Արագած
Արագած, Հայաստանի Հանրապետութեան ամէնէն բարձր կէտը՝ 4090,1 մեթր[3]: Շրջապատէն մեկուսացած, վահանաձեւ փռուած զանգուած մըն է՝ շուրջ 200 ք.մ. շրջագիծով: Իր վահանակերպ տարածուած լանջերուն հետ միասին կը գրաւէ մօտ 4000 քմ² տարածութիւն՝ Արարատեան ու Շիրակի դաշտերուն, Ախուրեան ու Քասախ գետերուն միջեւ: Դրացի լեռներն են. հիւսիսէն՝ Շարայի, արեւելքէն՝ Արայի, իսկ հարաւ-արեւմուտքէն՝ Մեծ Արտենիի լեռները: Եղած է պատմական Մեծ Հայքի Արագածոտն, Շիրակ եւ Նիգ գաւառներու սահմաններուն մէջ: Այժմ մաս կը կազմէ Արագածոտնի եւ Շիրակի մարզերուն եւ ունի կեդրոնական դիրք:
| Արագած | |
|---|---|
 | |
| Տեսակ | Լեռ |
| Երկիր |
 Հայաստան |
| Վարչատարածքային միաւոր | Արագածոտն եւ Շիրակի մարզ |
| Լեռնաշղթայ | Հայկական Լեռնաշխարհ |
| Բարձրութիւնը ծովու մակարդակէն | 4090 մեթր[1] |
| Յարաբերական բարձրութիւն | 2143 մեթր[2] |
| Նիւթ | լաւա |
| Սմիթսոնիան կոդ | 214060 |
Անուանում Խմբագրել
Արագած անուան ծագումը կապած են Հայկի որդի Արամանեակի կամ ալ Արա աստուծոյ անուններուն հետ (Արագած՝ Արայի գահ):
Կառուցուածք Խմբագրել
Արագածը անցեալին եղած է աշխարհի ամէնէն մեծ հրաբուխներէն մէկը: Ունի 400 մ խորութեամբ եւ 3 քմ տրամագիծով հսկայ խառնարան մը, որուն քայքայուած պատերուն մնացորդները կը կազմեն լերան չորս կատարները: Խառնարանը հարաւ-արեւելեան կողմէն բաց է եւ կը կապուի շրջապատին: Կատարները կիսաբոլոր դասաւորուած են եւ կը կազմեն 270 աստիճանի աղեղ մը: Ամէնէն բարձր կատարը հիւսիսայինն է՝ 4090,1 մ: Այնուհետեւ արեւմտեանը՝ 3995,3 մ, արեւելեանը՝ 3908,2 մ եւ հարաւայինը՝ 3887,8 մ: Խառնարանը ջուր ամբարելու մեծ աւազան մըն է, ուրկէ սկիզբ առած է Քասախի վտակ Գեղարոտ գետը:
Արագածի յաւերժական ձիւնին ծածկոյթը շուրջ 6 քմ² է: Լեռը ունի քանի մը փոքր սառոյցէ դաշտեր, որոնցմէ ամէնէն մեծը (1,5 քմ մակերեսով) խառնարանին մէջ է: Սառոյցէ դաշտերը կը սնանին Քասախի վտակ Գեղարոտէն:
Արագածի ատամնաձեւ գագաթները ուղղաձիգ են (յատկապէս հիւսիսային կատարը, որ բաւական դժուարամատոյց է վերելքի համար), սակայն լանջերը մեղմ թեքութիւն մը ունին, որոնք փռուած են գագաթներուն շուրջ հսկայական տարածութիւններու վրայ՝ տեղ-տեղ կազմելով ընդարձակ բարձրաւանդակներ, սարաւանդներ, հարթութիւններ (Ապարանի դաշտը, Կարմրաշէնի, Շամիրամի սարահարթերը, Օհանաւանի, Մարալիկի սարաւանդները եւ այլն), մասնատուած են ճառագայթաձեւ տարածուող խոր հովիտներով, կիրճերով եւ հեղեղատներով: Լանջերուն կան նաեւ հրաբխային ծագում ունեցող կոնաձեւ բարձրութիւններ (Փոքր Արտենի, Իրինտ, Կարմրաթառ, Դաշտաքար եւ այլն):
Արագածի չորս գագաթներն ալ հասանելի են լեռնագնացներուն համար։ Վերելքներ կ'իրականանան տարբեր երթուղիներ համատեղելով։ Աւելի փորձառու լեռնագնացներ մէկ օրուան ընթացքին կրնան չորս վերելք իրականացնել[4]։
Արագածի մերձակայքը ցրուած են բազմաթիւ մակաբուծային կոներ (parasitic cones կամ cockle ), որոնք անցեալին պարբերաբար արտավիժած են հրաբխային նիւթեր: Հրաբխային ժայթքումներու հետեւանքով Արագածի լանջերը հսկայական տարածութեան վրայ (ներառեալ մինչեւ ստորին փէշերը) ծածկուած են լաւաներով: Արագածը հարուստ է հրաբխային ծագում ունեցող օգտակար հանածոներով (տուֆ, պեմզա «լատ.՝ pumex` փրփուր, չեչաքար», որսիդ. «Ֆրանս.՝ perlite, perle` մարգարիտ» եւ այլն: Արագածը մշտական ձիւնով ծածկուած է, իսկ փէշերուն կ'արտայայտուին տարուան բոլոր եղանակները՝ իրենց նրբերանգներով:
Գետեր ու Լիճեր Խմբագրել
Արագած նշանաւոր է իր սառնորակ աղբիւրներով, որոնք ձիւնահալի ջուրերու ու սառնադաշտերու հետ միասին սկիզբ տուած են շարք մը գետերու ու գետակներու (Գեղարոտ, Ամբերդ, Մանթաշ, Նարիշտ, Գետաձոր, Ծաղկահովիտ եւ այլն): Արագածի ընդերքի ջուրերով կը սնուի նաեւ Մեծամօր լիճը: Գագաթին եւ լանջերուն կան քանի մը տասնեակ գեղատեսիլ լճակներ (Քարի, Ամբերդի, Լեսինգի, որթախեղդ, Ումրոյ եւ այլն): Անոնցմէ ամէնէն մեծը Քարի լիճն է, որ ունի քաղցրահամ ջուր եւ կը գտնուի 3200 մ բարձրութեան վրայ: Լիճին, առանձնապէս, հրապոյր կու տան շրջակայ ալպեան մարգագետիները, բազմագոյն ծաղիկները, լեռնային մաքուր օդը եւ Արագածի ձիւնափայլ գագաթին մերձակցութիւնը: Փարթամ մարգագետիններուն մէջ տարածուած են անուշահոտ ծաղիկներ (մանուշակ, վայրի շուշան, կակաչ, զանգակածաղիկ եւ այլն): Պատմիչները կը վկայեն, թէ նախապէս Արագածը ծածկուած է փարթամ անտառներով, ուր ապրած են վայրի անասուններ:
Ճոխ բուսականութեամբ ծածկուած հիասքանչ գետահովիտներով ու ձորակներով հոսող գետերը տեղ-տեղ կը յառաջացնեն ջրվէժներու սահանքներ:
Մօտակայ Քաղաքները Խմբագրել
Լերան շրջակայքը գտնուող քաղաքներէն են Աշտարակը՝ հարաւ-արեւելքին, Ապարանը՝ հիւսիս-արեւելքին, Արթիկը՝ հիւսիս-արեւմուտքին եւ Թալինը՝ հարաւ-արեւմուտքին: Լերան միւս կողմերը կան այլ քաղաքներ եւ գիւղեր:
Աւանդութիւններ Խմբագրել
Աւանդութիւնը կը պատմէ, թէ հայոց լեռները ժամանակին յաղթանդամ ու հսկայ եղբայրներ էին: Ամէն օր վաղ առաւօտուն արթննալով՝ սովորութիւն ունէին նախ իրենց գօտիները կապելու, ապա իրարու բարեւելու: Ժամանակ մը ետք, անոնք կը ծերանան եւ կը սկսին աւելի ուշ արթննալ: Օր մըն ալ արթննալով՝ հակառակ իրենց սովորութեան, առանց գօտիները կապելու, կը բարեւեն իրարու: Աստուած այդ տեսնելով՝ կը բարկանայ, կը պատժէ եղբայրները: Անոնք կը քարանան՝ կը դառնան լեռներ, գօտիները կը դառնան կանաչ դաշտեր, իսկ քարացած եղբայրներուն արցունքները կը դառնան անմահական աղբիւրներ:
Այդ հսկաներուն մեծութեամբ չորրորդը Արագածն է՝ Մեծ Մասիսէն, Սաւալանէն եւ Սիփանէն ետք:
Արագածի մեղմաթեք լանջերը շատ ջրառատ են, բերրի եւ ծածկուած են ալպեան մարգագետիններով ու արօտավայրերով: Այս տեսակէտէն Արագածը Մասիսին հակոտնեան է:
Ժողովուրդը կը պատմէ այլ աւանդութիւն մը եւս.
Ժամանակին Մասիսն ու Արագածը շատ սիրով քոյրեր եղած են: Օր մը, ինչպէս կը պատահի, անոնք կը կռուին: Մէկը կ'ըսէ՝ «Ես եմ լաւը, աւելի բարձրը», միւսը՝ «Ես քեզմէ ե՛ւ աւելի բարձր եմ, ե՛ւ աւելի գեղեցիկ»: Շտապ կը հասնի Մարութա լեռը եւ կը փորձէ հաշտեցնել երկու քոյրերը, սակայն ի զուր. կը ձգէ եւ կը հեռանայ, անիծելով զանոնք: Անէծքը չարագուշակ էր. «Թող Մասիսն ու Արագածը այնպէս բաժնուին իրարմէ, որ ալ երբեք չհանդիպին»: Իր կարգին Մասիսը Արագածը կ'անիծէ, որ երբեք վիշտը դուրս չգայ իր սիրտէն, եւ արցունքը չպակսի աչքերէն: Արագածն ալ Մասիսը կ'անիծէ, որ վիշտէն չորնայ, աշխարհի երեսին մարդ չբարձրանայ իր կատարը ու վրան մատաղ չմորթուի: Այդպէս ալ կը կատարուի: Արագածի գագաթին արցունքէն լիճ մը կը գոյանայ եւ փէշերէն հազարաւոր աղբիւրներ կը բխին: Իսկ Մասիսը կը ցամքի, կը չորնայ, ոչ ոք կը բարձրանայ գագաթը, ո՛չ ալ մատաղ կը մորթուի հոն:
Կլիմայ Խմբագրել
Արագածի կլիման կը փոխուի ըստ բարձրութեան. լանջերուն ամրան չափաւոր տաք է, ձմրան՝ ցուրտ, գագաթնային գօտիին մէջ ցուրտ է նաեւ ամրան, իսկ ձմեռը երկարատեւ է, խստաշունչ ու ձիւնառատ՝ տարեկան 250 օր կայուն ձիւնածածկոյթով[5]:
Արագածի մշակութային կոթողները Խմբագրել
Արագածի լանջերուն պահպանուած են ոռոգման հնագոյն ցանցի հետքեր, ակունքներուն կանգնած են ջուրի պաշտամունքը խորհրդանշող «վիշապ» կոչուող կոթողներ եւ միջնադարեան ճարտարապետութեան ուշագրաւ կառոյցներ (Ամբերդ, Բիւրական եւ այլն):
Հարաւ-արեւելեան լանջերուն Բիւրականի աստղադիտարանն է, մերձգագաթային սարաւանդին վրայ` Տիեզերական ճառագայթներու հետազօտման բարձրալեռ օդերեւութաբանական կայանները, Մանթաշի հովիտին մէջ`մեծ ջրամբարը:
Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել
- ↑ Հայկական սովետական հանրագիտարան / խմբ. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — Հայկական հանրագիտարան հրատարակչություն, 1974.
- ↑ https://www.peakbagger.com/peak.aspx?pid=10432
- ↑ «Արագած - ArmGeo - Armenian Geographic»։ ArmGeo - Armenian Geographic (en-US)։ արտագրուած է՝ 2015-11-19
- ↑ Արագածի չորս գագաթները
- ↑ կլիման
Օգտագործուած գրականութիւն Խմբագրել
- Երեւանի Համալսարանական Հրատարակչութիւն, Երեւան 1970
- Հեղինակներ՝ Թ. Խ. Յակոբեան, Կ.Օ. Օհանեան, Գ. Ե. Աւագեան, Խ. Ե. Նազարեան
- Երեւանի համալսարանի տպարան, 1975
- Հրատարակչութեան խմբագիր՝ Ա. Մ. Գաբրիէլեան