«Կենաց Ծառը» խմբագրումներու միջեւ տարբերութիւն

Content deleted Content added
Չ oգտվելով ԱՎԲ
Չ մաքրվեց, փոխարինվեց: — → -, ։ → : (48) oգտվելով ԱՎԲ
Տող 1.
{{ԱՀ|Q1651237}}
{{Արևելահայերեն|Կենաց ծառ}}
'''Կենաց Ծառ''', հայ կեանքի մէջ բնութեան պաշտամունքը, բարօրութիւնը եւ առատութիւնը կը խորհրդանշէ։խորհրդանշէ: [[Առասպել (արեւմտահայերէն)|Առասպել]]ական բոյս՝ դրախտին մէջ (երկինքի) աստուածներուն ու արդարներուն անմահութիւն պարգեւելու համար։համար:
[[Պատկեր:Reproduction of stone image of urartian god Teisheba on the bull.jpg|մինի|[[Ուրարտու (պետութիւն)|Ուրարտու]]ի hողմի եւ անձրեւի աստուած [[Թեյշեբա (արեւմտահայերէն)|Թեյշեբա]]ն [[Կենաց ծառ (արեւմտահայերէն)|կենաց ծառ]]ի մօտ]]
 
== Ծագումը ==
 
Կենաց Ծառը հին ժամանակներու պատկերացում է, որ առաւելաբար մշակուած է նստակեցութեան, [[Անասնապահութիւն|անասնապահութեան]] եւ մասնաւորապէս ոռոգուող [[Երկրագործութիւն|երկրագործութեան]] զարգացումին շնորհիւ։շնորհիւ: Կենաց ծառի գաղափարին մէջ ընդգրկուած են մարդկային կենսափորձի իմաստութիւնները եւ [[Բնութիւն|բնութեան]] օրինաչափութիւններու նկատմամբ հին պատկերացումները։պատկերացումները:
 
Կենաց ծառը կը համարուի հնագոյն մարդու կրօնա-[[Ծէս|ծիս]]ական պատկերացումներու առանցքային բաղադրիչներէն մէկը։մէկը: Կենաց ծառի պաշտամունքը տարածուած է ամբողջ աշխարհի մէջ եւ իւրաքանչիւր մշակոյթ կը կրէ իր միջավայրին տեղական իւրայատկութիւնները։իւրայատկութիւնները: Առանձին վայրերու մէջ սրբացուած են նաեւ [[Ծառ (արեւմտահայերէն)|ծառեր]]ու տարբեր տեսակներ<ref>Ֆրեզեր Ջ. Ոսկե Ճյուղը, Ե., 1989, էջ 34.</ref>:
 
Անհրաժեշտ է կատարելապէս ուսումնասիրել այն հասկացութիւնները, որոնք հիմք առած են բոյսերու ու ծառերու պաշտամունքին վրայ։վրայ: Նախնադարեան մարդուն համար, իր շրջապատին մէջ, ամէն ինչ կը թուէր շնչաւոր, կենդանի. բացառութիւն չէին կազմեր նաեւ ծառերն ու բոյսերը։բոյսերը: Ան կը հաւատար, որ ինչ որ զինք կը շրջապատէր, իրեն նման կը շնչէր, կը խօսէր, կը լսէր եւայլն։եւայլն: Մարդիկ ո՛չ միայն կը հաւատային, որ ծառերու ու բոյսերու մէջ հոգիներ կը բնակին, այլ՝ նոյնիսկ կը հաւատային անոնց շուքերուն։շուքերուն: Ամերիկայի Միացեալ Նահանգներու [[Միսուրի (արեւմտահայերէն)|Միսուրի]] նահանգի հովիտին տեղաբնիկները կը հաւատային, որ այնտեղ գտնուող հսկայական բրգաձեւ [[բարտի]]ի<nowiki/>ն շուքը ունի բանականութիւն. այդ շրջանի [[հնդիկները]] կը հաւատային, որ պատշաճ վարուելու պարագային, ծառին շուքը կրնայ օգնել իրենց գործերուն եւ զանազան նախաձեռնութիւններուն։նախաձեռնութիւններուն: Անոնք կը հաւատային, թէ իրենց պատահած դժբախտութիւնները պատճառ են բրգանման բարտիներու շուքերուն համապատասխան ուշադրութեան չդարձնելուն<ref>Ֆրեզեր Ջ. Ոսկե Ճյուղը, Ե., 1989, էջ 38.</ref>: Այնտեղ կտրականապէս արգիլուած էր այդ ծառերը կտրել, իսկ եթէ մեծ գերաններու կարիք ունենային, ապա կ'օգտուէին միայն բնականօրէն տապալած ծառերէն։ծառերէն: Վանիքա ցեղի բնակիչները կը հաւատային որ որոշ ծառեր՝ յատկապէս հնդընկոյզի [[արմաւենի]]ն, ունի հոգի, եւ անոր կու տային բնութեան մէջ մայրական բնութագրելի յատկանիշներ։յատկանիշներ: Այդ [[արմաւենի]]ն կտրելը մեծ յանցանք կը համարուէր եւ կը նոյնացուէր մայրասպանութեան հետ։հետ: Կենդրոնական [[Ափրիկէ]]ի ժողովուրդները երկիւղով կը վարուէին բավոլի ծառատեսակին հետ, որուն հսկայական բուները ապշեցուցիչ չափերու կը հասնին։հասնին: Անոնք կը հաւատային որ այս ծառերուն մէջ կ՛ապրին սրբազան հոգիներ (Աստուծոյ կացարաններ), եւ անոնք, որոնք կը փորձէին վնասել այդ ծառերը, կ՛արժանանային աստուածներու նզովքին։նզովքին: Եւ ի վերջոյ, ծանօթ է թէ հին հայերը կը հաւատային թէ սօսիի ծառերուն մէջ կ՚ապրէին իրենց նախնիքներուն հոգիները եւ ճակատագրական պահերու, գուշակութիւններ կ՚ընէին սօսիներու տերեւներուն խշրտուքէն։խշրտուքէն:
 
Մարդոց այնքան կապուածութիւնը ծառերուն, կը յանգեցնէ այն եզրակացութեան, որ մարդը ծառը յաճախ կը տեղաւորէր իր աշխարհընկալման յարացոյցին մէջ։մէջ:
 
== Առասպելաբանութիւն ==
Կենաց ծառը, դիցաբանութեան մէջ, աշխարհի կեդրոնը կը խորհրդանշէ։խորհրդանշէ: Վերին եւ ստորին աշխարհներու հակադրութիւնը առասպելական հակադրութիւններուն ամէնէն տիրականն է։է: Այդ երկու աշխարհներուն միջեւ կապը կը ի այտ կու գայ տարբեր խորհրդանշաններով՝ երկինք հասնող նետեր, [[Նիզակ (արեւմտահայերէն)|նիզակներ]], թունաւոր անասուններ, աստիճաններ, իսկ ամենատարածուածը եւ համաշխարհայինը, որուն կը հանդիպինք հնագոյն գրեթէ բոլոր առասպելներուն մէջ՝ կենաց ծառն է։է: Անիկա կը յիշուի նաեւ «Պտղաբերութեան ծառ», «Իմաստութեան ծառ», իսկ աւելի ուշ արդէն «Մահուան ծառ», «Չարի ծառ», «Ստորերկրեայ թագաւորութեան ծառ» անուններով։անուններով: Ուղիղ կամ ձեւափոխուած տարբերակներով Կենաց ծառը ի յայտ կու գայ նաեւ տարբեր [[Աւանդութիւններու|աւանդութիւններ]]<nowiki/>ու մէջ՝ սկսեալ պրոնզի դարէն (Եւրոպա եւ Մերձաւոր Արեւելք) մինչեւ մեր օրերը։օրերը: Կենաց ծառին օգնութեամբ մարդու աշխարհընկալման եւ առասպելաբանութեան մէջ առանձնայատուկ տեղ կը գրաւեն տիեզերքի հիմնական գօտիները՝ վերին (երկնային), միջին (երկրային) եւ ստորին (անդրիշիմեան) թագաւորութիւն ըմբռնումները, ժամանակային պատկերացումները՝ անցեալը, ներկան եւ ապագան, ինչպէս նաեւ մարմնի երեք մասերը՝ գլուխ, իրան, ոտքեր։ոտքեր: Կենաց ծառի ուղղահայեաց բաժանման պարագային առանձին տեղ ունին ստորին (արմատները), միջին (բուն) եւ վերին (սաղարթ) հատուածները։հատուածները:
 
Կենաց ծառի եռամասնութիւնը կ'երեւի բոլոր երեւոյթներու՝ առաւել եւս կենդանական աշխարհի նկարագրութիւններուն մէջ. առասպելաբանական վերնամասի՝ ճիւղերուն կը համապատասխանեն [[Թռչուններ (արեւմտահայերէն)|թռչունները]], միջնամասին՝ բունին, սմբակաւորները, ստորին մասին՝ արմատներուն՝ սողունները եւ [[Ձկներ|ձուկեր]]ը, երբեմն նաեւ արջը։արջը: Ոչ յաճախ ծիսական գրութիւններու մէջ կը յիշատակուի անբնական ձեւով աճած ծառը՝ որ կը կապուի անդրաշխարհին հետ. ատիկա կը խորհրդանշէ, թէ բոլոր յարաբերութիւնները «ծուռ են» վերին եւ միջին աշխարհներուն հետ համեմատելով (ողջը կը դառնայ [[Մահ (արեւմտահայերէն)|մահ]]ացած, տեսանելի՝ անտեսանելի եւայլն):
=== Մշակութային տարբեր պատկերացումներ ===
Կենաց ծառի պատկերացումները կը տարբերին զանազան մշակոյթներու մէջ։մէջ: Այսպէս, օրինակ՝ Կենաց ծառը երբեմն կը ներկայացուի իբրեւ իսկական կեանքի պահապան եւ ճակատագիրի տիրակալ։տիրակալ: Ըստ եաքութներու հաւատալիքներուն, «երկրի ոսկէ պորտին» մէջ կ'աճի ութ ճիւղերով ծառ մը՝ որ որոշակիօրէն նախնական [[Դրախտ (արեւմտահայերէն)|դրախտ]]ն է, ուր ծնած է առաջին մարդը եւ կերակրուած՝ կնոջ կաթով։կաթով:
 
Նմանատիպ նիւթի կը հանդիպինք Հին Արեւելքի, ինչպէս նաեւ Հին [[Հնդկաստան (արեւմտահայերէն)|Հնդկաստանի]] մէջ, ուր Եըման՝ առաջին մարդը, ընտիր ծառին տակ կ՚արբենայ աստուածներու հետ, իսկ Իրանի մէջ՝ Եըման, Կենաց ծառին վրայ անմահութիւն կը խոստանայ մարդոց եւ անասուններուն։անասուններուն: Կոլտինները, տոլկանները եւ տունգուսները կը պատմեն որ երախաներու հոգիները՝ մինչեւ իրենց ծնունդը, կը հանգստանան տիեզերական ծառի ճիւղերուն հետ, ուր անոնց ետեւէն կու գան շամանները<ref>Элиаде М. Очерки сравнительного религиоведения, М, 1999.c. 145.</ref>:
 
Կենաց ծառը յատուկ նշանակութիւն ունի շամաններուն համար. անոնք անոր փայտէն կը պատրաստեն իրենց դահիրանը։դահիրանը: Բարձրանալով ծիսական ցարասիին վրայ՝ անոնք ինենք զիրենք կը համարեն Կենաց ծառին գագաթը։գագաթը: Տիեզերական կենաց ծառը կ'երկարի երկրին մէջտեղէն (անոր «պորտի»ն վրայէն), իսկ անոր ճիւղերը կը դպչին Բաց Ուլկենի պալատին: Ալպանական թաթարներու առասպելին համաձայն, երկաթէ լերան գագաթին կ'աճի եօթը ճիւղերով ճերմակ ցարասի մը:
 
Մոնկոլները իրենց ծառը կը պատկերացնեն քառակողմ բուրգի տեսքով. կեդրոնը՝ ծառն է, ինչպէս նաեւ կենաց սիւնը, որ աստուածներուն կը ծառայէ իբրեւ ցից՝ ձիերը կապելու համար: Վասիւկանական խանդերը կը հաւատան որ կենաց ծառերուն վերնամասը կը հպի երկինքին, իսկ արմատները կը հասնին Ադա: Ըստ սիպերեան թաթարներու հաւատալիքներուն՝ Ադայի մէջ կը գտնուի կենաց ծառի կրկնօրինակը: Իրլէ խանի պալատին առջեւ կ'աճին 9 եղեւնիներ՝ իրենց արմատներով (ըստ որոշ տարբերակներու 10 եղեւնիներ), որոնց բունին նստած է մեռելներու թագաւորը, ուր նաեւ անոր որդիները կը կապէին իրենց ձիերը: Կոլտերուն համար երեք կենաց ծառ կայ. մէկը՝ երկինքը (մարդոց հոգիները թռչուններու պէս կը նստին անոնց ճիւղերուն, սպասելով երկիր վերադարձին, որպէսզի տեղաւորուին նոր երեխաներու մէջ), երկրոդը՝ երկրի վրայ է, իսկ երրորդը՝ Ադայի մէջ:
Տող 33.
Խեթական ծիսական արարողութիւններուն մէջ, մեռնող եւ յարութիւն առնող աստուծոյ՝ Տելեպինուսին առջեւ կանգնած է մշտադալար ծառ մը՝ ուռի մը: «eia» ուռենի<ref>Мифы Народов Мира, тт. 1-2, М., 1991-1992 (Древо Жизни, Древо Мировое) c. 165-166.</ref>:
 
Ըստ էութեան՝ կենաց ծառի խորհրդաբանութիւնը շատ նման է «կենդրոնական լերան» խորհրդաբանութեան հետ։հետ: Երբեմն երկու խորհրդանշաններն ալ կը համընկնին, սակայն անոնք հիմնականին մէջ հանդէս կու գան որպէս իրար ամբողջացնող։ամբողջացնող: Երկուքն ալ կը հանդիսանան Տիեզերքի անիւի (համաշխարհային սիւնի եւայլն) առասպելաբանական բաղադրիչներ։բաղադրիչներ:
 
Հնագոյն որոշ աւանդութիւներու մէջ կենաց ծառը պատկերացուած է իբրեւ կանացի սկիզբ, որուն հետ կապուած են այն անասունները որոնք կը համընկնին ծառին միջնամասին հետ եւ կը համարուին սերնդագործութեան միջոցներ (խեթական մէկ գրութեան մէջ կ'ըսուի որ ծառին հետ «պառկած են» առիւծը, ընձառիւծը, իսկ արջը անոնց վրայ ցատկած է): Կենաց ծառին հետ սերտօրէն կապուած են այն գրութիւնները, որոնց մէջ յիշատակուած են.
Տող 41.
* Սրբազան ամուսնութիւններու բազմաթիւ տեսակներ<ref>Мифы Народов Мира, тт. 1-2, М., 1991-1992 (Древо Жизни, Древо Мировое) c.189.</ref>:
 
Գերագոյն աստուածուհիներու եւ կենաց ծառի միջեւ զուգահեռներ եղած են նաեւ Եգիպտոսի մէջ։մէջ: Եգիպտոս մէկ բարձրաքանդակ պատկերն է Խաստորին՝ կենաց ծառը, որ ուտելիք եւ խմելիք կու տայ մահացած հոգիներուն, կ'ապահովէ նաեւ կեանքի յարատեւութիւնը։յարատեւութիւնը: Պատկերին մէջ կը տեսնենք մեռած հոգիին սնունդ տուող աստուածուհիին ձեռքը՝ լի բարիքներով, ծառէն սկիզբ առած անոր գլուխը եւ ուսերը։ուսերը: Առհասարակ առաջին ծառը սերտօրէն կապուած է լուսնի պաշտամունքին հետ։հետ: Այսպիսով, կենաց ծառը կը համարուի բոլոր հիասքանչ ծառերու նախատիպը, որ կը վերակենդանացնէ մահացածները, կը բուժէ հիւանդները, կը վերադարձնէ երիտասարդութիւնը եւ այսպէս շարունակ։շարունակ: Այսպէս, օրինակ՝ Օշադի լերան վրայ կան չորս հիասքանչ բոյսեր, անոնցմէ մէկը անգին ծառ է, որ յարութիւն կու տայ մահացածներուն, միւսը՝ վէրքերէն կը հեռացնէ նիզակները , ուրիշ մըն ալ կը բուժէ վէրքերը։վէրքերը: Մրիտա սամջիուանի բոյսը, որ յարութիւն կու տայ մեռելներուն, անկասկած ամէնէն արժէքաւորն է։է: Սակայն կայ նաեւ «Մեծ բոյս»՝ սամդխանին, որ ունի մահացած մարմնի մասերը միացնելու յատկութիւն։յատկութիւն: Չինական առասպելները կը պատմեն կղզիի մը մասին, ուրկէ ագռաւները կը բերեն խոտ մը, որ կը վերադարձնէ իրենց ռազմիկներուն կեանքը, որոնք մահացած են նոյնիսկ երեք օր առաջ։առաջ: Միեւնոյն հաւատալիքը գոյութիւն ունի նաեւ Իրանի մէջ։մէջ: Մահացածներուն կեանքը փրկող խոտը կը գտնուի գրեթէ բոլոր եւրոպական առասպելներուն մէջ, եւ յայտնի է հռովմէական աղբիւրներէ։աղբիւրներէ: Ըստ առասպելին, երբ Սողոմոն թագաւոր կը խնդրէ թագուհիէն իրեն անմահութիւն տալ, թագուհին անոր կը պատմէ բոյսի մը մասին, որ կարելի է գտնել ժայռերու ծերպերուն մէջ։մէջ: Սողոմոն կը հանդիպի «զառամեալ ծերունիի մը, որուն ձեռքն էր այդ բոյսը, եւ վերջինս զայն հնազանդօրէն կու տայ Սողոմոնին»: Հետաքրքրական է նաեւ այն, որ մինչեւ այն ատեն որ բոյսը կը գտնուէր ծերունիին ձեռքը, ան չէր մահանար։մահանար: Այդ բոյսը կու տար միայն անմահութիւն, այլ ոչ թէ երիտասարդութիւն<ref>Элиаде М., Шаманизм и архаические техники экстаза, Киев: «София», 2000. - 480 с.// Перевод с английского: К.Богуцкий, В.Трилис. [http://volkstay.com/biblioteka/1/shamanism.pdf].</ref> :
 
== Կենաց Ծառը Տարբեր Մշակոյթներու Մէջ ==