«Փորթուկալ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

{{ԱՀ}}

{{Արևելահայերեն|Պորտուգալիա}}

| հայերէն_անուանում = Փորթուկալի Հանրապետութիւն

| բնագիր_անուանում = República Portuguesa

| դրօշի_նկարագրութիւն = Փորթուկալի դրօշակ

| զինանշան1 = Coat of arms of Portugal.svg

 

'''Փորթուկալ'''<ref name="ՏՈՒՏ">{{ՏՈՒՏ|section=II.A.3|page=53}}</ref> ([[Փորթուկալերէն|Փորթ.]]՝ Repօblica Portuguesa), նախապէս նաեւ '''Փորթուկալիա'''<ref name="ՏՈՒՏ"/>, պետութիւն Հարաւային [[Եւրոպա]]յի մէջ: Արեւմուտքէն եւ հարաւէն սահմանակից է [[Ատլանտեան Ովկիանոս|Ատլանտեան ովկիանոս]]<nowiki/>ին, հիւսիսէն եւ արեւելքէն [[Սպանիա|Սպանիոյ]] հետ: Մայրաքաղաքը [[Լիզպոն]]<nowiki/>ն է:

 

== Պատմութիւն ==

 

=== Փորթուկալի Անկախութիւն ===

Հենրիի որդի կոմս Աֆոնսզո էնրիկիշը մաւրերուն դէմ տարած խոշոր յաղթանակէն ([[1139]]) ետք իրեն հռչակած է թագաւոր: Փորթուկալի անկախութիւնը Լէոնը ճանչցած է [[1143]]-ին: 13-րդ դարու կիսուն Փորթուկալի տարածքը ամբողջովին ետ նուաճուած է մաւրերէն: 12-13-րդ դարերուն Փորթուկալի մէջ ձեւաւորուած են աւատական յարաբերութիւնները, գիւղացիութեան հիմնական մասը անձնական կախման մէջ ինկած է աւատներէն, բայց պահպանուած է աղգատ գիւղացիութեան զգալի խաւը: Շնորհիւ Փորթուկալի յարմար աշխարհագրական դիրքին, արագօրէն զարգացած են քաղաքները` [[Լիզպոն]] եւ այլն: 13-րդ դարուն ձեւաւորուած են քորթեզները: 14-15-րդ դարերուն Փորթուկալի թագաւորները վարած են պետական իշխանութեան կեդրոնացման քաղաքականութիւն, ճնշած խոշոր աւատներու խռովութիւնները, հենիլ ծառայող ազնուականութեան ու կաթողիկէ եկեղեցիին վրայ: Խուան 2-րդ թագաւորի ([[1481]]-[[1495]]) օրով յատկապէս դրսեւորուած է թագաւորական իշխանութեան ուժեղութիւնը․ ան սահմանափակած է խոշոր աւատներու իրաւասութիւնները, դաժանօրէն ճնշել [[1483]]-[[1484]]-ի աւատական խռովութիւնը:

 

=== Փորթուկալ պետութեան ստեղծում ===

[[1808]]-ին Փորթուկալցի ժողովուրդը ապստամբեցաւ [[ֆրանսա]]կան տիրապետութեան դէմ: [[1811]]-ին [[ֆրանսացիներ]]ը ստիպուած հեռացան երկրէն: [[1820]]-ին Փորթուկալի մէջ սկսաւ քաղքենիք յեղափոխութիւնը, որու հիմնական պահանջն էր [[Սահմանադրական Միապետութիւն|Սահմանադրական Միապետութեան]] հաստատումը: [[1822]]-ին ընդունուեցաւ բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը, նոյն տարին [[Պրազիլ]]ը իրեն անկախ հռչակեց եւ անջատուեցաւ Փորթուկալէն: Սակայն քորթէզներու ընդունած առաջադիմական վերակազմումներու մասը չիրագործուեցաւ բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ պուրժուազիի երկչոտութեան պատճառով: [[1824]]-ին արքայազն Միկէլ Պրաքանսացիին շուրջը համախմբուած աւատակղերական տարրերը պետական յեղաշրջում կատարեցին, երկրին մէջ սկսեցաւ քաղաքացիական պատերազմ, որ աւարտուեցաւ սահմանադրականներու յաղթանակով: [[1834]]-ին Միկէլ Պրականսացին ստիպուած էր հրաժարիլ գահէն: Շուտով սահմանադրականներու ձախ թեւը հանդիսացաւ [[1822]]-ի բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը վերականգնելու պահանջով: [[Լիզպոն]]ի մէջ բռնկեցաւ ապստամբութիւն մը, որ [[1836]]-ին վերածուեցաւ քաղքենիք յեղափոխութեան: Իշխանութեան գլուխ անցան ձախ սահմանադրականները կամ Սեպտեմբերականները, որոնց [[1842]]-ին դուրս մղեցին աջ սահմանադրականները: Միաւորուելով կղերա-աւատական տարրերու հետ, աջ սահմանադրականները կազմեցին չարթիսթներու «քարթիշթա» պահպանողական կուսակցութիւնը: Չարթիսթներու պարագլուխ զօրաւար Քապրալը հաստատեց ռազմական իշխանութիւն: [[1846]]-[[1847]]-ի ժողովրդական ապստամբութիւնը ճնշուեցաւ բանակի օգնութեամբ: [[1851]]-ին խարթիսթներու ձախ թեւէն եւ Սեպտեմբերականներէն կազմուեցաւ «ռեճեներատուշ» («վերածնունդ») կուսակցութիւնը, որու ղեկավար Սալտանեան [[1851]]-[[1856]]-ին գլխաւորեց կառավարութիւնը, իրականացան շարք մը բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանափակ վերագործումներ, որոշ տնտեսական եւ նիւթական միջոցառումներ, կառուցուեցաւ առաջին երկաթուղին ([[1853]]): Դրամատիրութեան զարգացման ու աղքատներու քանակի աճին հետ Փորթուկալի մէջ առաջ եկաւ ընկերվարական շարժում․ [[1875]]-ին ստեղծուեցաւ ընկերվարական կուսակցութիւնը: Միաժամանակ զօրացաւ հանրապետական շարժումը, ստեղծուեցաւ հանրապետական կուսակցութիւնը: XX դ․ սկիզբը հանրապետական տրամադրութիւնները թափանցեցին բանակ եւ նաւատորմ: [[1910]]-ի քաղքենիք յեղափոխութիւնը վերացրեց միապետութիւնը: Փորթուկալը հռչակուեցաւ հանրապետութիւն: Սակայն պահպանուեցան կիսա-աւատական ուժեղ մնացուկներ եւ եկեղեցիի զօրեղութիւնը:

[[Պատկեր:Portuguese empire 1800.png|մինի|աջից|280px|Փորթուկալական Կայսրութիւնը 1800 թուականին]]

Փորթուկալը [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ]]ին ([[1914]]-[[1918]]) մասնակցեցաւ Անթանթի կողմէ` [[1916]]-ին պատերազմ յայտարարելով Գերմանիիոյ դէմ: [[Հոկտեմբեր (արեւմտահայերէն)|Հոկտեմբերեան]] ընկերվարական մեծ յեղափոխութեան ազդեցութեամբ Փորթուկալի մէջ զօրացաւ յեղափոխական ու ռամկավարական շարժումը, [[1919]]-[[1920]]-ին նկատուեցաւ գործադուլային շարժման վերելք: [[1921]]-ին ստեղծուեցաւ Փորթուկալի կոմկուսը: Տնտեսական եւ քաղաքական ճգնաժամի աճի պայմաններուն մէջ քաղքենա-կալուածատիրական յետադիմութիւնը [[1926]]-ին երկրին մէջ հաստատեց դիկտադորութիւն` խօրաւար Գարմոնայի գլխաւորութեամբ: [[1932]]-ին կառավարութիւնը գլխաւորեց Ա․ Տի Օլիւերա Սաչազարը, ով յենուելով կալուածատէրերու, նիւթական սակաւապետութեան եւ եկեղեցական վերնախաւի վրայ ֆաշիստականացուց երկիրը, արգիլուեցան բոլոր կուսակցութիւնները: Սպանացի ժողովուրդի ազգային յեղափոխական պատերազմի ([[1936]]-[[1939]]) ժամանակ Փորթուկալը կ'աջակէր Սպանացի ֆաշիստներուն եւ իտալա-գերմանական ինթերուենթներուն: