Արարատեան Դաշտ

Արարատեան Դաշտ, Արարատեան գոգաւորութեան (փոս կամարաձեւ, գոգաձեւ - անգլ.՝concave) յատակն է՝ լի լճագետային, հեղեղաբերուկ նստուածքներով եւ լաւաներով։ Հայկական լեռնաշխարհի ընդարձակ հարթավայրերէն մէկը՝ Միջին Արաքսեան գոգաւորութեան ամէնէն ցած մասը (բարձրութիւնը 800 - 1000 մ)։

Անուանում

Պէտք է ըսել եւ գրել Արարատեան դաշտ եւ ոչ թէ դաշտավայր։ Աւանդաբար դաշտավայր անունը կը տրուի այն հարթավայրերուն, որոնք ծովու մակարդակէն բարձր են ոչ աւելի քան 200 մեթր, ինչպիսին են Ամազոնի, արեւմտեան-սիպերական, Մերձկասպեան եւ այլ դաշտավայրերը։

Դիրքը

Արարատեան դաշտը շրջապատուած է Արագած, Գեղամայ, Արարատ եւ Հայկական պար լեռներով։ Կ՝երկարաձգուի հիւսիս-արեւմուտքէն հարաւ-արեւելք, աւելի քան 200 քմ, լայնութիւնը 20 - 45 քմ է, տարածութիւնը՝ մօտ 6600 քմ²։ Արարատեան դաշտը միջլեռնային բնական կերտուած (tectonic) իջուածք է։ Հիմքին մէջ հնագոյն փոխակերպական կամ փոփոխելի (metamorphic) ապառաժներ եւ հնակենդանական (Paleogene epoch երկրաբանական դարաշրջան) կրաքարաաւազաքարային շերտով ծածկուած («փէյլէըճին»-«Նիոճին»)ի (անգլ.՝Paleogene-neogenini epoch - երկրաբանական դարաշրջան) աւազաքարա-կաւա-կրաւազ (անգլ.՝ marl- կրաւազ կամ կաւային հող) նստուածքներով կամ մնացուկներով (sediments residues), վերին շերտերը (մօտ 400 մ հզօրութեամբ)՝ (anthropogenic մարդկանց ձեռքով բնութեան վրայ ներգործող փոփոխութիւններ) «անթրըփէճենիք» գետալճային նստուացքներով կամ մնացուկներով։ Մակերեւոյթը հարթ է, Արաքսի ձախափնեայ մասը՝ թոյլ զառիվայրով, նախալեռնային մասը՝ ալիքաւոր, աջափնեայ մասը լաւ արտայայտուած են աստիճանաձեւ բարձր դարատափերը (terraces)։

Արարատեան դաշտով կը հոսի Արաքս գետը՝ զայն բաժնելով հիւսիսային, հիւսիս-արեւելեան եւ հարաւային, հարաւ-արեւմտեան (այժմ՝ Թուրքիա եւ Իրան) հատուածներու։ Արաքսի եւ Սեւջուրի ափերը ծածկուած են եղէգնուտներով: Գետերն են` Արաքսը իր վտակներով` Քասախ, Հրազդան, Ազատ, Վետի եւ Սեւջուր (Մեծամօր), որոնք կը վարարին գարնան եւ ամրան սկիզբը եւ յաճախ կը փոխեն իրենց հունը: Ամրան գետերուն մէկ մասը բոլորովին կը ցամքի:

Երկրաբանական ելեւէջքի կարեւոր տարրերէն են մնացորդամաշուած կամ փաղաղուած (erosion) (Խորվիրապ, Սարիպապ) եւ հրաբուխային կոները (cone) բլուրները։ Արարատեան դաշտը «Գայլ»ի մուտքով կը բաժնուի Նախիջեւանեան հարթութենէն (Շարուրի դաշտ)։

Արարատեան դաշտին տեղ-տեղ կը բարձրանան ծալքաբեկորաւոր հիմքի ելուստներ, այսինքն ցցունք (ելունդ կամ կարկառուածք) (Խորվիրապ, Սարիպապ, Սալհովիտ) կամ խարամային կոներ (cone) (Դաւիթի բլուր, Մեծամօր)։

Ընդհանրապէս չոր եւ անջրդի կիսանապատային դաշտավայրին մէջ կան ճախճախուտներ. տարածուած են ջրային, աղասէր թփուտները` գեղածնկիկ, հազարտերեւուկ եւ բուրումնաւէտ օշինդրներ:

Կլիմայ

Կլիման չոր ցամաքային է. ամառը` սաստիկ տաք, եւ ջերմաստիճանը 24-էն մինչեւ 42-ի կը բարձրանայ: Իրիկնադէմին սակայն, լեռներէն փչող հովերը տաքը կը մեղմեն. յիշենք Կոմիտաս վարդապետին «Հով արէք սարեր» երգը: Ձմեռը ցուրտ է, ամպամած եւ ջերմաստիճանը զերոյէն վար 4-էն 6 կ՛իջնէ. երբեմն ալ` զերոյէն վար մինչեւ 33 աստիճան: Գարունը կարճատեւ է եւ փոփոխական, իսկ աշունը` տաք եւ արեւոտ: Տարեկան տեղումները 250-էն 350 միլլիմեթր են:

Անասուններ

Անասուններէն նշանաւոր են օձը, մողէսը, մորեխը, ուտիճը, մրջիւնը, կարիճը, գայլը, արջը, աղուէսը, եղէգնակատուն, այծեամը, նապաստակը, ճագարամուկը, կզաքիսը եւ գորշուկը. կան տեսակաւոր թռչուններ: Անցեալին միջատի տեսակ մը կար (որդան կարմիր), որմէ կը ստացուէր կարմիր ներկը: Այդ միջատը յայտնաբերուած է աղուտներուն մօտ:

Բուսականութիւն

Արհեստական ոռոգման շնորհիւ զարգացած է երկրագործութիւնը. կը մշակեն գլխաւորաբար խաղող, ծիրան, խնձոր, դեղձ, կեռաս, սերկեւիլ, ընկոյզ եւ բանջարեղէն. կը զբաղին անասնապահութեամբ եւ թռչնաբուծութեամբ:

հեղինակ` Գէորգ Պաշինճաղեան (1912)

Ծանօթագրութիւններ

Այս յօդուածի նախնական տարբերակը կամ անկէ մաս մը վերցուած է Հայկական Սովետական Հանրագիտարանէն, որուն նիւթերը հրատարակուած են` Քրիէյթիվ Քամմընզ Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թոյլատրագրի ներքոյ։