Ասորական Ուղղափառ Եկեղեցի

Ասորի Ուղղափառ Եկեղեցի կամ Ասորական ուղղափառ եկեղեցին նաեւ կոչուած է Յակոբիկեան եկեղեցի, արեւելեան Անտիոքեան ուղղափառ եկեղեցի։ Պաշտօնապէս կը ներկայացնէ Ասորի միաբնակ եկեղեցւոյ հաւատացեալները։ Անիկա արեւելեան հնագոյն վեց եկեղեցիներէն մէկն է։

Պատմութիւն

Յառաջացած է 560-570 թուականներուն, երբ Ասորի միաբնակ եկեղեցին ներքին երկպառակութիւններու հետեւանքով երկփեղուած էր։ Առաջին մասը Անտիոքի Պօղոս պատրիարքին անունով կոչուած է Պօղոսեան եկեղեցի, իսկ երկրորդը՝ Եդեսիոյ եպիսկոպոս Յակոբ Բարադէոսի անունով կոչուած է Յակոբիկեան եկեղեցի։ Առաջինին հետեւորդները եկեղեցւոյ միասնութիւնը վերականգնելու նպատակով կողմ էին քաղկեդոնականութեան որոշ զիջումներ ընելու, իսկ Յակոբիկեաններն ալ անզիջող դիրք բռնած էին։ Յակոբիկեան եկեղեցին ունեցած է իր ինքնուրոյն պատրիարքը, որուն նստավայրը սկզբնական շրջանին եղած է Անտիոքի մէջ։ Ասորական ուղղափառ եկեղեցին մշտական բարեկամական յարաբերութիւններ պահած է Հայ եկեղեցւոյ հետ։

«Յակոբիկեան եկեղեցի» անուանումը վճռականապէս կը մերժէ Ասորական ուղղափառ եկեղեցին։

Ծագում

Ասորական ուղղափառ եկեղեցւոյ արմատները կ'երթան մինչեւ Առաջին դար, երբ Քրիստոսի առաքեալները առաջին անգամ կոչուեցան «Քրիստոնեայ»՝ Անտիոքի մէջ: Ենթադրութիւն մը կայ, թէ Պետրոս առաքեալ ինք եղած է հիմնադիրը Անտիոքի եկեղեցւոյ՝ մօտաւորապէս 37 թուականին: Պետրոս առաքեալին նահատակութենէն ետք, անոր յաջորդած են Սուրբ Եվոդիոսը եւ Սուրբ Իգնատիոսը: Սուրբ Իգնատիոսի գրածներուն մէջ կը գտնենք եկեղեցական կարգերու յառաջդիմութիւնը ձեռնադրուած առաքեալներուն կողմէ: Անոնց մէջ կը տեսնենք Տիրոջ կողմէ առաքեալներուն վերապահուած հոգեւոր իշխանութիւնը: Ան ստեղծած է յաջորդականութեան օրէնքներու շարք մը, որ կը շարունակուի մինչեւ այսօր Ասորի ուղղափառ Եկեղեցւոյ մէջ:

Քրիստոսի օրերուն, Անտիոքը եղած է հռոմէական կայսրութեան ենթակայ Ասորիներու մայրաքաղաքը եւ առեւտուրի կարեւոր կեդրոն մը: Անտիոքի եկեղեցին կարեւոր դեր ունեցած է առաջին երեք տիեզերական ժողովներու ընթացքին: Մինչեւ 451, որ տեղի ունեցաւ Քաղկեդոնի ժողովը, Անտիոքի եկեղեցին մէկ էր: Ժողովէն ետք, կը բաժնուի երկու մասի. Մէկը յայտնիէ որպէս Ասորի ուղղափառ եկեղեցի, իսկ միւսը՝ Անտիոքի արեւելեան ուղղափառ եկեղեցի:

Պարսկական նախկին տարածքներուն մէջ, յառաջացած է ասորի ուղղափառներու ուրիշ կեդրոն մը: Այս մէկը կը յառաջանայ, որովհետեւ Բիւզանդիոնի հետ հարցեր մէջտեղ կու գան եւ կռիւներ տեղի կ'ունենան:

Ասորի եկեղեցւոյ սկիզբ առնելը յիշուած է Գործք Առաքելոց Գիրքին մէջ: Այս եկեղեցւոյ մէջ գործած են Բառնաբաս, Պօղոս եւ Պետրոս առաքեալները: Բայց եւ այնպէս, Անտիոքի եկեղեցւոյ հիմնադիր կը նկատուի Պօղոս առաքեալը: Ուրեմն՝ Քրիստոնէութեան դէպի արեւելք տարածուիլը կը սկսի Անտիոքէն: Ասորի քրիստոնեաները քարոզած են Եդեսիոյ, Միջագետքի, Պարսկաստանի, Սրի Լանքայի, Հնդկաստանի եւ Չինաստանի մէջ: Ասորախօս քրիստոնեայ բնակիչները բաժնուած են Հռոմէական կայսրութեան եւ Պարսկաստանի միջեւ: Պարսկաստանի Շապուհ Ա. թագաւորին տեղահանումներէն կարելի է  հետեւցնել, թէ Պարսկաստանի մէջ նաեւ գործած է Ասորական եկեղեցին: Հետեւաբար, այդ ժամանակներէն սկսեալ Պարսկաստանի մէջ Ասորի քրիստոնեաները ունեցած են երկու համայնք՝ Արամէախօս եւ Յունախօս:

Երբ 363-ին, պարսիկները կը գրաւեն Մծբին քաղաքը, ասորի քրիստոնեաները կը տեղափոխուին Եդեսիա՝ գլխաւորութեամբ Եփրեմ Ասորիի։ Մծբինը եւ Եդեսիան հռչակաւոր են իրենց ունեցած դպրոցներով եւ Ասորական Քրիստոնէութեան հոգեւոր զոյգ կեդրոններով։

410-ին Սելեւկիոյ ժողովը կ'ընդունի 325-ին բանաձեւուած Նիկիոյ հաւատոյ հանգանակը։ Ինչպէս նաեւ, կ'ընդունի եպիսկոպոսական ձեռնադրութեան համար ճշդուած կանոնները։ Պարսկաստանի մէջ գտնուող Ասորիները,  ուզելով ձերբազատիլ  Բիւզանդական Կայսրութեան մեղադրանքներէն եւ խուսափելու համար հալածանքներէն, 424-ին գումարուած Մարկաբդայի ժողովին կը յայտարարեն Պարսկական Ասորի եկեղեցւոյ անկախութիւնը բիւզանդական եկեղեցիէն։ Այս յայտարարութենէն ետք, Պարսկաստանի ասորիները հետզհետէ կը սկսին հեռանալ Հռոմէական կայսրութեան ենթակայ ասորիներէն։ Ի միջի այլոց, Տիզբոնի կաթողիկոսը կը համարուի արեւելեան ասորի եկեղեցւոյ գլուխը։ Անտիոքի եւ այլ աւանդական կեդրոններու հետ, հաղորդակցութիւնը կամաց-կամաց կը տկարանայ։

431-ին տեղի կ'ունենայ երրորդ Տիեզերական ժողովը՝ Եփեսոսի մէջ, որուն ընթացքին դատապարտութեան կ'ենթարկուի Նեստորի վարդապետութիւնը։ Այս ժողովէն ետք, անոր հետեւորդները կ'ենթարկուին հալածանքներու՝ Բիւզանդական Կայսրութենէն։ Փախստականները, իրենց ապաստանը կը գտնեն Պարսկաստանի մէջ, եւ կը բռնեն պարսիկներու կողմը եւ ամրապնդել իրենց դիրքերը երկրին մէջ։ Սակայն, 484-ին Բէթ Լափաթի մէջ ժողով մը տեղի կ'ունենայ, որ կու գայ դատապարտելու Եփեսոսի մէջ եղած ժողովին որոշումները։

499-ին Սելեւեկիոյ մէջ տեղի կ'ունենայ ուրիշ ժողով մը, որուն իբրեւ արդիւնք, նեստորականութիւնը կ'ընդունուի Պարսկական եկեղեցւոյ պաշտօնական դաւանանքը։ Քաղկեդոնի ժողովը, նոր բաժանումներ յառաջ կը բերէ քրիստոնեաներուն, բայց յատկապէս Ասորիներուն միջեւ։ 6-րդ դարուն, Պարսկական Նեստորականութեան կողքին, մէջտեղ կու գայ Քաղկեդոնի ժողովը մերժած ասորիներու նոր նուիրապետական կարգեր։ ԻսկՊարսկաստանի, հակաքաղկեդոնական ասորիներու փոքրամասնութիւնը, որ ընդդիմացած էր նեստորականութեան, Զ. Դարու երկրորդ կէսին կը միանայ ուղղափառ ասորիներուն։

Անտիոքի Ասորի ուղղափառ եկեղեցւոյ հնութիւնը

Քրիստոնէական համայնքներուն ջնջին մաս մը միայն կ'ընդունի Անտիոքի Ասորի ուղղափառ եկեղեցւոյ հնութիւնը, որուն հիմքը արդէն կրնանք տեսնել քրիստոնէական հին ժամանակաշրջաններէն: Եկեղեցին արդար կերպով կը հպարտանայ, թէ ինք ամէնէն հին առաքելական եկեղեցիներէն մէկն է:

Եկեղեցական աւանդութեանց համաձայն, Անտիոքի եկեղեցին Երուսաղէմէն ետք, երրորդն է, որ հիմնուած է: Անոր առաքելական նշանաւորութիւնը արձանագրուած է: Անտիոքի առաջին եպիսկոպոս եղած է Պետրոս Առաքեալը:

Ե. դարու կէսերուն Անտիոքի եպիսկոպոսը եւ անոր գործընկերները, որոնք կը գտնուէին Աղեքսանդրիոյ մէջ, Բիւզանդիոնի եւ Հռոմի մէջ կը կոչուին պատրիարքներ: Անտիոքի Ասորի ուղղափառ եկեղեցւոյ պատրիարքը անցեալին ծանօթ էր իր անունով, սակայն 1293-էն անոնք կ'ընդունին Իգնատիոս անունը:

Շուրջ 518-ին, զանազան պատճառներով, պատրիարքարանը կը ստիպուի տեղափոխուիլ Անտիոքէն, աչքերը յառելով դէպի Մերձաւոր Արեւելքի այլ վայրեր: Թափառելէ ետք զանազան շրջաններ, 1957-ին կը հաստատուի Դամասկոսի մէջ:

Հալածանքներ

Քաղկեդոնականներուն դէմ պայքար մղողներէն նշանաւոր է՝ Սեւերիոս Անտիոքացին, որ պատրիարքն էր Արեւելքի Ասորի Եկեղեցւոյ, որ միեւնոյն ժամանակ մեծ հեղինակութիւն վայելող աստուածաբան մըն էր՝ ասորախօս շրջաններուն մէջ։ Բիւզանդիոնի կայսր՝ Յուստինոս Ա. հակաքաղկեդոնական հալածանքներու իբրեւ  հետեւանք, 518-ին կ'աքսորուի Աղեքսանդրիա։ Նոյն թուականին, հոն աքսորուածներուն մէջ կար նաեւ ուրիշ հռչակաւոր աստուածաբան մը՝ Յուլիանոս Հալիկառնացին։ Այս երկուքը իրարու հետ վէճ կ'ունենան Տիրոջ մարմնին անապականութեան շուրջ, որուն պատճառով նոր բաժանումներ յառաջ կու գան ասորական համայնքներէն ներս։ Եվտրոպոս, Յուլիանոս Հալիկառնասցիին աշակերտը, կը դառնայ եպիսկոպոս, կը սկսի ձեռնադրել եպիսկոպոսներ ասորիներուն համար Կոստանդնուպոլսոյ, Աղեքսանդրիոյ, Անտիոքի, Արաբիոյ, Պարսկաստանի եւ Հայաստանի։ Իսկ Անտիոքի քաղկեդոնիկ նոր պատրիարք՝ Եփրեմ (527-545), նախաձեռնութեամբ Սեւերիոս Անտիոքացիին հետեւորդներուն դէմ կը սկսի խիստ եւ սաստիկ հալածանքներ։ Սեւերիոս Անտիոքացին, սկիզբը չ'ուզեր Ընդհանրական Եկեղեցիէն անջատ նուիրապետութիւն մը կարգաւորել, բայց իրենց վանքերէն աքսորուած ասորի վանականներէն կը սկսին իրենց համար հովիւներ ձեռնադրել եւ 529-ին կը ստպուի ճանչնալ բաժնուած եկեղեցւոյ օրինական ըլլալը։ Հուստինիանոս Ա.-ի հալածանքներու սաստկացումին իբրեւ հետեւանք, հակաքաղկեդոնիկ ասորիները կը մնան առանց եպիսկոպոսներու եւ եկեղեցական կառոյցի։ Այդ ժամանակուան ընթացքին, կարգ մը եպիսկոպոսներ գաղտնի միջոցներով կը ճամբորդեն՝ նոր քահանաներ եւ նոր եպիսկոպոսներ ձեռնադրելու։

Զ. դարուն, Եդեսիոյ Յակոբ Բարադիոս եպիսկոպոս բազմաթիւ քահանաներ եւ եպիսկոպոսներ կը ձեռնադրէ, որոնք պիտի հոգային Բիւզանդական կայսրութեան եւ Պարսկաստանի հակաքաղկեդոնական համայնքներու հոգեւոր կարիքները գոհացնելուհամարեւհաստատելու՝նորեւինքնիշխանեկեղեցանուիրապետութիւն։Այնհամայնքըորոնքմերժածէինքաղկեդոնականութիւնըեւնեստորականութիւնը, ծանօթեննաեւՅակոբիկեանեկեղեցիանունով

564-ին Յակոբ Բարադիոս Անտիոքի պատրիարք կը ձեռնադրէ Պօղոս Բէթ-Ուքամայեցին, որուն քաղկեդոնական մտածելակերպին պատճառով, Յակոբիկեան եկեղեցին ներքին ճգնաժամ կ'ապրի։ Սակայն, Անտիոքի Աթանաս Ա. Գամալա պատրիարքը 615-616-ին կըհաշտեցնէ կողմերը։Ուղղափառ Ասորիներու պատրիարքական աթոռը մինչեւ 1034, կը գտնուէր Անտիոքի մէջ, որմէ ետք կը փոխադրուի Մար Բարս, ապա՝ Դերեզ-Զաֆառան, որմէ ետք՝ Հոմս, եւ ի վերջոյ, կը հաստատուի Դամասկոսի մէջ։ Միջինդարերուն, ասորական ուղղափառ գիտական միտքը մեծ վերածնունդ կ'ապրի, որովհետեւ համայնքները ունեցած են աստուածաբանական, փիլիսոփայական, պատմութեան եւ այլ գիտութիւններ ու բարգաւաճող կեդրոններ։ Ասորի ուղղափառ եկեղեցին, զարգացման իր բարձրակէտին, կը ներառնէր 20 մեթրոպոլիտական աթոռ եւ 103 թեմ, եւ ասոնք կը հասնին մինչեւ Աֆղանիսդան։ Այդ ժամանակներուն, Կեդրոնական Ասիոյ մէջ, գոյութիւն ունեցած են առանց եպիսկոպոսի առաջնորդուող ասորական ուղղափառ հաւատացեալներու համայնքներ։ Սակայն, 16-րդդարուն, Լէնկ-Թիմուրի վերջին արշաւանքներուն ընթացքին, ասորական եկեղեցիներու եւ վանքերուն մեծամասնութիւնը կ'աւերուին, կը փակուին կրթութեան շատ մը կեդրոններ, որոնք սկիզբը կ'ըլլան երկարատեւ անկումին։

Ասորի ուղղափառ եկեղեցին մեծ կորուստներու ենթարկուած է Համաշխարհային Առաջին պատերազմին, որոհետեւ Թուրքիոյ մէջ սկիզբ առին հալածանքներու եւ ջարդերու շղթայ մը։ Անոնք որոնք կրցան ազատիլ, ապաստան կը գտնեն դրացի արաբական երկիրները, Եւրոպա եւ Ամերիկա։ 17-րդ դարու կէսէն, Ասորի ուղղափառ եկեղեցին կը ներառէ Հնդկաստանի ինքնավար եկեղեցին, որուն մէկ մասը ներկայիս, կը կոչուին Ասորական Մալապար եկեղեցի։ Ասորի ուղղափառ եկեղեցւոյ Ամերիկայի եւԳանատայի թեմերը կը հաստատուին 1957-ին։1959 թուականին եկեղեցւոյ աթոռը կը գտնուէր Դամասկոս քաղաքի Սուրբ Գէորգ մայր տաճարին մէջ։ Ներկայիս անոր ղեկավարն է Իգնատիոս Եփրեմ Բ. Պատրիարքը։ Ասորական ուղղափառ եկեղեցւոյ հաւատացեալներուն թիւնը կը հասնի 5.500.000-ի։ Անոնք հիմնականօրէն կը բնակին Սուրիա, Իրաք, Լիբանան, Իսրայէլ, Թուրքիա եւ Իրան։Անոնքունին 18 պաշտօն, ծուխ եւ առաքելութիւնը կատարող 4 միաբաննութիւններ։ 1993-ին Ասորի ուղղափառ եկեղեցւոյ պատրիարքը, հնդիկ հաւատացեալներուն համայնքները կը բաժնէ Սուրիական թեմէն եւ մետրոպոլիտ Մար Նիգոլոսոս Զաքարիայի հովուական առաջնորդութեան ներքեւ կը ստեղծէ Ասորի ուղղափառ եկեղեցւոյ Մալապար կամ Մալանքարա թեմը Ամերիկայի մէջ։ Այն թեմը կը ներառնէ 23 ծուխ եւ թեմին ծառայող 25 նուիրեալ եկեղեցականներ։ Աւստրալիոյ մէջ, որ կը պաշտօնավարէ պատրիարքական փոխանորդ արքեպիսկոպոսը եւ կայ 6 ուղղափառ ասորական եկեղեցիներ:

Ներկայ Վիճակ

2001-ին կային 2.4 միլիոն Յակոբիկ Քրիստոնեաներ, որոնք կ'ապրէին Սուրիոյ, Թուրքիոյ եւ Լիբանանի մէջ։ Ինչպէս նաեւ, 2 միլիոն՝ Հնդկաստանի Քերալա քաղաքին մէջ, 50 հազար Արեւմտեան Եւրոպայի մէջ, 50 հազար Հիւսիսային Ամերիկայի եւ 50 հազար ալ Հարաւային Ամերիկայի մէջ։ Ամէնէն հին ասորի քրիստոնեաները կը վարէին խիստ ճգնաւորական կեանք եւ աւանդապահ վանական կենցաղ։ Եկեղեցւոյ կեդրոնը կը կազմէին վանական համայնքները։ Բիւզանդական կայսրութեան սահմաններուն մէջ, Յակոբիկեան Ասորի եպիսկոպոսները իրենց աթոռները ծածուկ կերպով  հաստատած էին վանքերու մէջ, որովհետեւ քաղաքներէն ներս զէնքի եւ բռնի ուժով քաղկեդոնականութիւնը կը պարտադրուէր։ Իսկ վանքերը, որոնք կը գտնուէին քաղաքին սահմաններէն հեռու, ազատ էին իշխանութեան կողմէ տեղի ունեցող հսկողութենէն։ Հազուագիւտ վանքեր կան ներկայիս տարածուած Թուրքիոյ,  Իրաքի, Լիբանանի եւ Սուրիոյ սահմաններէն ներս։ Ասորական սփիւռքին մէջ, իր տեսակով եզակի վանքը կը գտնուի Հոլանտայի մէջ։ Ներկայիս, վանքերը կ'օգտագործուին իբրեւ աստուածաբանական ուսում ջամբող կրթական կեդրոններ։

Սուրբ Եփրեմ Ճեմարանը

1939-ին կը հիմնուի Ասորի Ուղղափառ եկեղեցւոյ գլխաւոր աստուածաբանական կեդրոնը՝ Սուրբ Եփրեմ ճեմարանը, Իրաքի մայրաքաղաք՝ Մաւսուլի մէջ։ Սակայն, 1960-ական թուականներուն կը փոխադրուի Պէյրութ, Լիբանան։ Բայց եւ այնպէս, Լիբանանի մէջ ծնունդ առած քաղաքացիական պատերազմին պատճառով, ուսանողները կ'երթան եւ կը հաստատուին Դամասկոս։

Սուրբ Եփրեմ ճեմարանը նոր ճիւղաւորումներ կը ստանայ 1995-ին Դամասկոսի մօտակայքը։ Ասորիները եղած են առաջին քարոզիչները քրիստոնէութեան մասին, նաեւ Հայաստանէն ներս։

Ասորիները Հայաստանի մէջ

Պատմութեան ծանօթ է, թէ ինչպէս հայերը 301-ին պետական կրօնք հռչակած են քրիստոնէութիւնը, որմէ ետք ասորիները ազատ կերպով սկսած են գործել Հայաստանէն ներս։ Յունարէնի կողքին, Ասորերէնը նաեւ եղած է պաշտօնական լեզու, որպէսզի թէ եկեղեցիներէն եւ թէ դպրոցներէն ներս՝ քարոզեն նոր կրօնքը։ Հայոց պատմութեան բիւրաւոր աւանդութիւններ կան ասորի մատենագիրներու գործերուն մէջ։ Ասորի գիտնականները, աջակցած են Մեսրոպ Մաշտոցին՝ ստեղծելու համար հայերէն տառերը։ Հարկ է յիշել նաեւ, առաջին անգամ Սուրբ Գիրքի հայերէն թարգմանութեան համար գործածուած է ասորերէն բնագիր մը։ Աստուածաշունչին կողքին, հայերէնի թարգմանուած են նաեւ հայ մատենագիրներու երկերը։

Հայոց Եկեղեցւոյ Եւ Ասորիներուն Փոխ Յարաբերութիւնը

Հայ-ասորի ուղղափառ եկեղեցիներուն կապերը կը սկսին քրիստոնէութեան կանուխ շրջանէն եւ կը շարունակուին մինչեւ յաջորդող դարերը։ Հայ եկեղեցին աւելի սերտ գործակից կը դառնայ հակաքաղկեդոնական ասորիներուն հետ, որովհետեւ մերժած են նեստորականութիւնը։ Հայ եկեղեցին մեծ հեղինակութիւն եւ դիրք ունէր 6-8րդ դարերուն յատկապէս քաղկեդոնականները մերժող եկեղեցիներուն եւ ժողովուրդներուն հետ։ Առ այդ, ուղղափառ ասորիները իրենց ապաստանը կը գտնեն հայ եկեղեցիէն ներս։ Հայոց կաթողիկոսները հայերուն կողքին ասորիներուն համար ալ եպիսկոպոներ կը ձեռնադրեն։ Դուինի մէջ տեղի ունեցած 506-ի ժողովին, կը քննարկուի նաեւ Պարսկաստանի ուղղափառ ասորիներուն հարցը, որոնք օգնութեան համար խնդրագիր նամակ մը յղած էին Բաբգէն Ա. Ոթսմեցի կաթողիկոսին։ Կաթողիկոսը ուղղափառ պարսիկներուն գրած երկու նամակներով «Թուղթ Հայոց ի Պարսս առ Ուղղափառս», կը հաստատուին երկու եկեղեցիներու դաւանական միասնութիւնը։ 554-ին, Դուինի մէջ տեղի կ'ունենայ ուրիշ ժողով մը, որուն ընթացքին պաշտօնապէս հայ եւ քղմեդոնիկ եկեղեցիներու բաճանման քայլերը սկիզբ կ'առնեն։ Այս ժողովին կը մասնակցի նաեւ Ասորի Ուղղափառ եկեղեցին, ներկայացուցիչ ունենալով՝ Աբդիշո Եպիսկոպոսը, որ հայերուն օգնած էր նաեւ հակաքաղկեդոնիկ աստուածաբանի մը գրութիւննրը։ 726-ին, Մանազկերտի մէջ ուրիշ ժողով մը տեղի կ'ունենայ, որուն կը հրաւիրուի նաեւ հայոց Յովհաննէս Գ. Օձնեցի կաթողիկոսը։ Նախաձեռնութեամբ Անտիոքի Աթանաս պատրիարքին, Հայ եկեղցւոյ եւ Յակոբիկեան Ասորիներու միջեւ կը կնքուի դաւանական միութիւն անապականութեան խնդրին շուրջ, ինչպէս նաեւ ծիսական այլ հարցերու շուրջ կ'որդեգրեն միասնական մօտեցում։ Հայ եկեղեցւոյ տօնելի սուրբերուն շարքին կան նաեւ Ասորի սուրբեր, որովհետեւ յատուկ առնչութիւն ունեցած են հայ իրականութեան հետ։ Եփրեմ Ասորին Հայ եկեղեցւոյ տասներկու վարդապետներէն մէկն է, եւ համաքրիստոնէական սուրբ հայրերէն մէկը։ Հայ-Ասորի եկեղեցական, մշակութային նիւթերուն շուրջ գլխաւոր հետազօտող եղած է Ե. Տէր-Մինասեանը։

Ասորական ուղղափառ եկեղեցին եւ միւս արեւելեան ուղղափառ եկեղեցիները

Ասորական ուղղափառ եկեղեցին ամբողջական հաղորդակցութեան մէջ է միւս արեւելեան ուղղափառ եկեղեցիներուն հետ: Ան անդամ է Համաշխարհային Եկեղեցւոյ Խորհուրդին: Մասնակցած է երկխօսութիւններու արեւելեան ուղղափառ եկեղեցիներուն հետ, որպէսզի լուծեն քրիստոնէական վարդապետութեան կապուած շատ մը վէճեր: ԻԱ.  դարու առաջին տասնամեակի ընթացքին անիկա ունէր աւելի քան 1.4 միլիոն հաւատացեալ ժողովուրդ:

Աղէտներ

Ասորի ուղղափառ եկեղեցւոյ պատմութիւնը լեցուն է եւ նկարագրուած է դժբախտութիւններով, որովհետեւ Զ.եւ Է. դարերուն, Բիւզանդական ճնշումներուն կը յաջորդեն ԺԱ. եւ ԺԲ. դարերու խաչակիրներու արշաւանքները, որմէ ետք 1336-1405-ի միջեւ Մոնկոլներունը: Օսմանական սուլթանութեան օրերուն, խիստ սահմանափակումներու կ'ենթարկուին: Աւելի մեծ աղէտ մըն ալ տեղի կ'ունենայ 1915-ի ասորիներուն ջարդը, որ սպաննեց 90,314 մարդ 346 գիւղերէ, որ կը ներկայացնէ ասորի ուղղափառ եկեղեցւոյ մէկ երրորդը: Անոր կը յաջորդէ 1925-26-ի քրտական ապստամբութիւնը: Այս բոլոր ահաւոր տառապանքները պատճառ կը դառնան, որ արտագաղթը աճ արձանագրէ:

Իւրայատկութիւններ

Ասորի ուղղափառ եկեղեցին եզակի է բազմաթիւ պատճառներով: Նախ, ան կը ներկայացնէ քրիստոնէութեան այն դէմքը, որ ունի սեմական բնոյթ. մշակոյթ մը, որ շատ հեռու չէ Քրիստոսի ապրած օրերուն մշակոյթէն: Երկրորդ, պատարագի ընթացքին կը գործածուի Ասորերէնը, որ արամերէնի բարբառ մըն է եւ կը նմանի այն արամերէնին, որմով քարոզած են Քրիստոս եւ Իր առաքեալները: Երրորդ, ան աշխարհի վրայ մատուցուած պատարագներուն ամենահիներէն է: Չորրորդ, իր հաւատացեալներու բազմազգութիւնը ցոյց կու տայ Քրիստոսի մարմնին միասնութիւնը. Եւ այս կը նկատուի ամենակարեւոր պատճառը իր եզակի ըլլալուն:

Քրիստոնէական ասորական համայնքը արագօրէն տարածուեցաւ արեւելքի մէջ: Աստուածաշունչն ալ թարգմանուեցաւ ասորերէնի, որպէսզի ծառայէ հիմնական աղբիւր կրօնքի տարածման համար: Ասորական Աստուածաշունչը, մինչեւ այս օրերը ժամանակակից գիտնականներու կողմէ կը պահպանուի զգուշութեամբ:

Մինչեւ 5-րդ դարու կէսերը՝ 451, եկեղեցին միասին էր: Երբ գումարուեցաւ Քաղկեդունի ժողովե եւ ընդունուեցաւ Բիւզանդիոնի յունական եւ Հռոմի լատինական եկեղեցիներուն կողմէ, պառակտումներու ճամբայ բացաւ: Բայց եւ այնպէս թէ՛ հայերը, թէ՛ ասորիները եւ թէ, ղպտիները մերժեցին Քաղկեդոնի ժողովը: Այս պառակտումը ժխտական կերպով ազդեց Ասորի ուղղափառ եկեղեցւոյ վրայ:

Կայսրը, աջակից էր քաղկեդոնական խումբին: Ուստի, խիստ սաստիկ հալածանքներու ենթարկուեցաւ Ասորի ուղղափառ եկեղեցին: Մեծ թիւով ասորի եպիսկոպոսներ աքսորուեցան, գլխաւորաբար՝ Մոր Մեւերիոս պատրիարքին, որ աքսորուած ըլլալէն ետք, 538-ին կը վախճանի: Սոյն թուականէն ետք, Ասորի ուղղափառ եկեղեցին անմխիթար եւ անյոյս էր, որովհետեւ նախ կորսնցուցած էին հօտին քաջ հովիւը. Եւ այժմ մնացած էր միայն երեք եպիսկոպոսներ: Եկեղեցին վերակենդանացնողը եղաւ Մոր Յակուբը երբ 544-ին կը ձեռնադրուի եպիսկոպոս, շնորհիւ Կ. Պոլսոյ կայսրուհիին՝ Թեոդորայի ունեցած հեղինակութեամբ: Ան կը նկատուի եկեղեցին վերակենդանացնող, որովհետեւ յաջողած է օծել եւ ձեռնադրել 27 նոր եպիսկոպոսներ, հարիւրաւոր քահանաներ եւ սարկաւագներ: Ասորի եկեղեցին, մինչեւ օրս, յուլիս 30-ին կը յիշատակէ այս սուրբին տօնը, որ վախճանեցաւ նշեալ օրուան 578 թուականին: Դարեր անց, եկեղեցւոյ հակառակորդները զայն կոշեցին Սուրբ Յակոբին անունով «Յակոբիտ»: Ասորական ուղղափառ եկեղեցին, բնականաբար, կը մերժէ այս նուաստացնող «ածականը», որ շատերուն մօտ սխալ տպաւորութիւն կը ձգէ՝ թէ եկեղեցին հիմնուած է Մոր Յակուբի կողմէն:

Համաշխարհային քաղաքակրթութեան մէջ ալ պէտք չէ անտեսել Ասորական եկեղեցւոյ դերը: Չորրորդ դարուն արդէն, Միջագետքի եւ Անտիոքի մէջ գոյին ունէին վանքեր եւ դպրոցներ: Վանականները եւ գիտնականները իրենց օրը կ'անցնէին յունարէն գիտութիւնը ուսումնասիրելով, մեկնաբանելով եւ հարկ եղած տեղը աւելցնելով: Հետեւաբար, յստակ է եւ զարմանալի չէ թէ ինչու երբ արաբները Է. դարուն նուաճեցին Մերձաւոր Արեւելքը, ուզեցին ձեռք բերել յունական բոլոր գիտելիքները, դիմեցին ասորի գիտնականներուն եւ եկեղեցականներուն: Արաբ խալիֆաները պարտականութիւն տուին, որպէսզի թարգմանեն արաբերէնի:

Ասորական ուղղափառ եկեղեցին յառաջիկայ դարերուն գոյատեւած է բազմաթիւ կայսրութիւններու տիրապետութեան տակ: Արաբներու, Մոնկոլներու, խաչակիրներու արշաւանքներուն, մամլուքներուն եւ ոսմանցիներուն օրով ասորի ուղղափառ եկեղեցին շարունակեց գոյատեւել: Որեւէ տեսակի ճնշում չէ յաջողած հաւատափոխ ընել եկեղեցւոյ հետեւորդները:

Ի. դարու ամէնէն դաժան հալածանքը կ'ըլլայ Առաջին համաշխարհային պատերազմին, երբ օսմանեան թուրքերը եւ քիւրտերը միասնաբար կը ջարդեն փոքրամասնութիւններ: Կ'ենթադրուի, որ զոհուած էքառորդ միլիոն ասորիներ: Այս պատճառով արտագաղթ տեղի կ'ունենայ դէպի զանազան երկիրներ՝ Սուրիա, Լիբանան, Իրաք եւ Պաղեստին: Իսկ ոմանք ալ կը գաղթեն դէպի Եւրոպա եւ ԱՄՆ:

Ներգաղթի իբրեւ հետեւանք Ասորական ուղղափառ եկեղեցին հաւատացեալներ ունի աշխարհի չորս ծագերուն:

Ասորի ուղղափառ եկեղեցին հաւատարիմ է Նիկիոյ ժողովին բանաձեւուած հաւատոյ հանգանակին: Ան կը հաւատայ Երրորդութեան գաղափարին, որ մէկ Աստուած է եւ գոյութիւն ունի երեք առանձին դէմքի մէջ, որ կը կոչուի՝ Հայր, Որդի եւ Ս. Հոգի: Այս երեքը կը կազմեն մէկ էութիւն, մէկ Աստուածութիւն, մէկ կամք եւ մէկ տէրութիւն:

Ասորական եկեղեցին կը հաւատայ, որ Աստուծոյ Որդին՝ Յիսուս Քրիստոս, մարմնացաւ եւ մարդկային բնութիւն առաւ Մարիամ Ս. Կոյսէն եւ կուսութեամբ ծնաւ իրմէ: 33 տարեկանին Ան ենթարկուեցաւ դաժանագին չարչարանքներու եւ դաժանագոյն մահուան՝ Խաչին վրայ:

Ասորական ուղղափառ եկեղեցին Մարիամ Աստուածածինը կը կոչէ Աստուծոյ կրող, որովհետեւ ան կրեց Քրիստոս իր որովայնին մէջ:

Ասորական ուղղափառ եկեղեցին նաեւ կը հաւատայ կամ կարծէ թէ Քրիստոսի մահը խաչին վրայ՝ Իր հոգիին բաժանումն էր եւ ոչ թէ աստուածութիւնն էր, որ բաժնուեցաւ: Իր մահով էր, որ մենք հաշտութեան միջնորդ ունեցանք մեր երկնաւոր Հօր հետ:

          

Դ. դարու սկիզբը ձեւաւորուած է Պարսական եկեղեցւոյ նուիրապետութիւնը՝ Տիզբոնի կաթողիկոսին գլխաւորութեամբ:

Ասորական ուղղափառ եկեղեցին այժմ ունի 33 թեմեր ու պատրիարքական փոխանորդութիւնները։

Արեւելքի Ասորական եկեղեցւոյ տաճարները կը կառուցուին դէմքով դէպի արեւելք։ Եկեղեցւոյ կառուցուածքը նման է Երուսաղէմեան տաճարին նկարագրութեան։ Տաճարին ճիշդ կեդրոնը կը գտնուի Սրբութիւն Սրբոցը իսկ հիւսիւսային կողմը աւանդատունը իսկ հարաւային կողմը մկրտարանը։

Եկեղեցին չօծուած ըլլալու պարագային, պատարագի ժամանակ Սուրբ սեղանին վրայ կը դնեն երկու տախտակ, որ կը նշանակէ Մովսէս Մարգարէին պատուիրաններու տախտակները. ինչպէս որ հայ եկեղեցին ունի վէմքարը։ Սուրբ սեղանին վրայ կը դրուին Աւետարան, փոքր ձեռքի խաչ, քահանայի պատարագամատոյց եւ ծիսական երգերու գիրք մը։ Ի տարբերութիւն, եկեղեցւոյ սեղանին ետեւը ազատ տարածութիւն չունի որ հայ եկեղեցին կ'օգտագործէ վերաբերուման ընթացքին։

Սրբութիւն սրբոցին ճիշդ կեդրոնը առաստաղին կախուած է կանթեղ մը, որ կը խորհրդանշէ Աստուծոյ ներկայութիւնը, մինչ հայ եկեղեցին կանթեղները կը կախէ Սուրբ սեղաններու կամ պատկերներուն առջեւ։

Ասորական եկեղեցւոյ խորանները տաճարէն կը բաժնուին 3 աստիճաններով, որ կը խորհրդանշէ երկրային դրախտի եւ երկինքի կապը։ Իսկ հայ եկեղեցւոյ մէջ աստիճաններուն թիւը մօտաւորեպէս 3-7 հատ են, որոնք կը գտնուին խորանին աջ ու ձախ կողմերը։ որոնցմէ աջակողմեանը պատարագի ընթացքին կ'օգտագործուի բարձրանալուեւ իջնելու համար։

Ասորական ուղղափառ եկեղեցւոյ քահանայութիւնը երեք աստիճան ունի.

• Եպիսկոպոս.-Անոր մէջ կան պատրիարքի, կաթողիկոսի եւ արքեպիսկոպոսի աստիճանները:

• Փոխանորդ.-Անոր մէջ կան խոր-եպիսկոպոսներուն եւ քահանայի աստիճանները:

• Սարկաւագ.-Ասոր մէջ կան վարդապետի, աւետարանական-սարկաւագի, ենթասարկաւագի, դասախօսի աստիճանները:

Աղբիւրներ

• Atto Naures (2014)։ «The Myth of an Ideal Leader: The Case of the Syriac Orthodox Community in Europe»։ Orthodox Identities in Western Europe: Migration, Settlement and Innovation։ Farnham: Ashgate Publishing։ էջեր 51–66։ ISBN 9781317084914 
• Atto Naures, Barthoma Soner O. (2017)։ «Syriac Orthodox Leadership in the Post-Genocide Period (1918–26) and the Removal of the Patriarchate from Turkey»։ Let Them Not Return: Sayfo - The Genocide Against the syrian, Syriac, and Chaldean Christians in the Ottoman Empire։ New York-Oxford: Berghahn Books։ էջեր 113–131։ ISBN 9781785334993 
• Aydin Edip (2000)։ The History of the Syriac Orthodox Church of Antioch in North America: Challenges and Opportunities։ MA thesis։ Crestwood, NY: Saint Vladimir's Orthodox Theological Seminary։ արխիւացուած է բնօրինակէն-էն՝ 19 April 2003-ին 
• Aydin Mor Polycarpus Augin (3 July 2018)։ «The Syriac tradition of the work of the Holy Spirit in the Church to make it One, Holy, Catholic and Apostolic»։ International Journal for the Study of the Christian Church (Informa UK Limited) 18 (2–3): 124–131։ ISSN 1474-225X։ doi:10.1080/1474225x.2018.1516428 
• Bardakci M., Freyberg-Inan A., Giesel C., Leisse O. (2017)։ Religious Minorities in Turkey: Alevi, Armenians, and Syriacs and the Struggle to Desecuritize Religious Freedom։ Palgrave Macmillan UK։ ISBN 978-1-137-27026-9։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Benni C.B. (1871)։ The Tradition of the Syriac Church of Antioch, Concerning the Primacy and the Prerogatives of St. Peter and of His Successors the Roman Pontiffs։ Burns, Oates։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Borbone Pier Giorgio (2017)։ «From Tur ‘Abdin to Rome: The Syro-Orthodox Presence in Sixteenth-Century Rome»։ Syriac in its Multi-Cultural Context։ Leuven: Peeters Publishers։ էջեր 277–287։ ISBN 9789042931640 
• Brock Sebastian P. (1992)։ Studies in Syriac Christianity: History, Literature, and Theology։ Aldershot: Variorum։ ISBN 9780860783053 
• Brock Sebastian P. (1996)։ Syriac Studies: A Classified Bibliography, 1960–1990։ Kaslik: Parole de l'Orient 
• Brock Sebastian P. (1997)։ A Brief Outline of Syriac Literature։ Kottayam: St. Ephrem Ecumenical Research Institute 
• Brock Sebastian P. (1999)։ «The Importance of the Syriac Traditions in Ecumenical Dialogue on Christology»։ Christian Orient 20: 189–197 
• Brock S.P., Taylor D.G.K. (2001)։ The Hidden Pearl: At the turn of the third millennium ; the Syrian Orthodox witness։ The Hidden Pearl: The Syrian Orthodox Church and Its Ancient Aramaic Heritage։ Trans World Film Italia։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Brock Sebastian P. (2004)։ «The Syriac Churches in Ecumenical Dialogue on Christology»։ Eastern Christianity: Studies in Modern History, Religion and Politics։ London: Melisende։ էջեր 44–65։ ISBN 9781901764239 
• Brock Sebastian P. (2006)։ Fire from Heaven: Studies in Syriac Theology and Liturgy։ Aldershot: Ashgate։ ISBN 9780754659082 
• Brock Sebastian P. (2010)։ «The Syrian Orthodox Church in the Modern Middle East»։ Eastern Christianity in the Modern Middle East։ London-New York: Routledge։ էջեր 13–24։ ISBN 9781135193713 
• Brock Sebastian P. (2017)։ «Patriarch Severos' Letter on his Flight from Antioch in 518»։ Hugoye: Journal of Syriac Studies 20 (1): 25–50։ doi:10.31826/hug-2018-200103 
• Brock S.P., Kiraz G., Gorgias Press, Butts A.M., Beth Mardutho—The Syriac Institute, Van Rompay L. (2011)։ Gorgias Encyclopedic Dictionary of the Syriac Heritage։ Gorgias Press։ ISBN 978-1-59333-714-8։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Chaillot Christine (1998)։ The Syrian Orthodox Church of Antioch and All the East: A Brief Introduction to Its Life and Spirituality։ Geneva: Inter-Orthodox dialogue 
• Clements Henry (2019)։ «Documenting Community in the Late Ottoman Empire»։ International Journal of Middle East Studies 51 (3): 423–443։ doi:10.1017/S0020743819000369 
• Curta F., Holt A. (2016)։ Great Events in Religion: An Encyclopedia of Pivotal Events in Religious History [3 volumes]։ ABC-CLIO։ ISBN 978-1-61069-566-4։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Dalrymple William (2012)։ «Introduction»։ The Slow Disappearance of the Syriacs from Turkey and of the Grounds of the Mor Gabriel Monastery։ Münster: LIT Verlag։ էջեր 7–13։ ISBN 9783643902689 
• Debié Muriel (2009)։ «Syriac Historiography and Identity Formation»։ Church History and Religious Culture 89 (1–3): 93–114։ doi:10.1163/187124109X408014 
• Dinno Khalid S. (2017)։ Harrak Amir, խմբգր․։ «The Synods and Canons in the Syrian (Syriac) Orthodox Church in the Second Millennium: An Overview»։ Journal of the Canadian Society for Syriac Studies 17: 21–36։ ISBN 9781463238940։ doi:10.31826/9781463238940-003 
• Donabed Sargon G., Donabed Ninos (2006)։ syrians of Eastern Massachusetts։ Charleston: Arcadia Publishing։ ISBN 9780738544809 
• Donabed Sargon G., Mako Shamiran (2009)։ «Ethno-cultural and Religious Identity of Syrian Orthodox Christians»։ Chronos: Revue d'Histoire de l'Université de Balamand 19: 69–111 

Donabed Sargon G. (2015)։ Reforging a Forgotten History: Iraq and the syrians in the Twentieth Century։ Edinburgh: Edinburgh University Press։ ISBN 9780748686056 

• Gaunt David, Beṯ-Şawoce Jan, Donef Racho (2006)։ Massacres, Resistance, Protectors: Muslim-Christian Relations in Eastern Anatolia During World War I։ Piscataway, NJ: Gorgias Press։ ISBN 9781593333010 
• Gaunt David (2012)։ «Relations between Kurds and Syriacs and syrians in Late Ottoman Diyarbekir»։ Social Relations in Ottoman Diyarbekir, 1870–1915։ Leiden-Boston: Brill։ էջեր 241–266։ ISBN 978-9004225183 
• Ginkel Jan J. van (2005)։ «History and Community: Jacob of Edessa and the West Syrian Identity»։ Redefining Christian Identity: Cultural Interaction in the Middle East Since the Rise of Islam։ Leuven: Peeters Publishers։ էջեր 67–75։ ISBN 9789042914186 
• Ginkel Jan J. van (2006)։ «The Perception and Presentation of the Arab Conquest in Syriac Historiography: How Did the Changing Social Position of the Syrian Orthodox Community Influence the Account of Their Historiographers?»։ The Encounter of Eastern Christianity with Early Islam։ Leiden-Boston: Brill։ էջեր 171–184։ ISBN 9004149384 
• Grabar G.W.B.P.R.L.B.O., Bowersock G.W., Brown P., Brown P.R.L., Grabar O., Caseau B., Cameron A., Chadwick H., Fowden G., Geary P.J. (2001)։ Interpreting Late Antiquity: Essays on the Postclassical World։ Belknap Press of Harvard University Press։ ISBN 978-0-674-00598-3։ արտագրուած է՝ 1 November 2019 
• Griffith Sidney H. (2002)։ The Beginnings of Christian Theology in Arabic: Muslim-Christian Encounters in the Early Islamic Period։ Aldershot: Ashgate։ ISBN 9780860788898 
• Griffith Sidney H. (2005)։ «Answering the Call of the Minaret: Christian Apologetics in the World of Islam»։ Redefining Christian Identity: Cultural Interaction in the Middle East Since the Rise of Islam։ Leuven: Peeters Publishers։ էջեր 91–126։ ISBN 9789042914186 
• Grillmeier Aloys, Hainthaler Theresia (2013)։ Christ in Christian Tradition: The Churches of Jerusalem and Antioch from 451 to 600 2/3։ Oxford: Oxford University Press։ ISBN 9780199212880 
• Haar Romeny Bas ter (2004)։ «The Identity Formation of Syrian Orthodox Christians as Reflected in Two Exegetical Collections: First Soundings»։ Parole de l'Orient 29: 103–121 
• Haar Romeny Bas ter (2005)։ «From Religious Association to Ethnic Community: A Research Project on Identity Formation among the Syrian Orthodox under Muslim Rule»։ Islam and Christian–Muslim Relations 16 (4): 377–399։ doi:10.1080/09596410500250248 
• Haar Romeny Bas ter (2012)։ «Ethnicity, Ethnogenesis and the Identity of Syriac Orthodox Christians»։ Visions of Community in the Post-Roman World: The West, Byzantium and the Islamic World, 300-1100։ Farnham: Ashgate Publishing։ էջեր 183–204։ ISBN 9781317001362 
• Hämmerli Maria, Mayer Jean-François (2016)։ Orthodox Identities in Western Europe: Migration, Settlement and Innovation։ Taylor & Francis։ ISBN 978-1-317-08490-7 
• Hengel M. (2004)։ Studies in Early Christology։ Academic Paperback Series։ Bloomsbury Academic։ ISBN 978-0-567-04280-4։ արտագրուած է՝ 1 November 2019 
• Hunter Erica C. D. (2014)։ «The Syrian Orthodox Church»։ in Leustean, Lucian N.։ Eastern Christianity and Politics in the Twenty-First Century։ Routledge։ էջեր 541–562։ ISBN 978-1-317-81866-3 
• Janin Raymond (1919)։ «Le rite syrien et les Églises syriennes»։ Revue des études byzantines (ֆրանսերեն) 18 (115): 321–341։ doi:10.3406/rebyz.1919.4214 
• Jarjour T. (2018)։ Sense and Sadness: Syriac Chant in Aleppo։ Oxford University Press։ ISBN 978-0-19-063528-2։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Jastrow Otto (2011)։ «Ṭuroyo and Mlaḥsô»։ The Semitic Languages: An International Handbook։ Berlin-Boston: Walter de Gruyter։ էջեր 697–707։ ISBN 9783110251586 
• Joseph John (1983)։ Muslim-Christian Relations and Inter-Christian Rivalries in the Middle East: The Case of the Jacobites in an Age of Transition։ SUNY Press։ ISBN 978-0-87395-600-0 
• Kevorkian Raymond (2011)։ The Armenian Genocide: A Complete History։ I.B.Tauris։ էջեր 91, 94, 365, 366, 368, 371–379, 887, 901։ ISBN 978-0-85773-020-6 
• Kiraz George A. (2007)։ «Kthobonoyo Syriac: Some Observations and Remarks»։ Hugoye: Journal of Syriac Studies 10 (2): 129–142 
• Kiraz George A. (2019)։ The Syriac Orthodox in North America (1895–1995): A Short History։ Piscataway, NJ: Gorgias Press։ ISBN 9781463240370 
• Kiraz George A. (2020)։ «Negotiating Identity with the Homeland: The Syriac Orthodox of North America in the Early Twentieth Century»։ From Polarization to Cohabitation in the New Middle East։ Wiesbaden: Harrassowitz Verlag։ էջեր 77–94։ ISBN 9783447114561 
• Kitchen Robert A. (2012)։ «The Syriac Tradition»։ The Orthodox Christian World։ London-New York: Routledge։ էջեր 66–77։ ISBN 9781136314841 
• Kurian G., Nelson T. (2001)։ Nelson's Dictionary of Christianity: The Authoritative Resource on the Christian World։ Thomas Nelson։ ISBN 978-1-4185-3981-8։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Loosley Emma (2010)։ «Peter, Paul and James of Jerusalem: The Doctrinal and Political Evolution of the Eastern and Oriental Churches»։ Eastern Christianity in the Modern Middle East։ London; New York: Routledge։ էջեր 1–12։ ISBN 9781135193713 
• Markessini J. (2012)։ Around the World of Orthodox Christianity – Five Hundred Million Strong: The Unifying Aesthetic Beauty։ Dorrance Publishing Company։ ISBN 978-1-4349-1486-6։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Masters B. (2004)։ Christians and Jews in the Ottoman Arab World: The Roots of Sectarianism։ Cambridge Studies in Islamic Civilization։ Cambridge University Press։ ISBN 978-0-521-00582-1։ արտագրուած է՝ 6 November 2019 
• Meinardus O.F.A. (1964)։ The Syrian Jacobites in the Holy City։ Almqvist & Wiksells Boktryckerl AB։ արտագրուած է՝ 6 November 2019 
• Menze Volker L. (2008)։ Justinian and the Making of the Syrian Orthodox Church։ OUP Oxford։ ISBN 978-0-19-156009-5 
• Messo Johny (2011)։ «The Origin of the Terms Syria(n) and Suryoyo: Once Again»։ Parole de l'Orient 36: 111–125 
• Messo Johny (2017)։ Arameans and the Making of syrians: The Last Aramaic-speaking Christians of the Middle East։ Aramaic Press 
• Meyendorff John (1989)։ Imperial Unity and Christian Divisions: The Church 450–680 A.D.։ Crestwood, NY: St. Vladimir's Seminary Press։ ISBN 9780881410563 
• Millar Fergus (2013)։ «The Evolution of the Syrian Orthodox Church in the Pre-Islamic Period: From Greek to Syriac?»։ Journal of Early Christian Studies 21 (1): 43–92։ doi:10.1353/earl.2013.0002 
• Minahan J. (2002)։ Encyclopedia of the Stateless Nations: A-C։ Westport, Conn.: Greenwood Press։ ISBN 978-0-313-32109-2։ արտագրուած է՝ 1 November 2019 
• Neill Stephen (2004) [1984]։ A History of Christianity in India: The Beginnings to AD 1707։ Cambridge: Cambridge University Press։ ISBN 9780521548854 
• Neill Stephen (2002) [1985]։ A History of Christianity in India: 1707-1858։ Cambridge: Cambridge University Press։ ISBN 9780521893329 
• Nieper Jens (2012)։ «The Syrian Orthodox Church: The Aramean Community as an Ecumenical Entity in a Transnational Dimension»։ The Slow Disappearance of the Syriacs from Turkey and of the Grounds of the Mor Gabriel Monastery։ Münster: LIT Verlag։ էջեր 57–62։ ISBN 9783643902689 
• O'Mahony Anthony (2006)։ «Syriac Christianity in the modern Middle East»։ The Cambridge History of Christianity: Eastern Christianity 5։ Cambridge: Cambridge University Press։ էջեր 511–536։ ISBN 9780521811132 
• Ostrogorsky George (1956)։ History of the Byzantine State։ Oxford: Basil Blackwell 
• Palmer Andrew (1991)։ «The History of the Syrian Orthodox in Jerusalem»։ Oriens Christianus 75: 16–43 
• Parry Ken (2010)։ The Blackwell Companion to Eastern Christianity։ John Wiley & Sons։ ISBN 978-1-4443-3361-9 
• Perczel István (2019)։ «Syriac Christianity in India»։ The Syriac World։ London: Routledge։ էջեր 653–697։ ISBN 9781138899018 
• Saint-Laurent Jeanne-Nicole Mellon (2015)։ Missionary Stories and the Formation of the Syriac Churches։ University of California Press։ էջեր 94–։ ISBN 978-0-520-96058-9 
• Sato Noriko (2005)։ «Selective Amnesia: Memory and History of the Urfalli Syrian Orthodox Christians»։ Identities: Global Studies in Culture and Power 12 (3): 315–333։ doi:10.1080/10702890500202803 
• Seleznyov Nikolai N. (2013)։ «Jacobs and Jacobites: The Syrian Origins of the Name and its Egyptian Arabic Interpretations»։ Scrinium: Journal of Patrology, Critical Hagiographyand Ecclesiastical History 9: 382–398 
• Smith W. (1863)։ A Dictionary of the Bible: Comprising Its Antiquities, Biography, Geography, and Natural History։ A Dictionary of the Bible: Comprising Its Antiquities, Biography, and Natural History։ J. Murray։ էջ 73։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Snelders Bas (2010)։ Identity and Christian-Muslim Interaction: Medieval Art of the Syrian Orthodox from the Mosul Area։ Louvain: Peeters Publishers։ ISBN 9789042923867 
• Sommer Renate (2012)։ «The Role of Religious Freedom in the Context of the Accession Negotiations between the European Union and Turkey - The Example of the Arameans»։ The Slow Disappearance of the Syriacs from Turkey and of the Grounds of the Mor Gabriel Monastery։ Münster: LIT Verlag։ էջեր 157–170։ ISBN 9783643902689 
• Swiderski Richard Michael (1988)։ «Northists and Southists: A Folklore of Kerala Christians»։ Asian Folklore Studies (Nanzan University) 47 (1): 73–92։ JSTOR 1178253։ doi:10.2307/1178253 
• Taylor William (2013)։ Narratives of Identity: The Syrian Orthodox Church and the Church of England 1895-1914։ Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing։ ISBN 9781443869461 
• The Oxford selection of Psalms and hymns, for the use of parish churches։ 1857։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Thomas D.R. (2001)։ Syrian Christians Under Islam: The First Thousand Years։ Biblical Studies and Religious Studies։ Brill։ ISBN 978-90-04-12055-6։ արտագրուած է՝ 25 October 2019 
• Trigona-Harany Benjamin (2013)։ The Ottoman Süryânî from 1908 to 1914։ Piscataway, NJ: Gorgias Press։ ISBN 9781607240693 

Trimingham John Spencer (1979)։ Christianity Among the Arabs in pre-Islamic Times։ London: Longman։ ISBN 9780582780811