«Փորթուկալ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
No edit summary |
No edit summary |
||
Տող 15.
| պետականկարգ =
| քմ2 = 92,212
| բնակչութիւն = 10,825,309<ref>[http://www.geoba.se/population.php?pc=world&page=1&type=28&st=rank&asde=&year=2015
| խտութիւն = 117/քմ
| արժոյթ =
Տող 30.
}}
'''Փորթուկալ'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=53}}</ref> ([[Փորթուկալերէն|Փորթ.]]՝ Repօblica Portuguesa), նախապէս նաեւ '''Փորթուկալիա'''<ref name="ՏՈՒՏ"/>, պետութիւն Հարաւային [[Եւրոպա]]յի մէջ: Արեւմուտքէն եւ հարաւէն սահմանակից է [[
[[Պատկեր:Lisboa - Torre de Belém.jpg|մինի|280px|Պելեմի աշտարակ]]
Տող 42.
=== Փորթուկալի Անկախութիւն ===
[[Պատկեր:Vimaraperes.jpg|մինի|աջից|280px|Փորթուկալական պետութեան առաջին իշխան` Վիմարանօ Բերեզ]]
Հենրիի որդի կոմս Աֆոնսզո էնրիկիշը մաւրերուն դէմ տարած խոշոր յաղթանակէն ([[1139]]) ետք իրեն հռչակած է թագաւոր: Փորթուկալի անկախութիւնը Լէոնը ճանչցած է [[1143]]-ին: 13-րդ դարու կիսուն Փորթուկալի տարածքը ամբողջովին ետ նուաճուած է մաւրերէն: 12-13-րդ դարերուն Փորթուկալի մէջ ձեւաւորուած են
=== Գաղութատիրական Ժամանակաշրջան ===
Բացարձակապետութեան ամրապնդման հետ կապուած է արտաքին զաւթումներու քաղաքականութիւնը: Ծովային առաջին արշաւանքներու կազմակերպիչն էր արքայազն Հենրի Ծովագնացը: [[Փորթուկալացիներ]]ը զաւթեցին Փորթու Սանթու ([[1419]]), [[Մատեյրա]] ([[1420]]) կղզիները, Ազօրեան շարք մը կղզիներ ([[1432]]), հենակէտներ ստեղծեցին [[Ափրիկէ]]յի արեւմտեան ծովափին: [[Վասկօ Տէ Կամա]]յի կողմէ [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]] տանող ծովային ուղույայտնագործումը ([[1498]]) սկզբնաւորեց [[Փորթուկալցիներ]]ու նուաճումները [[Արեւելեան Ափրիկէ]]յի մէջ, [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]]ի մէջ եւ [[Հարաւ-Արեւելեան Ասիա|Հարաւ-Արեւելեան Ասիոյ]] մէջ: XVI դ․ 40-ական թթ․ նուաճուեցաւ [[Պրազիլ]]ը: Առաւել հզօրութեան Փորթուկալն հասած է Մանուէլ I թագաւորի ([[1495]]-[[1521]]) օրօվ (զաւթուեցան Մոզամպիքը, Կօան եւ Տիուն (Հնդկաստանի մէջ), Մալաքքան, Օրմուզը, Մալայ Արքիբէլայոնը քանի մը կղզիներ): Հեռաւոր Արեւելեան ամբողջ առեւտուրն անցաւ [[Փորթուկալցիներ]]ուն ձեռքը: Գաղութներու կողոպուտէն ստացուած եկամուտի մեծ մասը բաժին կ'իյնար աւատական եւ եկեղեցական վերնախաւին: Հսկայական հարստութեան մուտքը տնտեսական վերելք ապահովեց Փորթուկալին:
=== Փորթուկալի Տրոհում ===
[[Պատկեր:Europe-south-west-kingdoms12th.png|մինի|աջից|280px|Փորթուկալն XII դարու ընթացքին.]]
XVI դ․ 2-րդ կէսէն սկսաւ տնտեսական անկումը: [[1581]]-ին [[Սպանիա]]ն նուաճեց Փորթուկալը: [[1640]]-ին [[Փորթուկալցիներ]]ը ապստամբեցան, որուն հետեւանքով Փորթուկալը անջատուեցաւ [[Սպանիա]]յէն: Թագաւոր հռչակուեց Պրականսայի դուքսը` Խուան IV ([[1640]]-[[1656]]) անուամբ: [[1668]]-ին միայն [[Սպանիա]]ն ճանչցաւ Փորթուկալի անկախութիւնը: Սպանական ժառանգութեան ([[1701]]-[[1714]]) համար պատերազմի մէջ ներքաշուելով [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիոյ]] եւ [[Հոլանտա]]յի կողմէն, Փորթուկալը փաստօրէն կախման մէջ ինկաւ [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիա]]յէն: Տնտեսական եւ մշակութային որոշ վերելք նկատուեցաւ Խոզէ I-ի ([[1759]]-[[1777]]) օրով, երբ երկրին մէջ անցկացուեցան բարենորոգումներ, այսպէս կոչուած, լուսաւորեալ բացարձակապետութեան ոգով: [[Նափոլէոն]]եան պատերազմներու ժամանակ Փորթուկալը [[1807]]-ին գրաւեցին [[ֆրանսա]]կան զօրքերը: Թագաւորական ընտանիքն ու արքունիքը փախան [[Պրազիլ]]:
=== Փորթուկալ պետութեան ստեղծում ===
[[1808]]-ին Փորթուկալցի ժողովուրդը ապստամբեցաւ [[ֆրանսա]]կան տիրապետութեան դէմ: [[1811]]-ին [[ֆրանսացիներ]]ը ստիպուած հեռացան երկրէն: [[1820]]-ին Փորթուկալի մէջ սկսաւ քաղքենիք յեղափոխութիւնը, որու հիմնական պահանջն էր [[Սահմանադրական Միապետութիւն|Սահմանադրական Միապետութեան]] հաստատումը: [[1822]]-ին ընդունուեցաւ բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը, նոյն տարին [[Պրազիլ]]ը իրեն անկախ հռչակեց եւ անջատուեցաւ Փորթուկալէն: Սակայն քորթէզներու ընդունած առաջադիմական վերակազմումներու մասը չիրագործուեցաւ բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ պուրժուազիի երկչոտութեան պատճառով: [[1824]]-ին արքայազն Միկէլ Պրաքանսացիին շուրջը համախմբուած աւատակղերական տարրերը պետական յեղաշրջում կատարեցին, երկրին մէջ սկսեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որ աւարտուեցաւ սահմանադրականներու յաղթանակով: [[1834]]-ին Միկէլ Պրականսացին ստիպուած էր հրաժարիլ գահէն: Շուտով սահմանադրականներու ձախ թեւը հանդիսացաւ [[1822]]-ի բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը վերականգնելու պահանջով: [[Լիզպոն]]ի մէջ բռնկեցաւ ապստամբութիւն մը, որ [[1836]]-ին վերածուեցաւ քաղքենիք յեղափոխութեան: Իշխանութեան գլուխ անցան ձախ սահմանադրականները կամ Սեպտեմբերականները, որոնց [[1842]]-ին դուրս մղեցին աջ սահմանադրականները: Միաւորուելով կղերա-աւատական տարրերու հետ, աջ սահմանադրականները կազմեցին չարթիսթներու «քարթիշթա» պահպանողական կուսակցութիւնը: Չարթիսթներու պարագլուխ զօրաւար Քապրալը հաստատեց ռազմական իշխանութիւն: [[1846]]-[[1847]]-ի ժողովրդական ապստամբութիւնը ճնշուեցաւ բանակի օգնութեամբ: [[1851]]-ին խարթիսթներու ձախ թեւէն եւ Սեպտեմբերականներէն կազմուեցաւ «ռեճեներատուշ» («վերածնունդ») կուսակցութիւնը, որու ղեկավար Սալտանեան [[1851]]-[[1856]]-ին գլխաւորեց կառավարութիւնը, իրականացան շարք մը բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանափակ վերագործումներ, որոշ տնտեսական եւ նիւթական միջոցառումներ, կառուցուեցաւ առաջին երկաթուղին ([[1853]]): Դրամատիրութեան զարգացման ու աղքատներու քանակի աճին հետ Փորթուկալի մէջ առաջ եկաւ ընկերվարական շարժում․ [[1875]]-ին ստեղծուեցաւ ընկերվարական կուսակցութիւնը: Միաժամանակ զօրացաւ հանրապետական շարժումը, ստեղծուեցաւ հանրապետական կուսակցութիւնը: XX դ․ սկիզբը հանրապետական տրամադրութիւնները թափանցեցին բանակ եւ նաւատորմ: [[1910]]-ի քաղքենիք յեղափոխութիւնը վերացրեց միապետութիւնը: Փորթուկալը հռչակուեցաւ հանրապետութիւն: Սակայն պահպանուեցան կիսա-աւատական ուժեղ մնացուկներ եւ եկեղեցիի զօրեղութիւնը:
=== Համաշխարհային Առաջին Պատրեազմ եւ Յետպատերազմեան Շրջան ===
[[Պատկեր:Portuguese empire 1800.png|մինի|աջից|280px|Փորթուկալական Կայսրութիւնը 1800 թուականին]]
Փորթուկալը [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ]]ին ([[1914]]-[[1918]]) մասնակցեցաւ Անթանթի կողմէ` [[1916]]-ին պատերազմ յայտարարելով Գերմանիիոյ դէմ: [[Հոկտեմբեր (արեւմտահայերէն)|Հոկտեմբերեան]] ընկերվարական մեծ յեղափոխութեան ազդեցութեամբ Փորթուկալի մէջ զօրացաւ յեղափոխական ու ռամկավարական շարժումը, [[1919]]-[[1920]]-ին նկատուեցաւ գործադուլային շարժման վերելք: [[1921]]-ին ստեղծուեցաւ Փորթուկալի կոմկուսը: Տնտեսական եւ քաղաքական ճգնաժամի աճի պայմաններուն մէջ քաղքենա-կալուածատիրական յետադիմութիւնը [[1926]]-ին երկրին մէջ հաստատեց դիկտադորութիւն` խօրաւար Գարմոնայի գլխաւորութեամբ: [[1932]]-ին կառավարութիւնը գլխաւորեց Ա․ Տի Օլիւերա Սաչազարը, ով յենուելով կալուածատէրերու, նիւթական սակաւապետութեան եւ եկեղեցական վերնախաւի վրայ ֆաշիստականացուց երկիրը, արգիլուեցան բոլոր կուսակցութիւնները: Սպանացի ժողովուրդի ազգային յեղափոխական պատերազմի ([[1936]]-[[1939]]) ժամանակ Փորթուկալը կ'աջակէր Սպանացի ֆաշիստներուն եւ իտալա-գերմանական ինթերուենթներուն:
== Ծանօթագրութիւններ ==
| |||