«Փորթուկալ» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Փորթուկալի տարածքը բնակեցուած էր հին քարի դարերէն։ Պրոնզէ դարուն Փորթուկալի հիւսիսային շրջանին մէջ զարգացած է մետաղամշակութիւնը։ Ք․Ա․ Ա. հազարամեակի Բբ. կիսուն, Փորթուկալի տարածքին բնակութիւն հաստատած են [[Կելտեր (արեւմտահայերէն)|կելտեր]]ը, Ք․Ա․ Դ.- Գ. դարերուն՝ լուզիտանները, որոնց հիմնական զբաղումը անասնապահութիւնն էր։ Ք․Ա․ Բ. դարերու սկիզբը անոնք պայքար կըմղած մղենեն երկիր ներխուժած հռոմէացիներուն դէմ եւ միայն Ք․Ա․ Ա. դարու վերջը երբ Հռոմ յաջողած է կոտրել լուզիտաններու դիմադրութիւնը եւ անոնց տարածքը դարձնել Լուզիտանիա՝ Հռոմի գաւառ։ Հռոմէացիները տիրած են մինչեւ Ք․Ե․ Ե. դարու սկիզբը։

[[713]]-[[718]]-ին Փորթուկալը նուաճած են [[Արաբներ (արեւմտահայերէն)|արաբներ]]ն ու [[Բերբերներ (արեւմտահայերէն)|պերպերներ]]ը եւ [[756]]-էն ետք անիկա դարձած է Գորտովայի էմիրութեան ([[929]]-էն խալիֆայութեան) մէկ մասը։ [[Ռեգոնգիսդա|Ռեգոնգիստա]]յի ընթացքին Ժա.- Ժբ. դարերու սկիզբը Փորթուկալի ազատագրուած հողերը մտած են Սպանական Լեւոնի թագաւորութեան կազմին մէջ։ Լեւոնի արեւմտեան սահմանները ամրացնելու նպատակով, թագաւոր Ալֆոնզ Դ. ստեղծած է յատուկ կոմսութիւն մը եւ շնորհած իր փեսայփեսային՝ Հենրի Պուրկունտացիին, զորոր անուանուած է Փորթուկալական կոմս։

Հենրիի որդիորդին՝ կոմս ԱֆոնսզոԱֆոնսզօ էնրիկիշը, մաւրերուն դէմ տարած խոշորմեծ յաղթանակէն ([[1139]]) ետք, իրենինքզինք թագաւոր հռչակած է թագաւոր։է։ Փորթուկալի անկախութիւնը ԼէոնըԼեւոնը ճանչցած է [[1143]]-ին։ 13-րդԺգ. դարու կիսուն, Փորթուկալի տարածքը ամբողջովին ետ նուաճուած է մաւրերէն։ 12Ժբ.-13-րդԺգ. դարերուն Փորթուկալի մէջ ձեւաւորուած են աւատական յարաբերութիւնները, գիւղացիութեանգիւղացիներուն հիմնական մասը անձնական կախման մէջ ինկած է աւատներէն, բայց պահպանուած է աղքատ գիւղացիութեան զգալի խաւը։ Շնորհիւ Փորթուկալի յարմար աշխարհագրական դիրքին, արագօրէն զարգացած են քաղաքները՝քաղաքները ինչպէս՝ [[Լիզպոն]] եւ այլն։։ Ժգ. դարուն ձեւաւորուած են քորթէզները։Ժդքորթէզները։ Ժդ. Ժե. դարերուն Փորթուկալի թագաւորները վարած են պետական իշխանութեան կեդրոնացման քաղաքականութիւն, ճնշած խոշորմեծ աւատներու խռովութիւնները, յենիլյենած՝ ծառայող ազնուականութեան ու կաթողիկէ եկեղեցւոյ վրայ։ Խուան Բ. թագաւորի ([[1481]]-[[1495]]) օրով յատկապէս դրսեւորուած է թագաւորական իշխանութեան ուժեղութիւնը․ուժեղութիւնը.․ ան սահմանափակած է խոշորմեծ աւատներու իրաւասութիւնները, դաժանօրէն ճնշելճնշած [[1483]]-[[1484]]-ի աւատական խռովութիւնը։

Բացարձակապետութեան ամրապնդման հետ կապուած է արտաքին գրաւումներու քաղաքականութիւնը։ Ծովային առաջին արշաւանքներու կազմակերպիչնկազմակերպիչը էրեղած է՝ արքայազն Հենրի Ծովագնացը։ [[Փորթուկալացիներ]]ը կըգրաւած գրաւենեն Փորթու Սանթու ([[1419]]), [[Մատէյրա]] ([[1420]]) կղզիները, ԱզօրեանԱզորեան շարք մը կղզիներ ([[1432]]), յենակէտեր ստեղծեցինստեղծած [[Ափրիկէ]]յիի արեւմտեան ծովափին։ [[Վասքօ Տա Կամա]]յի կողմէ [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]] տանող ծովային ուղիի յայտնագործումըյայտնագործումով ([[1498]]) կըսկսած սկսիէ [[Փորթուկալցիներ]]ու նուաճումները [[Արեւելեան Ափրիկէ]]յի մէջ, [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստան]]ի մէջ եւ [[Հարաւ-Արեւելեան Ասիա|Հարաւ-Արեւելեան Ասիոյ]] մէջ։ Ժզ. դարու 40-ական թուականներուն կը նուաճուինուաճած են [[Պրազիլ]]ը: Փորթուկալը իր հզօրութեան գագաթնակէտին կը հասնիհասած է Մանուէլ Ա. թագաւորի ([[1495]]-[[1521]]) օրով (կըգրաւուած գրաւուինեն Մոզամպիքը, Կոան եւ Տիուն (Հնդկաստանի մէջ), Մալաքքան, Օրմուզը, Մալայ Արքիբէլայոնը եւ քանի մը կղզիներ)։ Հեռաւոր Արեւելեան ամբողջ առեւտուրը կ'անցնիանցած է [[Փորթուկալցիներ]]ուն ձեռքը։ Գաղութներու կողոպուտէն ստացուած եկամուտի մեծ մասը բաժին կ'իյնայինկած է աւատական եւ եկեղեցական վերնախաւին։ Հսկայական հարստութեան մուտքը տնտեսական վերելք կ'ապահովէապահոված՝ Փորթուկալին։

Ժզ.^րդ դարու Բբ. կէսէն կը սկսի տնտեսական անկումը։ [[1581]]-ին [[Սպանիա]] կը նուաճէ Փորթուկալը։ [[1640]]-ին [[փորթուկալցիներ]]ը կ'ապստամբին, որու հետեւանքով Փորթուկալը կ'անջատուի [[Սպանիա]]յէն: Թագաւոր կը հռչակուի Պրականսայի դուքսը՝ Խուան Զ.անունով ([[1640]]-[[1656]])։ [[1668]]-ին միայն [[Սպանիա]] կը ճանչնայ Փորթուկալի անկախութիւնը։ Սպանական ժառանգութեան ([[1701 թուական|1701]]-[[1714 թուական|1714]]) համար պատերազմի մէջ ներքաշուելով [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիոյ]] եւ [[Հոլանտա]]յի կողմէ, Փորթուկալ փաստօրէն կախման մէջ կ'իյնայ [[Անգլիա (արեւմտահայերէն)|Անգլիա]]յէն: Տնտեսական եւ մշակութային որոշ վերելք կը նկատուի Խոսէ Ա.-ի ([[1759 թուական|1759]]-[[1777 թուական|1777]]) օրով, երբ երկրին մէջ բարենորոգումներ տեղի կ'ունենան, այսպէս կոչուած, լուսաւորեալ բացարձակապետութեան ոգիով։ [[Նափոլէոն]]եան պատերազմներու ատեն [[1807 թուական|1807]]-ին Փորթուկալը կը գրաւեն [[ֆրանսա]]կան զօրքերը։ Թագաւորական ընտանիքն ու արքունիքը կը փախչին [[Պրազիլ]]:

[[1808 թուական|1808]]-ին Փորթուկալցի ժողովուրդը կ'ապստամբի [[ֆրանսա]]կան տիրապետութեան դէմ։ [[1811 թուական|1811]]-ին [[ֆրանսացիներ]]ը ստիպուած կը հեռանան երկիրէն։ [[1820 թուական|1820]]-ին Փորթուկալի մէջ կը սկսի քաղքենիքքաղքենի յեղափոխութիւնը, որու հիմնական պահանջն էր [[Սահմանադրական Միապետութիւն|Սահմանադրական Միապետութեան]] հաստատումը։ [[1822 թուական|1822]]-ին կ'ընդունուի բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը, նոյն տարին [[Պրազիլ]]ը ինքզինք անկախ կը հռչակէ եւ կ'անջատուի Փորթուկալէն։ Սակայն քորթէզներու ընդունած յառաջադիմական վերակազմումներու մասը չ'իրագործուիր բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ պուրժուազիի երկչոտութեան պատճառով։ [[1824 թուական|1824]]-ին արքայազն Միկէլ Պրաքանսացիին շուրջը համախմբուած աւատակղերական տարրերը պետական յեղաշրջում մը կը կատարեն, երկրին մէջ կը սկսի քաղաքացիական պատերազմպատերազմը, որ կ'աւարտի սահմանադրականներու յաղթանակով։ [[1834 թուական|1834]]-ին Միկէլ Պրականսացին կը ստիպուի հրաժարիլ գահէն։ Շուտով սահմանադրականներու ձախ թեւը կը հանդիսանայ [[1822 թուական|1822]]-ի բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանադրութիւնը վերականգնելու պահանջով։ [[Լիզպոն]]ի մէջ կը բռնկի ապստամբութիւն մը, որ [[1836 թուական|1836]]-ին կը վերածուի քաղքենիքքաղքենի յեղափոխութեան։ Իշխանութեան գլուխ կ'անցնին ձախ սահմանադրականները կամ սեպտեմբերականներըսեպտեմբերեանականները, որոնց [[1842 թուական|1842]]-ին դուրս կը մղեն աջ սահմանադրականները։ ՄիաւորուելովՄիանալով կղերա-աւատական տարրերուտարրերուն հետ, աջ սահմանադրականները կը կազմեն չարթիսթներու «քարթիշթա» պահպանողական կուսակցութիւնը։ Չարթիսթներու պարագլուխ՝ զօրավար ՔապրալըՔապրալ, կը հաստատէ ռազմական իշխանութիւն։իշխանութիւնը։ [[1846 թուական|1846]]-[[1847 թուական|1847]]-ի ժողովրդական ապստամբութիւնը կը ճնշուի բանակիբանակին օգնութեամբ։ [[1851 թուական|1851]]-ին խարթիսթներու ձախ թեւէն եւ սեպտեմբերականներէնսեպտեմբերեանականներէն կը կազմուի «ռեճեներատուշ» («վերածնունդ») կուսակցութիւնը, որու ղեկավար Սալտանեան [[1851 թուական|1851]]-[[1856 թուական|1856]]-ին կը գլխաւորէ կառավարութիւնը, կ'իրականանան շարք մը բոլորովին տնտեսական կողմէ ազատ սահմանափակ վերագործումներ, որոշ տնտեսական եւ նիւթական միջոցառումներ, կը կառուցուի առաջին երկաթուղին ([[1853 թուական|1853]])։ Դրամատիրութեան զարգացման ու աղքատներու քանակի աճին հետ Փորթուկալի մէջ կը յառաջանայ ընկերվարական շարժում․ մը [[1875 թուական|1875]]-ին կը ստեղծուի ընկերվարական կուսակցութիւնը։ Միաժամանակ կը զօրանայ հանրապետական շարժումը, կը ստեղծուի հանրապետական կուսակցութիւնը։ Ի. դարու․ սկիզբը հանրապետական տրամադրութիւնները կը թափանցեն բանակ եւ նաւատորմ։ [[1910 թուական|1910]]-ի քաղքենիքքաղքենի յեղափոխութիւնը կը վերցնէ միապետութիւնը։ Փորթուկալ հանրապետութիւն կը հռչակուի։ Սակայն կը պահպանուին կիսա-աւատական ուժեղ մնացուկներ եւ եկեղեցւոյ զօրեղութիւնը։

Փորթուկալը [[Համաշխարհային Առաջին Պատերազմ (արեւմտահայերէն)|Համաշխարհային Առաջին Պատերազմին]] ([[1914 թուական|1914]]-[[1918 թուական|1918]]) կը մասնակցի Անթանթի կողմէ՝ [[1916 թուական|1916]]-ին պատերազմ յայտարարելով [[Գերմանիա (արեւմտահայերէն)|Գերմանիոյ]]։ 1920-ի յեղափոխութեամբ կը վերցուի միապետութիւնը եւ Փորթուկալ կը դառնայ հանրապետութիւն։ [[1932 թուական|1932]]-ին իշխանութիւնը կ'անցնի վարչապետ Անթոնիու Տի Օլիւէյրա Սալազարին, որ յենելով կալուածատէրերու, նիւթական սակաւապետութեան եւ եկեղեցական վերնախաւի վրայ ֆաշիստականացուցֆաշիստ կը դարձնէ երկիրը, արգիլուեցանկ'արգիլուին բոլոր կուսակցութիւնները։ Սպանացի ժողովուրդի ազգային յեղափոխական պատերազմի ([[1936 թուական|1936]]-[[1939 թուական|1939]]) ժամանակատեն ՓորթուկալըՓորթուկալ կ'աջակցէրաջակցի Սպանացի ֆաշիստներուն եւ իտալա-գերմանական ինթերուենթներուն։ընտելացման վարժանքներուն։<br />

1974-ի Ապրիլ 25-ի զինուած ապստամբութիւնովապստամբութեամբ տապալուացաւկը տապալի ամբողջատիրական կառավարութիւնը («Մեխակներու յեղափոխութիւն»), թոյլատրուեցինկը թոյլատրուի քաղաքական կուսակցութիւններու գործունէութիւնը։ Անկախութիւն ստացանկը ստանան Փորթուկալի ափրիկեան անղկին գաղութները։ 1976-ի Ապրիլին ընդուուեցաւկ'ընդունուի նոր սահմանադրութիւնը։

Փորթուկալը արդիւնաբերա-գիւղտնտեսական երկիր է։ Արդիւնաբերութեան կարեւոր աւանդական ճիւղերէն է մանածագործութիւնը, գինեգործութիւնը, ձիթաիւղի, ձուկի պահածոներու արտադրութիւնը, խցանակեղեւի մշակումը (առաջատար դիրքով աշխարհինաշխարհի վրայ), սեւ եւ գունաւոր մետաղամշակութիւնը, նաւաշինութիւնը։ ԿըԶարգացած զարգանանեն նաեւ քիմիական, նաւթավերամշակման, նաւթաքիմիական եւ սեմենթիկրափոշիի արտադրութեան բնագաւառները։<br />

ԳիւղտնտեսութեանԳիւղատնտեսութեան մէջ կը գերակշռէ հողամշակութիւնը։ Մշակուած հողերու համարեայգրեթէ կէսը կը զբաղեցնենզբաղեցնէ ցանքսերը։ցանքը։

[[Միջերկրական Ծով (արեւմտահայերէն)|Միջերկրածովեան]] տեսակի է, Միջին [[Եւրոպա]]յինյի յատուկ տեսակներու լայն տարածմամբ ([[գայլ]], [[աղուէս]], [[կզաքիս]] եւ այլն) եւ [[Ափրիկէ|հիւսիս-ափրիկեան]] ֆաունայի ներկայացուցիչներով ([[ալճերիա]]կան ոզնի, [[Սպանիա|սպանական]] նապաստակ)։ Շատ են կրծողները, չղջիկները, թռչուններն ու սողունները։ Ջուրերը հարուստ են [[ձուկեր]]ով։

Փորթուկալը աշխարհի առաւելամէնէն միատարր ազգային կազմ ունեցող երկիրներէն է։ Բնակչութեան աւելի քան 99%-ը [[փորթուկալցիներ]] են<ref>[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/po.html Փորթուկալի Բնակչութիւն]</ref>, կը բնակուինբնակին նաեւ 50 հզ․ օտարերկրացիներ։ Պաշտօնական լեզուն [[փորթուկալերէն]]ն է, կրօնքը՝ [[կաթոլիկութիւն]]ը։ ԲնակչությանԲնակչութեան խտությունըխտութիւնը 1 քմ²-ի վրայ 106 մարդ է, ափամերձ քանի մը շրջաններու եւ կղզիներու վրայ՝ մինչեւ 200 մարդ։ ԽոշորՄեծ քաղաքներն ենեն՝ [[Լիզպոն]]ը, եւ [[Փորթու]]ն։

ՓորթուկալըՓորթուկալ մոնոէթնիկՄիացեղ երկիր է, պաշտօնական լեզուն [[փորթուկալերէն]]ն է, որըզոր աշխարհի 3 ցամաքամասերիցամաքամասերուն վրայ կը խօսէխօսի շուրջ 184 մլնմիլիոն մարդ (ամենէամէնէն մեծ փորթուկալախօս երկիրը [[Պրազիլ]]ն է)։

Բնակչութեան 81%-ը [[կաթոլիկներ]] են<ref name="Փորթուկալի կրօնական կազմը">[https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/po.html]</ref>: Մնացեալ քրիստոնէաներըքրիստոնեաները կը կազմեն բնակչութեան մօտշուրջ 3.3%-ը։ Իսլամադաւանները կը կազմեն բնակչութեան 0.6%-ը<ref name="Փորթուկալի կրօնական կազմը"/>: [[Լիզպոն]]ի եւ [[ՓորԹուՓորթու]]ի բնակչութեան 200 հազարը [[հրեաներ]] են։ Բնակչութեան մօտշուրջ 6.8%-ը աթէիստներ են<ref name="Փորթուկալի կրօնական կազմը"/>: