«Ֆրանսական Կիանա» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

'''Ֆրանսական Կուիանան''' ([[ֆրանսերէն|ֆր]].՝ Guyane Française), [[Ֆրանսա|Ֆրանսայի]] ամենամեծ անդրծովեան երկրամասն է, որ կը գտնուի Հարաւային Ամերիկայի հիւսիս-արեւելքը։ Վարչական կեդրոնը Քայեննա քաղաքն է։ Կը սահմանակցի արեւմուտքըարեւմուտքէն` Սուրինամի, հարաւըհարաւ եւ արեւելքըարեւելքէն` [[Պրազիլ|Պրազիլի]] հետ, հիւսիսըիսկ հիւսիս եւ հիւսիս-արեւելքի ափերը կ՛ողողեն Ատլանտեան ովկիանոսի ջուրերը։

Տարածքի ընդարձակութեամբ (83.846 քառակուսի քիլոմեթր,<ref>Source IGN 2009.</ref> որուորուն 98 տոկոսը պատուած է արեւադարձային լաւ պահպանուած, հարուստ անտառներով<ref>http://www.fao.org/docrep/013/i1757e/i1757e.pdf|url = http://www.fao.org/docrep/013/i1757e/i1757e.pdf|site = www.fao.org|consulté le = 2015-05-19}}</ref>) երկրորդն է Ֆրանսայի տարածաշրջաններուտարածաշրջաններուն մէջ: Երկրորդն է նաեւ սակաւ բնակեցուած ըլլալու տեսակէտէն (բնակչութեան թիւը՝ աւելի քան 280 հազար մարդ, որոնցորուն մօրաւորապէս կէսը կ՛ապրի մայրաքաղաք Քայեննայի մէջ): Հարաւային Ամերիկայի մէջ ներկայիս միակ մայրցամաքային տարածքն է, որ դեռեւստակաւին կը պատկանի եւրոպական երկրի մը եւ կը մտնէ [[Եւրոպական Միութիւն|Եւրոպական Միութեան]] կազմին մէջ՝ ըլլալովհանդիսանալով վերջինիս ամենաընդարձակ երկրամասը [[Եւրոպա|Եւրոպայի]] սահմաններէն դուրս: Գործածութեան մէջ գտնուող արժոյթը եւրօն է, պետական լեզուն՝ [[ֆրանսերէն|ֆրանսերէնը]], սակայն էթնիկ ամէն մէկ խումբ ու համայնք կը գործածէ իր լեզուն (տեղաբնիկներու լեզուներէն առաւելամենաշատ տարածուածը կուիանական կրեոլերէնն է):

Բնակչութեան թիւով աշխարհի մէջ կը զբաղեցնէգրաւէ 186-րդ տեղը<ref name="WorldBymap">http://world.bymap.org/Population.html |título=Population |fechaacceso=10 de agosto de 2014 |editorial=world.bymap.org |idioma=inglés}}</ref>:

Պաշտօնական անուանումը Կուիանա է (ֆրանսերէն՝ Guyane), իսկ «Ֆրանսական» ճշտումը սկիզբ է կ՛առնէ այն ժամանակներէն, երբ որ գոյութիւն ունէին երեք գաղութներ Կուիանա անուանումով՝ բրիտանական Կուիանա (այսօր այդ Կայանաններկայիս՝ էԿայանա), նիտերլանտականհոլանտական Կուիանա (ներկայիսներկայիս՝ ՍուրինամըՍուրինամ) եւ Ֆրանսական Կուիանա։ Տեղաբնիկ հնդիկներու լեզուով Կայանա կը նշանակէ ջրառատ երկիր<ref>[https://en.oxforddictionaries.com/definition/us/Guyana Definición de Guyana en el Oxford Dictionary.]</ref>:

ՅայտնագործածՏարածքը յայտնագործած է [[Քրիստափոր Քոլոմպոս|Քրիստափոր Քոլոմպոսը]], 1499-ին։ Նախքան եւրոպացիներու յայտնուիլը, այս տարածքներումունտարածքներուն մէջ բնակուած են գլխաւորապէս քարիպ եւ արաւակ ցեղերցեղերը, փոքրաթիւինչպէս խումբերով՝նաեւ՝ փոքրաթիւ նաեւխումբերով կալիպիներ, էմերիլոններ, պալիկուրներ, վայամպիներ եւ վայանաներ: Այս տարածաշրջանիտարածաշրջանին գաղութացումը ֆրանսացիները սկսած են տասնեօթերորդտասնեօթներորդ դարուն, երբ Լիւդովիկոս Տասնչորրորդը հազարաւոր մարդիկ ուղարկած է այստեղ՝ բնակութիւն հաստատելու: Նորաբնակներուն գայթակղած էին այս վայրերուվայրերուն հարստութիւններուհարստութիւններուն, գանձերուգանձերուն մասին հեքիաթանման պատմութիւնները, այնինչ անոնց փոխարէն նոր վայրերու մէջ անոնց դէմ ծառացած են տեղաբնիկներու թշնամական վերաբերմունքն ու արեւադարձային հիւանդութիւնները: Ընդամէնը մէկուկէս տարի ետք անոնցմէ սոսկընդամէնը քանի մը հարիւրը ողջ մնացած էր:

ՓրկուածներըՀիւանդութիւններէն փախածփրկուածները փախուստ տուած են ծովի ափէն երեւացող երեք փոքր կղզիները, որոնց անոնք տուած են Փրկութեան կղզիներ անուանումը: Վերադառնալով հայրենի Ֆրանսա՝ անոնք պատմած են ահաւոր պատմութիւններ, որոնց թողած մռայլ տպաւորութիւնը պահպանուած է երկար տարիներ:

1794-ին՝ Ռոպեսփիերի մահէն ետք, անոր հետեւորդներէն 193-ին որպէսիբրեւ պատիժ՝պատիժ ուղարկած են Կայանա։ 1797-ին այդ նոր գաղութը ուղարկուած են հանրապետական կեներալժեներալ Պեշիգրիւն եւ խումբ մը լրագրողներ: Յետագային, ափրիկեցի սեւամօրթսեւամորթ ստրուկներ բերուած են այստեղ, որոնց տքնաջան աշխատանքով պլանտացիաներ հիմնուածցանուած են ընդարձակ ցանքատարածութիւններ՝ համաճարակներէն համեմատաբար ապահով գետափերունգետափերու վրայ: 1848-ին, երբ [[Ֆրանսա|Ֆրանսան]] յայտարարածվերացուցած է ստրկութիւնը վերացնելու մասին, սեւամորթները լքած են պլանտացիաներնցանքատարածութիւններն ու փախած ջունգլիներվայրի անտառներ, ուր հիմնած են հայրենի [[Ափրիկէ|ափրիկէինԱփրիկէին]] նման համայնքներ:

1852-ին Ֆրանսայէն գաղութ բերուած են շղթայուած դատապարտեալներու խումբեր: 1885-ին ֆրանսական խորհրդարանը ընդունած է յատուկ օրէնք, որուորուն համաձայն՝ գողութեան համար երեք եւ աւելի անգամ եւ երեք ամիսէն աւելի ժամկէտներով դատապարտուած ցանկացած կին կամ տղամարդ, որպէս պատիժ՝պատիժ ուղարկուած է Ֆրանսական Կուիանա, ուր վեց ամիս պահուած է բանտի մէջ, այնուհետեւ ազատ արձակուածարձակուած՝ գաղութին մէջ բնակութիւն հաստատելու պայմանով: Սակայն այս փորձը ձախողած է, քանի որ ազատածները, որպէս կանոն, ունակ չեն եղած հողագործութեամբ իրենց ապրուստը հոգալու եւ կրկին դիմած են գողութեան եւ կարճ ժամանակէնժամանակ իրենցետք վախճանըմահացած գտածեն կամ բանտին մէջ, կամ ալ զոհ դարձած են համաճարակներու ու անբաւարարութեան պատճառովսովի:

1855-ին այս երկրամասիերկրամասին արեւելեան շրջաններուն մէջ ոսկիով հարուստ տեղանքտարածութիւններ յայտնաբերուած է՝են՝ գրաւելով հազարաւոր արկածախնդիրներու. ուշադրութիւնը։ Տարածքին մէ գիւղատնտեսական աշխատանքները գրեթէ լիովինամբողջութեամբ անտեսման անտեսուածմատնուած են: Ոսկիի պաշարները պատճառ դարձած են, որ տարածքային վէճեր բորբոքուին [[Ֆրանսա|Ֆրանսայի]] եւ [[Փորթուկալ|Փորթուկալի]] միջեւ (ի դէպ, այդ կարգի վէճ մը դեռ կը մնայ չլուծուած. Սուրինամը մինչեւ օրս ալ յաւակնութիւններ ունի Ֆրանսական Կուիանայի մէկ հատուածիհատուածին նկատմամբ):

1946-ին Կուիանան ստացած է Ֆրանսայի «անդրծովեան բաժինի» կարգավիճակ<ref>{{cite book|author=Հ. Ղ. Գրգեարյան, Ն. Մ. Հարությունյան |title=Աշխարհագրական անունների բառարան |publisher=«Լույս» |location=Երևան |year=1987 |page=}}</ref>: Յաջորդած տասնամեակներուն տարածաշրջանին մէջ տնտեսական աճը չափազանց ցած էր (վառելանիւթն ու սնունդը կը ներկրուէին), գործազրկութեան մակարդակը՝ բաւականինբաւական բարձր: ԴրութիւնըԻրավիճակը որոշ չափով շտկուած է 1975-էն, երբ Եւրոպականեւրոպական տիեզերական գործակալութիւնը այստեղ հիմնած է արբանեակներու արձակման կայան, եւ անոր հետ կապուած՝կապուած բացուած են աշխատատեղեր, ներմուծուելածներմուծուած ու ներդրուած զգալիեն մեծ գումարներ: 29 Հոկտեմբեր 2010-ին եւրոպական Arianespace ընկերութիւնը Ֆրանսական Կուիանայի Կուրու ռազմաբազայի տիեզերակայանէն յաջողութեամբ արձակած է կապի երկու արբանեակներ կրող հրթիռհրթիռներ<ref>http://www.arianespace.com/news-press-release/2010/10-28-2010-v197-launch-success.asp |título= Flight 197: Arianespace orbits satellites for Eutelsat and B-SAT |año= 2010 |idioma=inglés}}</ref><ref>http://notesp.blogspot.com/2010/10/lanzados-dos-satelites-de.html |título= Lanzados Dos Satélites de Comunicaciones |año= 2010}}</ref>։

Մարտ 2017ի վերջերը2017-ին երկրամասին մէջ բնակուող ֆրանսացիները բողոքի ցոյցեր, գործադուլներ կազմակերպած ենկազմակերպեցին ֆրանսական կառավարութեան դէմ (այդ ամսուան 28-ին տեղի ունեցած է Ֆրանսական Կուիանայի պատմութեան մէջ ամենահզօր ցոյցը<ref> http://www.bbc.com/mundo/noticias-america-latina-39492757 |título= Qué hay detrás de las protestas en Guayana Francesa, el único territorio de la Unión Europea en Sudamérica |año= 2017}}</ref>)՝, պահանջելով վերջ դնել իրենցիրենց՝ որպէսիբրեւ գաղութի վերաբերուելունվերաբերումին, տեղական ռեսուրսներըհումքի պաշարները առանց իրենց կարծիքը հաշուի առնելու շահագործելուն<ref>Hansen|nombre=Magnus Boding|título=La revuelta de los Grandes Hermanos de la Guayana Francesa|url=https://elpais.com/elpais/2018/03/19/planeta_futuro/1521468917_373979.html|fecha=6 de abril de 2018|fechaacceso=4 de agosto de 2018|periódico=El País|issn=1134-6582|idioma=es}}</ref>: Ցուցարարները պահանջած են նաեւ էականօրէն աւելցնել ներդրումներու ծաւալները, ընդլայնել, բարելաւել ենթակառուցուածքները, որոնց սակաւութիւնը սուր կերպով զգացնել կու տայ իրեն, արդիւնաւէտ պայքար մղածմղել յանցագործութիւններու, հսկողութենէն դուրս թողուած,եւ ապօրինի ներգաղթի դէմ, որոնք կը շարունակեն ծանրերկրամասին համար հիմնախնդիրներմնալ ծանր մնալ՝խնդիրներ՝ լրջօրէն անհանգստացնելով բնակչութեանբնակչութիւնը: