«Քիմիական Տարրեր» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն
Content deleted Content added
Չ Galy02 տեղափոխեց էջը «Քիմիական տարրեր (արևմտահայերէն)»-ից «Քիմիական Տարրեր (արեւմտահայերէն)»: Արեւմտահայերէն բառը կը գրուած էր արեւելահայերէն ուղղագրութեամբ |
No edit summary |
||
Տող 1.
{{ԱՀ}}
{{Կո խմբագրեմ|Galy02}}
'''Քիմիական տարր''', միեւնոյն [[ելեկտրական լիցք|լիցքով]] օժտուած հիւլէի միջուկներու ամբողջութիւն։ Հիւլէի միջուկը կազմուած է փրոթոններէ, որոնց քանակը հաւասար է քիմիական տարրի [[հիւլէական թիւ]]ին (կարգաթիւին), եւ նէյթրոններէ, որոնց թիւը կրնայ տարբերիլ<ref>{{Cite web|url = http://bse.sci-lib.com/article126253.html|title = Значение слова "Элементы химические" в Большой Советской Энциклопедии|author = Коллектив авторов|work = |date = |publisher = Советская энциклопедия |archiveurl=https://web.archive.org/web/20140516023355/http://bse.sci-lib.com/article126253.html|archivedate=16.05.2014}}</ref>։ Իւրաքանչիւր քիմիական տարր ունի իր լատիներէն անունը եւ [[քիմիական նշաններ (արեւմտահայերէպ)|քիմիական նշան]]ը, որ կազմուած է մէկ կամ երկու լատիներէն տառերէ (կը կանոնակարգուին [[Տեսական Եւ Կիրարկական Քիմիագիտութեան Միջազգային Միութիւն|Տեսական եւ կիրարկական քիմիագիտութեան միջազգային միութեան]] կողմէ) եւ կը նշուի մասնաւորապէս [[Տմիթրի Մենտելեւ|Մենտելեւի]] [[Քիմիական Տարրերու Պարբերական Աղիւսակ|քիմիական տարրերու պարբերական աղիւսակ]]ին մէջ<ref>[http://www.alhimik.ru/teleclass/konspect/konsp1-02.shtml Атомы и химические элементы].</ref>։
Քիմիական տարրերու գոյութեան եղանակները ազատ վիճակի մէջ կը հանդիսանան պարզ նիւթերը (միատարր)<ref>[http://www.alhimik.ru/teleclass/konspect/konsp5-01.shtml Классы неорганических веществ].</ref>։ Պէտք է տարբերել քիմիական տարրերը (վերացական առարկաներ, որոնք կը նկարագրուին իրենց յատկանիշներու միջոցով) եւ անոնց համապատասխան նիւթական առարկաները՝ պարզ նիւթերը (որոնք օժտուած են ֆիզիքական եւ քիմիական որոշակի յատկութիւններով){{sfn|Чернобельская Г.М., Методика обучения химии|2000|с=266—267}}։
Մինչեւ 2016, յայտնի էին 118<ref>{{Cite web|url = http://www.degruyter.com/view/j/ci.2016.38.issue-2/ci-2016-0207/ci-2016-0207.xml|title = Discovery and Assignment of Elements with Atomic Numbers 113, 115, 117 and 118|author = |work = |date = |publisher = }}</ref> քիմիական տարրեր։ Անոնցմէ 94-ը կը գտնուին բնութեան մէջ (մէկ մասը միայն միքրոչափերով), իսկ միւս 24-ը արհեստականօրէն շինուած են։
== Եզրի ստեղծման պատմութիւն ==
«Էլեմենթ» ({{lang-la|elementum}}, ''տարր'') բառը օգտագործուած է շատ հին ժամանակաշրջաններու ([[Ցիցերոն (արեւմտահայերէն)|Ցիցերոն]]ի, [[Ովիտիոս]]ի, [[Հորացիուս (արեւմտահայերէն)|Հորացիուս]]ի կողմէ) որպէս բանի մը մաս (խօսքի էլեմենթ, կրթութեան էլեմենթ եւ այլն)։ Հնագոյն ժամանակներուն տարածուած էր հետեւեալ արտայայտութիւնը. «Ինչպէս բառը կազմուած է տառերէ, այնպէս ալ մարմինը՝ տարրերէ»։ Այդտեղէն ալ հաւանաբար կը ծագի բառը. լատիներէնի այբուբենի ձայնաւորներու շարքի անունէն՝ ''l, m, n, t'' («el» - «em» - «en» - «tum»)<ref>{{Cite web|url=http://www.krugosvet.ru/enc/nauka_i_tehnika/himiya/ELEMENTI_HIMICHESKIE.html|title=ЭЛЕМЕНТЫ ХИМИЧЕСКИЕ {{!}} Энциклопедия Кругосвет|website=www.krugosvet.ru|language=ru|accessdate=2018-05-30}}</ref>։
Ժամանակակից ըմբռնման մօտ քիմիական տարրի հասկացողութիւնը արտացոլած է քիմիական փիլիսոփայութեան նոր համակարգը, որ շարադրած է [[Ռոպերթ Պոյլ]]ը «Քիմիկոս-սկեպտիկ» գիրքին մէջ (1661)։ Պոյլ նշած է, որ ո՛չ [[Արիսթոթել|Արիսթոթելի]] չորս տարրերը, ո՛չ [[ոսկեփոխութիւն|ոսկեփոխներու]] երեք սկզբունքները չեն կրնար ընդունուիլ իբրեւ տարրեր։ Տարրերը, ըստ Պոյլի, գործնականին մէջ անտարրալուծելի մարմիններ (նիւթեր) են, որոնք բաղկացած են իրար նման միատարր (առաջնային նիւթէ կազմուած) մասնիկներէ, որոնցմէ կազմուած են բոլոր բաղադրեալ մարմինները, եւ անոնք կրնան տարրլուծուիլ։ Մասնիկները կրնան տարբերիլ ձեւով, չափերով եւ քաշով։ Մասնիկները, որոնցմէ կազմուած են մարմինները, կը մնան անփոփոխ վերջիններուս փոխարկումներու ժամանակ<ref>{{Cite web|url=http://www.physchem.chimfak.rsu.ru/Source/History/Sketch_3.html#revolution|title=Левченков С.И. - Краткий очерк истории химии - Период становления|last=Levchenkov|first=Sergey I.|website=www.physchem.chimfak.rsu.ru|accessdate=2018-05-30}}</ref>։
[[Պատկեր:ElementeDalton.svg|մինի|Քիմիական տարրերու նշանները ըստ Ճ. Տալթոնի. 1 - ջրածին, 2 - [[մակնիում|մագնեզիում]], 3 - թթուածին, 4 - ծծումբ, 5 - ամոնիակ 6 - ածխածինի երկօքսիդ]]
1789-ին [[Անթուան Լորան Լաւուազիէ|Անթուան Լորան Լաւուազիէն]] «Քիմիագիտութեան տարրական դասընթացք»-ին մէջ նոր քիմիագիտութեան պատմութեան մէջ առաջին անգամ կը ներկայացնէ քիմիական տարրերու ցանկը (պարզ մարմիններու աղիւսակը), որոնք բաժնուած են քանի մը տիպերու։ Լաւուազիէն առաջին անգամ քիմիական տարրերու հետ նույնացուցած է շարք մը պարզ նիւթեր (ինչպէս՝ [[թթուածին]], [[ազոտ (արեւմտահայերէն)|ազոտ]], [[ջրածին (արեւմտահայերէն)|ջրածին]], [[ծծումբ (արեւմտահայերէն)|ծծումբ]], [[ֆոսֆոր (արեւմտահայերէն)|ֆոսֆոր]], [[ածուխ (արեւմտահայերէն)|ածուխ]] եւ այդ ժամանակ յայտնի բոլոր մետաղները)։ Տարրերուն մէջ ներառուած են լոյսը, [[Ջերմածին (արեւմտահայերէն)|ջերմածինը]] եւ «''աղածին հողախառն նիւթերը''» (քալսիումի, մակնեզիում դժուար տարրալուծուող օքսիդներ եւ այլն)։ Տարրերու տուեալ հայեցակարգը ընդունուած է կոչել [[փորձաբուժութիւն|փորձաբուժութեան]]-վերլուծական, քանի որ Լաւուազիէն իբրեւ տարրի որոշման չափանիշ ընտրած է փորձը եւ միայն փորձը՝ բաժանման կերպով մերժելով ոչ փորձաբուժական միւս բոլոր դատողութիւնները [[Հիւլէ|հիւլէներու]] եւ [[Մոլեքուլ|մոլեքուլներու]] մասին, որոնց ինքնին գոյութիւնը կարելի չէ հաստատել փորձնական ճամբով<ref>[http://www.physchem.chimfak.rsu.ru/Source/History/Sketch_3.html#revolution Химическая революция / Левченков С. И. Краткий очерк истории химии].</ref>։
[[Ճոն Տալթոն|Ճոն Տալթոնի]] շնորհիւ 19-րդ դարու սկիզբը քիմիագիտութեան մէջ գերիշխող դարձած է հիւլէական եւ մոլեքուլային վարկածը, որ քիմիական տարրը կը դիտարկէ իբրեւ հիւլէներու առանձին տեսակ եւ կը մատնանշէ պարզ եւ բաղադրեալ նիւթերու բնոյթը՝ իբրեւ կազմուած համապատասխանաբար նոյն կամ տարբեր տեսակի հիւլէներէ։ Տալթոնը առաջին անգամ նշած է [[Հիւլէական Զանգուած|հիւլէական զանգոածը]]՝ իբրեւ տարրի կարեւոր յատկութիւն, որ կ'որոշէ անոր քիմիական բնոյթը։ [[Իյոնս Յակոբ Պերցելիուս|Իյոնս Յակոբ Պերցելիուսի]] ու անոր հետեւորդներու ջանքերու շնորհիւ բոլորովին ստոյգ որոշվել են հայտնի քիմիական տարրերի ատոմային զանգվածները։ 19-րդ դարի կեսերը նշանավորվել են մի ամբողջ շարք նոր քիմիական տարրերի հայտնաբերմամբ։ 1860 թվականին [[Կարլսրուե|Կարլսրուեում]] կայացած քիմիկոսների միջազգային համագումարում ընդունվել են մոլեկուլի և ատոմի սահմանումները։
Մինչ [[Դմիտրի Մենդելեև|Դմիտրի Մենդելեևի]] կողմից [[Պարբերական աղյուսակ|պարբերական աղյուսակի]] հայտնաբերումը (1869) հայտնի էին 63 տարրեր։ Նրա կողմից հենց ատոմային զանգվածն է առանձնացվել որպես ատոմների հատկությունը, որը որոշում է քիմիական տարրերի հատկությունների, ինչպես նաև նրանց կազմած պարզ և բաղադրյալ նյութերի փոփոխության պարբերական բնույթը։ Մենդելեևը քիմիական տարրերը սահմանել է որպես «պարզ կամ բաղադրյալ մարմինների նյութական մասնիկներ, որոնք նրան հաղորդում են ֆիզիկական ու քիմիական հատկությունների հայտնի ամբողջությունը»։ Մենդելեևը հայտնագործությունը թույլ է տվել կանխատեսել այդ ժամանակ դեռևս անհայտ մի շարք տարրերի գոյությունը, ինչպես նաև դրանց հատկությունները, ինչպես նաև գիտական հիմք է ծառայել դրանց դասակարգման համար։
Սակայն Մենդելեևն ստիպված է եղել որոշակի փոփոխություններ կատարել տարրերի հերթականության մեջ, որոնք դասավորված էին ատոմական զանգվածի աճման կարգով, որպեսզի պահպանվի քիմիական հատկությունների պարբերականությունը, ինչպես նաև ներառվեն դեռևս չհայտնաբերված տարրերին համապատասխանող դատարկ վանդակներ։ Ավելի ուշ (20-րդ դարի առաջին տասնամյակներում) պարզ է դարձել, որ քիմիական հատկությունների պարբերականությունը կախված է ատոմական համարից (ատոմի միջուկի լիցք), ոչ թե տարրի ատոմական զանգվածից։ Վերջինս որոշվում է տարրի կայուն իզոտոպների թվով և դրանց բնական տարածվածությամբ։ Այնուամենայնիվ, տարրի կայուն իզոտոպներն ունեն ատոմական զանգված, որոնք խմբավորվում են որոշակի նշանակության շուրջ, քանի որ միջուկում նեյտրոնների ավելցուկ կամ անբավարարություն ունեցող իզոտոպներն անկայուն են, ընդ որում՝ պրոտոնների թվի (այսինքն՝ ատոմական համարի) աճին զուգընթաց աճում է նաև նեյտրոնների թիվ, որոնք ամբողջության մեջ կազմում են կայուն միջուկ։ Այդ պատճառով պարբերական օրենքը կարող է ձևակերպվել և որպես քիմիական հատկությունների կախվածություն ատոմական զանգվածից, թեև այդ կախվածությունը խախտվում է որոշ դեպքերում։
Իզոտոպների հայտնաբերումից հետո պարզ է դարձել, որ նույնիսկ նույն տարրի ատոմների տարբեր միացությունները կարող են ունենալ տարբեր ատոմական զանգվածներ. այսպես, ռադիոակտիվ [[հելիում]]ը, որ ստացվում է ուրանի հանքանյութերից, <sup>4</sup>He իզոտոպի գերակշռման դեպքում ունի ավելի մեծ ատոմական զանգված, քան [[տիեզերական ճառագայթներ]]ի հելիումը (որոնցում առկա է նաև <sup>3</sup>He թեթև իզոտոպը)։
Քիմիական տարրի՝ որպես միջուկի միանման (հավասար է տարրի համարին Պարբերական աղյուսակում) դրական լիցքերով օժտված ատոմների միացության ժամանակակից սահմանումը հայտնվել է շնորհիվ [[Հենրի Մոզլի]]ի (1915) և [[Ջեյմս Չադվիկ]]ի (1920) հիմնարար աշխատությունների<ref name="de.gubkin.ru">[http://de.gubkin.ru/chemistry/ch1-th/node6.html Основные понятия химии].</ref>։
== Հայտնի քիմիական տարրեր ==
{{հիմնական|Պարբերական աղյուսակ}}
2016 թվականի դեկտեմբերի դրությամբ հայտնի է 118 քիմիական տարր (1-118 կարգային համարներով), որոնցից 94-ը հայտնաբերվել են բնության մեջ (որոշ տարրեր բնության մեջ առկա են միայն չնչին չափերով), իսկ մյուս 24-ը սինթեզվել են ինքնուրույն միջուկային ռեակցիաների արդյունքում։ Փորձեր են արվում սինթեզելու մյուս գերծանր [[տրանսուրան տարր]]երը։ Հայտարարություններ են եղել ունբիքվադիում (124) տարրի սինթեզման և անուղղակի վկայություններ [[ունբինիլիում]] (120) և [[ունբիհեքսիում]] (126) տարրերի մասին, սակայն դրանք դեռևս չեն հաստատվել։ Նաև հայտարարվել է բնական թորիումի նմուշներում էկատորիա-ունբիբիում (122) տարրի հայտնաբերման մասին<ref name=arxiv>{{cite journal|last=Marinov|first=A.|coauthors=Rodushkin, I.; Kolb, D.; Pape, A.; Kashiv, Y.; Brandt, R.; Gentry, R. V.; Miller, H. W.|title=Evidence for a long-lived superheavy nucleus with atomic mass number A=292 and atomic number Z=~122 in natural Th|journal=ArXiv.org|year=2008|url=http://arxiv.org/abs/0804.3869|accessdate=2008-04-28}}</ref>, սակայն այդ հայտարարությունը հետագայում չի հաստատվել ավելի ստույգ մեթոդների օգտագործմամբ կատարված փորձերի ժամանակ։ Դրանից բացի, տեղեկություններ են տարածվել երկնաքարային նյութում 105-ից մինչև 130 ատոմական համարներ ունեցող տարրերի մասնիկների հետ բախման հետքեր, ինչը կարող է ծառայել որպես անուղղակի ապացույց կայուն գերծանր միջուկների գոյության վերաբերյալ<ref>{{статья|автор=|заглавие=В космических лучах нашли сверхтяжелые элементы|ссылка=http://lenta.ru/news/2011/12/13/heavy/|издание=Lenta.ru|год=2011|номер=}}</ref>։ Բնության մեջ գերծանր տրանսուրան տարրերի որոնումները, որոնց գոյությունը հնարավոր է համաձայն [[կայունության կղզի|կայունության կղզու]] տեսության, դեռևս հաջողությամբ չեն պսակվել, իսկ նոր տրանսուրան տարրերի սինթեզումը շարունակվում է միջուկային ուսումնասիրությունների ռուսական, ամերիկյան, գերմանական ու ճապոնական կենտրոններում գիտնականների միջազգային խմբերի ուժերով։ Դեռևս չհայտնաբերված տարրերի մասին տեղեկությունները ներկայացվում են Քիմիական տարրերի ընդլայնված աղյուսակում։
Ուրանից մեծ ատոմային համար ունեցող նոր (բնության մեջ չհայտնաբերված) տարրերի (տրանսուրան տարրեր) սինթեզումը կատարվել է սկզբում ուրանի միջուկներով նեյտրոնների բազմակի կլանման միջոցով նեյտրոնային ինտենսիվ հոսքի պայմաններում միջուկային ռեակտորներում և էլ ավելի ինտենսիվ՝ միջուկային (ջերմամիջուկային) պայթյունի պայմաններում)։ Նեյտրոնի ավելցուկ ունեցող միջուկների հետագա բետա-քայքայումների շղթայի արդյունքում մեծանում է ատոմային համարը և ստեղծվում են դուստր միջուկներ {{math|''Z'' > 92}} ատոմային համարներով։ Այդպես հայտնաբերվել են [[նեպտունիում]]ը ({{math|''Z'' {{=}} 93}}), [[պլուտոնիում]]ը (94), [[ամերիցիում]]ը (95), [[բերկլիում]]ը (97), [[էյնշտեյնիում]]ը (99) և [[ֆերմիում]]ը (100)։ [[Կյուրիում]]ը (96) և [[Կալիֆոռնիում|կալիֆոռմիում]]ը (98) նույնպես կարող են սինթեզվել (և գործնականում ստացվում են) այդ ճանապարհով, սակայն սկզբնապես դրանք ստացվել են արագացուցիչում ալֆա-մասնիկներով պլուտոնիումի և կյուրիումի ճառագայթահարման արդյունքում։ Ավելի ծանր տարրերը, սկսած մենդելևիումից (101), ստացվում են միայն արագացուցիչներում ակտինոիդային թիրախները թեթև իոններով ճառագայթահարման արդյունքում։
Նոր հայտնաբերված քիմիական տարրի համար անվանում առաջարկելու իրավունքը վերապահված է այն հայտնաբերողին։ Սակայն այդ անվանումը պետք է ենթարկվի որոշակի կանոնների։ Նոր տարրի հայտնաբերման մասին հաղորդագրությունն ստուգվում է մի քանի տարվա ընթացքում անկախ լաբորատորիաներում, և հաստատման դեպքում [[Տեսական և կիրառական քիմիայի միջազգային միություն|Տեսական և կիրառական քիմիայի միջազգային միությունը]] (ՏԿՔՄՄ, IUPAC, International Union for Pure and Applied Chemistry) պաշտոնապես հաստատում է նոր տարրի անվանումը։
2016 թվականի դեկտեմբերի դրությամբ հայտնի բոլոր 118 տարրերն ունեն Տեսական և կիրառական քիմիայի միջազգային միության կողմից հաստատված մշտական անվանումներ։ Տարրի հայտնաբերման մասին հայտրարելու պահից մինչև Տեսական և կիրառական քիմիայի միջազգային միության կողմից նրա անվանման հատատումը տարրը կոչվում է ժամանակավոր պարբերական անվանումով, որ կազմվում է այդ թվականների առաջին տառերից։ Օրինակ՝ 118-րդ տարրը՝ [[օգանեսոն]]ը, նախքան այդ անվանման պաշտոնական հաստատումը կոչվել է ունունոկտիում ժամանակավոր անվանմամբ և նշանակվել Uuo։
Չհայտնաբերված կամ չհաստատված քիմիական տարրերը հաճախ կոչվում են դեռ Մենդելևի կողմից օգտագործված համակարգի օգնությամբ՝ քիմիական աղյուսակում իրենից վեր դասված հոմոլոգի անվանմամբ՝ ավելացնելով «էկա-» կամ (հազվադեպ) «դվի-» նախածանցը, որոնք [[սանսկրիտ|սանսկրիտում]] նշանակում են «մեկ» և «երկու» (կախված այն բանից, թե 1 կամ 2 շրջան վերև է տեղակայված հոմոլոգը)։ Օրինակ՝ նախքան գերմանիումի հայտնաբերումը (որ պարբերական աղյուսակում տեղակայված է [[սիլիցիում]]ի ներքևում և կանխատեսվել էր Մենդելևի կողմից) կոչվել է էկա-սիլիցիում, օգանեսոնը (ունունոկտիում, 118) կոչվել է նաև էկա-ռադոն, ֆլերովիումը (ունունքվադիում, 114)՝ էկա-[[կապար]]։
Պարբերական համակարգը բաղկացած է 7 պարբերությունից, 10 շարքից և 8 խմբից։ Խմբերը պարբերական համակարգում դասավորված են ուղղահայաց։ Որպես կանոն՝ տարրերի օքսիդացման բարձրագույն դրական աստիճանը հավասար է խմբի համարին։ Բացառություն են ֆտորը, արծաթը, ոսկին, պղինձը։ Յուրաքանչյուր խումբ բաժանված է 2 ենթախմբի՝ գլխավոր (Ա) և երկրորդական (Բ)։ Միևնույն ենթախմբում իրար տակ գտնվում են նման հատկություններ ունեցող և իրարից օրինաչափորեն տարբերվող տարրերը։ Գլխավոր ենթախումբը կազմում են տիպիկ տարրերը և մեծ պարբերությունների առաջին 2 և վերջին 6 տարրերը։ Երկրորդական ենթախումբը կազմում են միայն մեծ պարբերությունների մյուս տարրերը, որոնք միայն մետաղներ են։ Գլխավոր և երկրորդական ենթախմբերի տարրերն իրարից տարբերվում են քիմիական հատկություններով։
Պարբերությունը կարգահամարի աճման կարգով իրար հաջորդող տարրերի շարք է։ Պարբերական համակարգը կազմված է 7 պարբերությունից. I, II և III պարբերությունները կոչվում են փոքր, իսկ IV, V, VI և VII-ը՝ մեծ։ Յուրաքանչյուր պարբերություն, բացառությամբ առաջինի, սկսվում է ալկալիական մետաղով և ավարտվում իներտ տարրով։ II և III պարբերությունների տարրերը կոչվում են տիպիկ տարրեր։ Դրանց հատկությունները տիպիկ մետաղականից մինչև իներտ տարրերը փոխվում են օրինաչափորեն։ Համակարգը բաղկացած է 10 շարքից։ Յուրաքանչյուր փոքր պարբերություն կազմված է 1 շարքից, իսկ մեծ պարբերությունները՝ 2-ական շարքերից՝ զույգ և կենտ։ Հիմնական հատկանիշը, ըստ որի մեծ պարբերությունները բաժանվում են 2 շարքի, տարրերի օքսիդացման աստիճանն է։ Այն 2 անգամ կրկնվում է տարրերի ատոմական զանգվածների աճմամբ՝ անցնելով տարրերի եռյակներից։
VI պարբերությունում լանթանից անմիջապես հետո տեղաբաշխված են 14 տարրեր՝ 58-71 կարգաթվերով, որոնց անվանում են լանթանոիդներ (լանթանանմաններ)։ Դրանց քիմիական հատկություններն իրար շատ նման են։ VII պարբերությունում ակտինիումից հետո նույնպես տեղաբաշխված են 14 տարրեր՝ 90-103 կարգաթվերով, որոնց անվանում են ակտինոիդներ (ակտինանմաններ)։ Ի տարբերություն լանթանոիդների՝ ակտինոիդների հորիզոնական համանմանությունը թույլ է արտահայտված։
Լանթանոիդներն ու ակտինոիդները տեղաբաշխված են պարբերական համակարգի ներքևում, իսկ լանթանի և ակտինիումի վանդակներում դրանք ցույց են տրվում համապատասխանաբար մեկ և երկու աստղանիշերով (* և **)։
== Քիմիական տարրերի սիմվոլներ ==
Քիմիական տարրերի սիմվոլներն օգտագործվում են որպես այդ տարրերի կրճատ անվանումներ։ Որպես սիմվոլ սովորաբար վերցվում է տարրի անվան առաջին տառը, իսկ անհրաժեշտության դեպքում ավելացվում է երկրորդը կամ հաջորդ տառերից մեկը։ Սովորաբար դրանք տարրի լատիներեն անվանումների առաջին տառերն են. Cu - [[պղինձ]] (''cuprum''), Ag - [[արծաթ]] (''argentum''), Fe - [[երկաթ]] (''ferrum''), Au - [[ոսկի]] (''aurum''), Hg - [[սնդիկ]] (''hydrargirum'')։ Քիմիական սիմվոլների նման համակարգն առաջարկվել է [[1814 թվական]]ին շվեդ քիմիկոս [[Իյոնս Յակոբ Բերցելիուս|Իյոնս Յակոբ Բերցելիուսը]]։ Տարրերի ժամանակավոր սիմվոլները, որ օգտագործվում են նախքան դրանց մշտական անվանումների ու սիմվոլների հաստատումը, կազմված են երեք տառերից, որոնք նշանակում են դրանց ատոմական համարի տասնորդական գրառման երեք թվերի լատիներեն անվանումներից (օրինակ՝ ունունոկտիումը 118-րդ տարրն է, որ ունեցել է Uuo ժամանակավոր անվանումը)։ Օգտագործվում է նաև ըստ վերևում տեղադրված հոմոլոգների անվանման համակարգը (Eka-Rn, Eka-Pb և այլն)։
Սիմվոլի կողքին նշված թվերը նշանակում են. վերևի ձախ կողմինը՝ ատոմական զանգված, ներքևի ձախ կողմինը՝ կարգաթիվ, վերևի աջ կողմինը՝ իոնի լիցք, ներքևի աջ կողմինը՝ մոլեկուլում ատոմների թիվը<ref name="de.gubkin.ru" />։
<center>
{|
|align="right"|ատոմական զանգված
|
|align="left"|իոնի լիցք
|-
|
!Տարրի սիմվոլ
|
|-
|align="right"|կարգաթիվ
|
|align="left"|ատոմների թիվը մոլեկուլում
|}
</center>
Օրինակներ՝
* <math>\mathsf{H_2}</math> - [[ջրածին|ջրածնի]] մոլեկուլ, որ կազմված է ջրածնի երկու ատոմներից,
* <math>\mathsf{Cu^{2+}}</math> - [[պղինձ|պղնձի]] իոն 2+ լիցքով
* <math>\mathsf{^{12}_{ 6}C}</math> - [[Ածխածին|ածխածնի]] ատոմ 6-ի հավասար լիցքով և 12-ի հավասար ատոմային զանգվածով։
Պարբերական աղյուսակում քիմիական տարրի քարտը սովորաբար պարունակում է հետևյալ բնութագրերը.
[[Պատկեր:Muster Ruthenia.svg|200 px|right]]
* '''1''' - քիմիական տարրի նշանակում,
* '''2''' - տարրի անվանում,
* '''3''' - [[Ատոմական համար|քիմիական տարրի կարգաթիվ]], որը հավասար է ատոմի միջուկում պարունակվող պրոտոնների թվին,
* '''4''' - [[ատոմական զանգված]]. կայուն իզոտոպների ատոմական զանգվածի միջին արժեքը երկրակեղևում կամ առավել երկարակյաց իզոտոպի ատոմական զանգվածը ([[Ռադիոակտիվ տարրեր|ռադիոակտիվ տարրերի]] համար),
* '''5''' - էլեկտրոնների տարածվածությունը էներգետիկ մակարդակներում,
* '''6''' - էլեկտրոնային փոխդասավորվածություն։
== Քիմիական տարրերի տարածվածությունը բնության մեջ ==
Քիմիական տարրերից երկրակեղևում առավել տարածված են [[թթվածին]]ը և [[սիլիցիում]]ը։ Այդ տարրերն [[ալյումին]]ի, [[երկաթ]]ի, [[կալցիում]]ի, [[նատրիում]]ի, [[կալիում]]ի, [[մագնիում]]ի, [[ջրածին|ջրածնի]] ու [[տիտան]]ի հետ կազմում են երկրակեղևի զանգվածի ավելի քան 99 %-ը, իսկ մյուս տարրերին մնում է 1 %-ից պակաս զանգված։ Ծովի ջրում թթվածնից ու ջրածնից բացի, որ մտնում են ջրի կազմի մեջ, մեծ չափով պարունակվում են այնպիսի տարրեր, ինչպիսիք են՝ [[քլոր]], [[նատրիում]], [[մագնիում]], [[ծծումբ]], [[կալիում]], [[բրոմ]] և [[ածխածին]]։ Երկրակեղևում քիմիական տարրի միջին պարունակությունը կոչվում է կլարկային թիվ կամ [[Տարրերի կլարկներ|տարրի կլարկ]]։
Երկրակեղևում տարրերի պարունակությունը տարբերվում է Երկրում տարրերի պարունակությունից, որպես ամբողջություն, քանի որ Երկրի կեղևի, [[Վերին մանթիա|մանթիա]]յի ու միջուկի քիմիական կազմերը տարբեր են։ Այսպես, միջուկը կազմված է հիմնականում երկաթից ու նիկելից։ Արեգակնային համակարգում և Տիեզերքում ընդհանրապես տարրերի պարունակությունները նույնպես տարբերվում են երկրայիններից։ Տիեզերքում առավել տարածված տարրը ջրածինն է, որին հաջորդում է հելիումը։ Տիեզերքում քիմիական տարրերի և նրանց իզոտոպների հարաբերական տարածվածությունների ուսումնասիրությունը կարևոր աղբյուր է միջուկային սինթեզների գործընթացների և [[Արեգակնային համակարգ]]ի ու երկրային մարմինների էվոլյուցիայի վերաբերյալ տեղեկությունների համար։
== Առաջացում ==
Քիմիական տարրերի մեծ մասը (118-ից 94-ը) գտնվել են բնության մեջ (երկրակեղևում), թեև դրանց մի մասը սկզբում ստացվել են արհեստականորեն (մասնավորապես [[տեխնեցիում]]ը Tc (կարգաթիվը՝ 43), [[պրոմեթիում]]ը Pm (61), [[աստատ]]ը At (85), ինչպես նաև տրանսուրան [[նեպտունիում]]ը Np (93) և [[պլուտոնիում]]ը Pu (94), այդ հինգ տարրերն արհեստական ստացվելուց հետո անհետացող չնչին քանակով հայտնաբերվել են նաև բնության մեջ, դրանք առաջանում են որպես միջանկյալ միջուկներ ուրանի ու թորիումի ռադիոկատիվ քայքայման ժամանակ, ինչպես նաև ուրանի կողմից նեյտրոնների կլանման և հետագա բետա-քայքայման ժամանակ)։ Այդպիսով՝ երկրակեղևում առկա են (շատ տարբեր քանակներով) Մենդելևի պարբերական աղյուսակի առաջին 94 տարրերը։
Երկրակեղևում հայտնաբերված առաջին 94 քիմիական տարրերի մեծ մասը (83) առաջնային են կամ ''պրիմորդիալային'', դրանք առաջացել են [[Գալակտիկաներ|Գալակտիկայում]] նուկլեոսինթեզի ժամանակ՝ նախքան Արեգակնային համակարգի առաջացումը, և այդ տարրերն ունեն իզոտոպներ, որոնք կամ կայուն են, կան բավական երկարակյաց, որ չքայքայվեն այդ պահից հետո անցած 4,567 մլրդ տարվա ընթացքում։ Մյուս 11 տարրերը ([[տեխնեցիում]], [[պրոմեթիում]], [[պոլոնիում]], [[աստատ]], [[ռադոն]], [[ֆրանսիում]], [[ռադիում]], [[ակտինիում]], [[պրոտակտինիում]], [[նեպտունիում]] և [[պլուտոնիում]]) ռադիոակտիվ են. դրանք չունեն այդքան երկարակյաց իզոտոպներ, այդ պատճառով էլ այդ տարրերի՝ երկրակեղևում գոյություն ունեցող բնական ատոմներն առաջացել են այլ տարրերի ռադիոակտիվ քայքայման ժամանակ<ref>За исключением следов примордиального плутония-244, имеющего период полураспада 80 млн лет.</ref><ref>{{статья|автор=Hoffman, D. C.; Lawrence, F. O.; Mewherter, J. L.; Rourke, F. M.|заглавие=Detection of Plutonium-244 in Nature|ссылка=http://www.nature.com/nature/journal/v234/n5325/abs/234132a0.html|язык=en|издание=Nature|тип=статья|год=1971|выпуск=234|doi=10.1038/234132a0|pages=132—134}}</ref>։
Մենդելեևի պարբերական համակարգում Պլուտոնիումին Pu (կարգաթիվը՝ 94) հաջորդող բոլոր տարրերը երկրակեղևում իսպառ բացակայում են<ref name="рита">{{книга|автор=Rita Cornelis, Joe Caruso, Helen Crews, Klaus Heumann.|заглавие=Handbook of elemental speciation II: species in the environment, food, medicine & occupational health|ссылка=https://books.google.com/books?id=1PmjurlE6KkC|издательство=John Wiley and Sons|год=2005|страниц=768|isbn=0470855983, 9780470855980}}</ref>, թեև դրանցից մի քանիսը կարող են առաջանալ տիեզերքում գերնոր պայթյունների ժամանակ։ Այդ տարրերի բոլոր հայտնի իզոտոպների կիսաքայքայման շրջանը փոքր է Երկրի գոյության ժամանակի համեմատությամբ։ Բնական գերծանր տարրերի բազմամյա որոնումները դեռևս արդյունք չեն տվել։
Քիմիական տարրերի մեծ մասը, բացառությամբ ամենաթեթև մի քանի տարրերի, Տիեզերքում առաջացել են հիմնականում աստղային նուկլեոսինթեզի ընթացքում (մինչև երկաթն ընկած տարրերը՝ ջերմամիջուկային սինթեզի արդյունքում, ավելի ծանր տարրերը՝ ատոմների միջուկների կողմից նեյտրոնների կլանման և հետագա բետա-քայքայման, ինչպես նաև միջուկային այլ ռեակցիաների ժամանակ)։ Ամենաթեթև տարրերը (ջրածինը և հելիումը՝ գրեթե ամբողջությամբ, [[լիթիում|լիթիումը]], բերիլիումը և [[բոր (քիմիական տարր)|բորը]]՝ մասամբ), առաջացել են Մեծ պայթյունին (առաջնային նուկլեոսինթեզ) հաջորդած առաջին երեք րոպեների ընթացքում։
Հատկապես ծանր տարրերի գլխավոր աղբյուրներից մեկը Տիեզերքում պետք է լինի, համաձայն հաշվարկների, նեյտրոնային աստղերի միաձուլումը, որ տեղի է ունենում այդ տարրերի մեծաքանակ արտանետմամբ, որոնք հետագայում մասնակցում են նոր աստղերի ու [[մոլորակ|մոլորակների]] ձևավորմանը<ref>[http://compulenta.computerra.ru/universe/astronomy/10008309/ «Хаббл» открыл первую килонову] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130808233145/http://compulenta.computerra.ru/universe/astronomy/10008309/ |date=2013-08-08 }} // compulenta.computerra.ru</ref>։
== Քիմիական տարրերը որպես քիմիական նյութերի բաղկացուցիչ մաս ==
{{main|Պարզ նյութ|Քիմիական միացություններ}}
[[Նյութ|Քիմիական նյութերը]] կարող են կազմված լինել ինչպես մեկ քիմիական տարրից (պարզ նյութեր), այնպես էլ տարբեր տարրերից (բարդ նյութեր կամ [[քիմիական միացություններ]])։
Քիմիական տարրերը կազմում են շուրջ 500 պարզ նյութեր<ref name="fio.ru" />։ Իրենց հատկություններով տարբերվող մի քանի պարզ նյութերի տեսքով մեկ տարրի գոյություն ունենալու հատկությունը կոչվում է [[Ալոտրոպություն|ալոտրոպիա]]<ref name="fio.ru">[http://center.fio.ru/method/resources/ALIKBEROVALYU/2004/KONSPECT/KONSP1-04.HTML Простые и сложные вещества. Аллотропия. Названия сложных веществ] {{недоступная ссылка|число=21|месяц=05|год=2013|url=http://center.fio.ru/method/resources/ALIKBEROVALYU/2004/KONSPECT/KONSP1-04.HTML|id=20090325}}.</ref>։ Մեծ մասամբ պարզ նյութերի անվանումները համընկնում են համապատասխան տարրերի անվանումների հետ (օրինակ՝ ցինկ, ալյումին, քլոր), սակայն մի քանի ալոտրոպային ձևերի գոյության դեպքում պարզ նյութի և տարրի անվանումները կարող են տարբերվել, օրինակ՝ թթվածինը (երկթթվածին, O<sub>2</sub>) և [[օզոն]]ը (O<sub>3</sub>), [[ալմաստ]]ը, [[գրաֆիտ]]ը և ածխածնի մյուս ալոտրոպային ձևերը գոյություն ունեն ածխածնի ամորֆ ձևերից առանձին։
Սովորական պայմաններում 11 տարրեր գոյություն ունեն գազային պարզ նյութերի ձևով ([[ջրածին|H]], [[հելիում|He]], [[Ազոտ|N]], [[թթվածին|O]], [[ֆտոր|F]], [[նեոն|Ne]], [[քլոր|Cl]], [[արգոն|Ar]], [[կրիպտոն|Kr]], [[քսենոն|Xe]], [[ռադոն|Rn]]), երկուսը՝ հեղուկ ([[բրոմ|Br]] և [[սնդիկ|Hg]]), մյուսները կազմում են պինդ մարմիններ։
== Տես նաև ==
*[[Քիմիական տարրերի ցանկ]]
== Ծանոթագրություններ ==
{{ծանցանկ}}
== Արտաքին հղումներ ==
* [http://www1.jinr.ru/Archive/Pepan/v-33-4/3.htm Бедняков В. А. «О происхождении химических элементов» Э. Ч. А. Я., Том 33 (2002), Часть 4 стр.914-963.] {{ref-ru}}
* Менделеев Д. И.,. [https://ru.wikisource.org/wiki/%D0%AD%D0%A1%D0%91%D0%95/%D0%AD%D0%BB%D0%B5%D0%BC%D0%B5%D0%BD%D1%82%D1%8B_%D1%85%D0%B8%D0%BC%D0%B8%D1%87%D0%B5%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5 Элементы химические] // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). - СПб., 1890-1907.
* {{книга|автор=Чернобельская Г.М.|заглавие=Методика обучения химии в средней школе|издание= |место=М.|издательство=Гуманитарный издательский центр ВЛАДОС|год=2000|том= |страниц=336|isbn=5-691-00492-1|ref=Чернобельская Г.М., Методика обучения химии}}
{{Շաբաթվա հոդված նախագծի մասնակից|2018|[[Կաղապար:Շաբաթվա հոդված/Շաբաթ 23, 2018 թ.|23-րդ]]}}
[[Կատեգորիա:Քիմիական տարրեր|*]]
| |||