարդան Մամիկոնեան]]ի գլխաւորութեամբ բռնկուած ժողովրդական ապստամբութիւնը։ապստամբութիւնը:
 
Պատմահայր [[Մովսէս Խորենացի]]ն կ'առանձնանայ հայ պատմագիրներու շարքին մէջ։մէջ: [[Սահակ Բագրատունի (Հայոց մարզպան) (արեւմտահայերէն)|Սահակ Բագրատունի]]ի թելադրանքով գրուած անոր «[[Պատմութիւն Հայոց (Խորենացի)|Պատմութիւն Հայոց]]»-ը զարմանահրաշ ստեղծագործութիւն մըն է, որ կ'ընդգրկէ հայոց պատմութիւնը՝ սկսած մեր ժողովուրդի ծագումէն մինչեւ Ե. դարու կէսերը։կէսերը: Հայոց Պատմահայրը միացուցած է եւ սերունդներուն ձգած է հայ ժողովուրդի առաջին ամբողջական պատմութիւնը, որ բաժնած է երեք գիրքերու.
 
* առաջին գիրքին մէջ կը պատմուի [[Հայկ Նահապետ (արեւմտահայերէն)|Հայկ Նահապետ]]ի եւ անոր յաջորդած սերունդներու կատարած գործերուն մասին։մասին:
* երկրորդ գիրքին մէջ, հանդէս կու գան հայոց մեծ բարեփոխիչներ [[Վաղարշակ (արեւմտահայերէն)|Վաղարշակ]] եւ [[Արտաշէս Բարեպաշտ|Արտաշէս]] թագաւորները, կը տրուի շարք մը այլ թագաւորներու գործունէութիւնը։գործունէութիւնը:
* երրորդ գիրքը, որ նուիրուած է Հայաստանի Դ.-Ե. դարերու պատմութեան, կ'աւարտի «ողբ»-ով, ուր հեղինակը կը սգայ Հայոց թագաւորութեան անկումը եւ կը քննադատէ հայ հասարակութեան բացասական կողմերը։կողմերը:
 
Պատմահայրը օգտուած է ոչ միայն նախորդ հայ հեղինակներու գործերէն, այլեւ՝ օտար հեղինակներու աշխատութիւններէն, ինչպէս նաեւ՝ «[[Աստուածաշունչ]]էն»։: Անոր երկը մեզի հասցուցած է ժողովրդական բանահիւսութեան բազմաթիւ նմոյշներ՝ [[Հայկ եւ Բէլ|Հայկի եւ Բէլի պատմութիւնը]], [[Արա Գեղեցիկ եւ Շամիրամ|Արայի եւ Շամիրամի աւանդազրոյցը]], [[Վահագնի ծնունդ|Վահագնի ծննդեան երգը]], Արտաշէս արքային ձօնուած երգերը, եւ այլն։այլն: Ի տարբերութիւն իրեն նախորդած կամ յաջորդած շատ հեղինակներու, ան փորձած է իր օգտագործած նիւթերու պատմական մասերը առանձնացնել առասպելականէն։առասպելականէն:
[[Պատկեր:Մովսես Խորենացի.jpg|մինի|[[Մովսէս Խորենացի]]]]
Պատմահայրը հայ ժողովուրդի պատմութիւնը գրած է հիմնուելով դրացի ժողովուրդներու պատմութեան վրայ եւ այդ պատճառով անոր երկը հարուստ նիւթ կը պարունակէ նաեւ [[Վիրք (արեւմտահայերէն)|Վիրք]]ի, [[Աղուանք]]ի, [[Պարսկաստան (արեւմտահայերէն)|Պաարսհաստան]]ի, [[Ասորիք (արեւմտահայերէն)|Ասորիք]]ի եւ նոյնիսկ հեռաւոր աշխարհներու մասին՝ [[Իրլանտիա]]յէն մինչեւ Չինաստան։Չինաստան: Այդ յատկապէս արտացոլուած է անոր հեղինակած «[[Աշխարհացոյց]]»ին մէջ։մէջ:
{{քաղվածք|Թէպէտ մենք փոքր ածու (փոքրաքանակ ժողովուրդ) ենք եւ թիւով քիչ, եւ շատ անգամ օտար թագաւորութիւններու կողմէն նուաճուած, բայց եւ այնպէս մեր երկրին մէջ ալ յիշատակելու արժանի շատ սխրագործութիւններ կատարուած են...
|Մովսէս Խորենացի}}
Մովսէս Խորենացիի՝ «Պատմութիւն Հայոց»-ը ամբողջ միջնադարուն, ծառայած է իբրեւ դասագիրք, որով հայրենասիրական ոգիով դաստիարակուած են հայ ժողովուրդի տասնեակ սերունդներ։սերունդներ: Ան անուանուած է «Մեծն Քերթող», «Քերթողահայր», այսինքն՝ մեծ իմաստուն եւ բանաստեղծ։բանաստեղծ: Պատմահօր անունը յայտնի է ամբողջ աշխարհին, իսկ անոր գործը թարգմանուած է աշխարհի բազմաթիւ լեզուներով։լեզուներով:
 
Ուշագրաւ է նաեւ Պատմահօր՝ հայ ժողովուրդին տուած գնահատականը, երբ կը դիմէ հայոց մարզպան [[Սահակ Բագրատունի (Հայոց մարզպան) (արեւմտահայերէն)|Սահակ Բագրատունի]]ին.
{{քաղվածք|... դուն կը պատկանիս նախնական եւ քաջ ազգի, արդիւնաւոր ոչ միայն խօսքի եւ պիտանի խոհականութեան մէջ, այլեւ՝ բազմաթիւ մեծամեծ փառաւոր գործերով...|<ref>[http://www.findarmenia.com/arm/history/19/178/184 Պատմագրութիւն, իմաստասիրութիւն (փիլիսոփայութիւն) եւ գրականութիւն]</ref>}}
:
։
 
== Ծանօթագրութիւններ ==