Լիբանանի Հայերը

Լիբանանի հայերը, կը կազմէին 300.000 սակայն պատերազմի հետեւանքով երկրէն գաղթած են 50.000 հայ եւ ներկայիս կը կազմեն 250.000 կամ երկրի բնակչութեան 6.50%-ը։ Դիվանագիտական հարաբերութիւններ Հայաստանի Հանրապետութեան եւ Լիբանանի հանրապետութեան միջեւ հաստատուած են 1992-ին։

Լիբանանի դրօշակ

Մօտ 10,000 հայեր 2006 Ապրիլ 24-ին՝ Հայոց Ցեղասպանութեան 91 ամեակին նուիրուած

Հին շրջան

Լիբանանի ներկայիս տարածքին հայեր բնակած են հնագոյն ժամանակներէն։ Լիբանանի հայկական գաղութը գոյատեւած է անընդհատ՝ պարբերաբար համալրուելով Հայաստանէն գաղթած ստուար խումբերով եւ երբեմն կարեւոր դեր է կատարած է հայ ժողովուրդի կեանքին։ Ըստ հռոմէական պատմիչներու՝ մ.թ.ա. IV-III դդ. հայ առեւտրականները Սիտոնի (Սայտա)եւ Տյուրոսի (Սուր) շուկաներն բերած են Հայաստանի գինին, մրգեղենը, անտառանիւթը, որդան կարմիրը եւ այլ ապրանքներ։ Տիգրան Բ. Մեծ արքան (մ.թ.ա. 95-55) զգալի թիւով հայեր վերաբնակցուցած է Ասորիքի մէջ եւ անոր հարող փյունիկեան տարածքին մէջ։

Միջին դարեր

Սելջուկյան արշավանքների ժամանակաշրջանում (XI-XII դդ.) Հայաստանից «հազարք առ հազարս եւ բիւրք առ բիւրս» գաղթել են Կիլիկիա, Ասորիք, մասամբ՝ Լիբանան։ XII-XIII դդ. Լիբանանի նավահանգստային Տրիպոլի եւ Սայդա քաղաքներում հիշվում են հայ համայնքներ, որոնք Կիլիկիայի հայկական պետության անկումից հետո ավելի են ստվարացել։

12-րդ դարու սկզբին խաչակիրները Լիբանանի լեռներուն վրայ հանդիպած են հայկական բազմաթիւ բնակավայրերու։ Կ՝ենդադրուի, որ անոնց հայազգի բնակիչները հետագայ դարերուն ամբողջովին ձուլուած են մարոնիտ եկեղեցւոյ հետեւորդներուն եւ 15-17-րդ դարերուն ասորախոսութիւնէն անցած արաբախոսութեան։ Այս հայկական զանգվուածը հիմնովին ձուլուած է։ Հայկական թոյլ ինքնագիտակցութիւնը այսօր պահպանուած է այն գաղթականներու սերունդներուն մօտ, որոնք ընդունած ըլլալով կաթոլիկութիւնը եւ հալածուելով Հայ Առաքելական եկեղեցոյ կողմէն, 18-րդ դարու առաջին կեսին հաստատուած են Լեռնալիբանանի որոշ շրջաններուն ու ժամանակի ընթացքին ձուլուած են մարոնիտներուն։

Հայերու հոսքը դէպի Լիբանան մեծացած է XVIIդ. Կիսուն, երբ տեղի իշխանապետներն ու մարոնական աւատատէրերը, ձգտելով ամրապնդել կիսանկախութեան իրենց հենարանները, ապաստան տուած են օսմանեան լուծէն փախչող քրիստոնեաներուն։ 1721-ին հայ կաթոլիկական նորաստեղծ Անտոնեան միաբանութիւնը Ղոսթա գիւղի մերձակայքին կառուցած է Քրեյմի Ամենափրկչեան, իսկ աւելի ուշ՝ Ղազիր գիւղէն ոչ հեռու Բեյթ Խաշբոյի վանքերը, որոնք գործած են մինչեւ XIXդ. կեսը։ Սկզբնական տարիներին հաստատուած է Քրեյմուի իր նստավայրնը, 1742-ին Հռոմի պապէն պաշտօնական ճանաչման արժանացած հայ կաթոլիկ առաջին կաթողիկոսը՝ Աբրահամ Պետրոս Ա. Արծիվեանը (գահակալած է 1742-49-ին)։ Անոր հրամանով 1749-ին կառուցուած է Զմմառի հայ կաթողիկէ վանքը, որ մինչեւ 1866 ծառայած է իբրեւ հայ կաթոլիկ կաթողիկոսի նստավայր։

Նոր դար

Լիբանանահայ համայնքը աւելի ստուարացած է XIXդ. 20-30-ական թթ. Կ. Պոլսոյ եւ Թուրքիոյ գաւառներուն մէջ բորբոքուած հակակաթոլիկական հալածանքներէն փախածներու հաշուին։ Հայ կաթոլիկ գաղթականներու մեծ մասը, սակայն, շուտով ձուլուած է դաւանակէն քրիստոնիա արաբներու հետ։ Հետագային Լիբանանի մէջ հաստատուած են նաեւ թուրք կառավարողներու 1894-96-ի եւ 1909-ի բռնութիւններէն փախած հայեր, գլխավորաբար՝ առաքելական համայնքէն։ Հայերուն դեպի Լիբանան է հրապուրած է ոչ միայն բնիկների բարիացակամութիւնը, այլեւ 1861-ին անոր լեռնային մասին (Ջաբալ Լուբնան) ինքնավարութեան հաստատումէն տեղի վարչակառավարման մարմնին որոշ հայազգի պաշտոնեաներու ներկայութիւնը։ Լիբանանի լեռան կառավարիչներէն երկուքը եղած են հայազգի կաթոլիկ պետական գործիչներ։ 1861-68-ին Տաուտ փաշան (Կարապետ Արթին Տավուտեան, 1816-73) վարած է երկրամասի ինքնավարութիւնը անձեռնմխելի պահելու, համայնքները միմեանց շաղկապելու, առեւտրատնտեսական եւ կրթամշակութային վերելքը խթանելու քաղաքականութիւն, իսկ1912-15-ին Հովհաննես փաշա Գույումճեանը (1858-1933) ձգտած է շրջանի բնակչութիւնը զերծ պահել երիտթուրքերու ճնշումներէն։ Քաղաքաշինութեան ասպարեզին Մուհանդիզը (Մանուկ Մանուկեան, 1841-1925) շուրջ 50 տարի գլխաւորած է Դամասկոսի եւ Պէյրութի ճարտարագիտա-ճարտարապետական վարչութիւններ, Պէյրութի մէջ կառուցած է ճանապարհներ եւ հասարակական օգտագործման շէնքեր։ 1904-ին հայազգի Էմիլ Խաշոն նշանակուած է Լիբանանի լեռան գլխաւոր ճարտարագետի պաշտոնին, աչքարու դարձած է ջրաբաշխական բազմաթիւ աշխատանքներով։ 1862-էն շարք մը արեւմտահայ գործիչներ բազմաթիւ անքամներ առաջարկած են Օսմանեան կայսրութեան սահմաններուն Հայկական հարցը լուծել՝ հայերով բնակեցուած նահանգները շնորհելով Լիբանանի լեռան նման կարգավիճակ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին Լիբանան լեռանը անմիջականօրեն հարող Պէյրութ քաղաքին մէջ ապրած են շուրջ 1500 հայեր, որոնք մեծ մասամբ Ատանայէն, Մարաշէն, Եդեսիայէն, Տիարպեքիրէն, Ակնէն, Կ.Պոլսէն, Պաղտատէն եւ այլ վայրերէն գաղթածներ էին։ Զգալի թիւ կը կազմեն նաեւ Լիբանանի ծովաբնակ միւս քաղաքներուն եւ լեռնային բնակավայրերու հայերը։ 1895-ին Սուր քաղաքի շրջակայ գիւղերուն մէջ բնակուած է շուրջ 500, իսկ Մերջայնի մէջ՝ 200 հայ։

Լիբանանահայերը դեռեւս XIX դ. բաժանուած են կրօնադավանական երեք համայնքի։ Առաքելականները ենթարկուած են Երուսաղեմի հայոց պատրիարքի կողմէմ նշանակուած հոգեւոր տեսուչներուն, Պէյրութի մէջ ունեցած են Ս.Նշան եկեղեցին (1851-էն), անոր կից հոգետուն, փոխանորդարան, դպրոց եւ գերեզմանատուն։ Կաթոլիկ համայնքը վարչականորեն կապուած է Զմմառի վանքին հետ, Պէյրութի մէջ ունեցած է Ս. Եղիա եկեղեցին (1890-էն), Ս. Հայտնութեան մատուռը եւ այլ գերեզմանատուն մը։ Ավետարանականները, փոքրաթիւ ըլլալով, միախառնուած են դավանակի արաբներուն կամ Եւրոպացիներուն։ Լիբանանի հայերը հիմնականում զբաղուած են առեւտուրով եւ արհեստներով, փոքր մասը՝ հողագործութեամբ։ 1840-ական թթ., երբ Լիբանանը սկսած է ներգրավել համաշխարհային կապիտալիստական շուկայի ոլորտը, հայերու դերը մեծցած է հատկապես առեւտրուի ասպարեզին մէջ։ Հետագայ տարիներուն պէյրութահայ խոշոր առեւտրականներ Անտոն Մասրին (Մսրլեան), Հաննա (Հովհաննես) Ղուկասը եւ ուրիշներ, որոնք հիմնադրած էին «Հայկական շուկան» («Սուք ալարման», աւերուած է 1976-ին՝ քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ), իրենց ձեռքն առած են Մերսինէն մինչեւ Գազա նաւահանգստային մաքսատներու կապալային շահագործման մենաշնորհը եւ գործարար կապեր պահպանած ոչ միայն Օսմանեան կայսրութեան տարբեր շրջաններուն, այլեւ Անգլիայի, Ֆրանսիայի եւ եւրոպական այլ երկրներու հետ՝ զբաղուելով ներմուծվուող, տարանցիկ, մասամբ ալ արտահանուող առեւտուրով։

Լիբանանի ներկայիս տարածքին վրայ բնակող հայերը Մեծ եղեռնի օրերուն չեն տեղահանվուած։ Առաջին համաշխարհային պատերազմին ֆրանսական զորքերու կազմին կռուող հայ լեգեոնականները 1918-ի հոկտեմբերին մասնակցած են Պէյրութէն եւ Լիբանանի ծովաբնակ քաղաքներէպ օսմանեան բանակի արտաքսմանը։ Լիբանանի՝ ֆրանսական իշխանութեանը ենթարկուելէն յետոյ, եղեռնէն փրկուած տասնեակ հազարաւոր հայեր ապաստան գտած են այնտեղ՝ հիմնելով հայկական նոր եւ հոծ գաղութ մը։ 1920-ական թթ. սկզբին անոնց միացած են ֆրանսացիներու կողմէն քեմալականներուն հանձնուած Կիլիկիայէն գաղթած բազմահազար հայեր։ 1923-24-ինԼիբանանի մէջ բնակած են շուրջ 35-40 հզ հայ գաղթականներ եւ որբեր։ Անոնցմէ շուրջ 25 հզ Կիլիկիայէն էին, շուրջ 8 հզ՝ Անատոլիայէն, իսկ մօտ 5 հզ՝ Արեւմտեան Հայաստանի տարբեր շրջաններէն։ Նորեկ գաղթականներէն շատերը, չդիմանալով Լիբանանի մէջ իրենց դեմ ծառացած տնտեսական, կենցաղային եւ այլ դժուարութիւններուն, 1920-ական թթ. վերջին գաղթած են Հարաւային Ամերիկա։ 1932-ին մարդահամարի տուեալներով Լիբանանի մէջ բնակած են 26,102 հայ առաքելական եւ 5890 հայ կաթոլիկ քաղաքացիներ։ Հայ աւետարանականները, Լիբանանի իբրեւ առանձին կրօնական համայնք ճանաչուած չըլլալով, մարդահամարի տուեալներուն առանձին չեն յիշատակուած։ Հայ եւ արաբ աւետարանականները միասնաբար եղած են 6869 հոգի։ Կ՛ենթադրուի, թե անոնցմէ շուրջ 3 հզը հայեր էին։ Այսպիսով, 1932-ին հայերը կազմած են Լիբանանի ընդհանուր բնակչութեան շուրջ 4 տոկոսը։ 1939-ին հազարաւոր նոր հայ գաղթականներ Լիբանան եկած են Թուրքիային յանձնուած Ալեքսանդրետի սանջակէն։ Ըստ մօտաւոր հաշիվներու՝ 1945-ի վերջը Լիբանանի մէջ բնակած են 50802 հայ առաքելականներ եւ 10261 հայ կաթոլիկներ։ Տեղաբնիկներու հետ համեմատաբար բարւօք փոխյարաբերութիւններու պայմաններուն մէջ հայ գաղթականներու մեծագոյն մասը 1930-ական թթ. դուրս եկած է Պէյրութի մոտակայքին հաստատուած գաղթականներու վրանաքաղաքին մէջ, գլխաւորաբար վերայիմնաւորուած է նորաստեղծ Նոր Սիս, Նոր Հաճըն, Նոր Մարաշ, Նոր Ադանա եւ այլ թաղամասերուն մէջ, կարճ ժամանակամիջոցի մէջ ամուր կռվաններ ստեղծած Լիբանանի տնտեսութեան տարբեր բնագավառներուն մէջ։

Շարք մը արհեստներ (կօշկակարութիւն, ասեղնագործութիւն, ոսկերչութիւն, որմնադրութիւն, դերձակութիւն, ատաղձագործութիւն եւն) հիմնականին մէջ կենտրոնացած են հայերի ձեռքուն մէջ։ Հայերը հիմնած են նաեւ գորգագործական, մետաքսագործական, մետաղագործական, կաշեգործական, հիւսվածքեղենի, սննդարդիւնաբերական եւ այլ մանուֆակտուրաներ, որոնք հետագային վերածուած են ժամանակակից գործարաններու։ Առաւել խոշորներէն են եղած են Պողոս Նաճարեանի, Պարսումեանի եւ Փոլատեանի՝ մետաղաձուլական-սարքաշինական, Գեւորգ Չաթալպաշեանի՝ կաշեգործական, Խանամիրեան-Տետեեանի՝ կօշիկի, Չելեպի եղբայրներու՝ հրուշակեղենի, Սարգիս Պագգալեանի՝ ալիւրի, Հովհաննես Թաշճեանի՝ գորգագործական, Սարհատեան եղբայրներու եւ Ապրո Ապրոեանի հիւսուածքեղենի ձեռնարկութիւնները։ Աչքի մտած են նաեւ շարք մը հայ խոշոր ու միջին առեւտրականներ։

Ֆրանսական իշխանութիւնները Լիբանանի մէջ անփոփոխ պահած են օսմանեան դարաշրջաէն աւանդուած համայնքային դրութիւնը։ 1924-ի օգոստոսէն Լիբանանի քաղաքացիութեան իրաւունք ձեռք բերած հայ առաքելական գաղթականներու համայնքային կազմակերպութեան հիմք ընդունուած է արեւմտահայերի 1860-ի Ազգային սահմանադրութիւնը։ 1930-ին Պէյրութի հիւսիսը գտնուող Անթիլաս աւանը տեղափոխուած է Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութիւնը, որ ֆրանսական իշխանութիւններու կողմէն (եւ Մայր աթոռ Ս. էջմիածնի հավանութեամբ) ճանաչցուած է Լիբանանի, Սուրիայի եւ Կիպրոսի առաքելական հայերու հոգեւոր կենդրոն։ 1929-ին Երուսաղեմի հայոց պատրիարքութիւնը Կիլիկիայի կաթողիկոսութեանը փոխանցած էր Լիբանանի իր բոլոր կալուածներն ու վարչական իրաւաութիւնները։ 1931-ին Կ. Պոլսէն Լիբանան վերափոխադրուած են նաեւ Հայ կաթողիկէ կաթողիկոս-պատրիարքութիւնը։ Լիբանանի հայերու տնտեսական վերելքը շարունակուած է 1943-ին երկրի անկախացումէն յետոձյ։ 1960-ական թթ. սկզբին հայ բուրժուազիային կը պատկանէր Լիբանանի խոշոր արդիւնաբերական եւ մանր արհեստաւորական ձեռնարկութիւններու, ներդրուած կապիտալի եւ խոշոր ներմուծումներու կարեւոր մէկ բաժինը։ Պատկառելի եղած է նաեւ Լիբանանի հայ բժիշկներիու (6%), ատամնաբոյժներու (25%), դեղագործներներու (23%), ճարտարագետներու (10%) տեսակարար կշիռը (ըստ 1975-ի տվյալների)։ Սակաւաթիւ եղած են հայազգի իրաւաբանները, որովհետեւ լիբանանահայերու առաջին սերունդները լաւ չեն տիրապետած պետական լեզուին՝ արաբերէնին, որով կը կատարուին երկրին իրաւաբանական աշխատանքները։ 1940-ական թթ. երկրորդ կեէսէն Սփիւռքի մէջ գործող հայ ազգային երեք կուսակցութիւնները աստիճանաբար Պէյրութ տեղափոխուած են իրենց կենդրոնական մարմինները։

1946-48-ի զանգուածային հայրենադարձութեան օրերուն Լիբանանիէն Հայաստան ներգաղթած են շուրջ 10 հզ հայ։ 1953-ին Լիբանանի մէջ կը բնակէին 69 հզ հայ առաքելականներ եւ 15 հզ հայ կաթոլիկներ։ 1960-ական թթ. Լիբանանի մէջ հաստատուած են բազմահազար սուրիահայեր (հրապուրուած երկրի աւելի ազատ քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային մթնոլորտով)։ 1975-ի քաղաքացիական պատերազմի նախօրեակին Լիբանանի մէջ կը բնակէր շուրջ 200 հզ հայ (որոնցմէ շուրջ 60 հզ սակայն, հիմնականին՝ սուրիահայեր ու պաղեստինահայեր, երկար ժամանակ զրկուած էր լիբանանեան քաղաքացիութիւն ստանալու իրաւունքէն)։

1975-90-ին քաղաքացիական պատերազմը հարիւրաւոր զոհեր եւ նիւթական ծանրագոյն վնասներ պատճառած է Լիբանանի հայերուն։ Բազմահազար հայեր գաղթած են ԱՄՆ, Գանատա, Ֆրանսա, Ավստրալիա։ Լիբանանի մէջ 1932-էն յետոյ պաշտօնական մարդահամար չէ կատարուած։ Ներկայիս այլազան աղբիւրներ քաղաքացիական պատերազմի աւարտէն յետոյ Լիբանանի մէջ մնացած հայերու թիւը կը հաստատեն 60-100 հզ (առաւել հավանական կը համարուի 70-80 հզ)։ Ըստ պաշտօնական տուեալներու՝ Լիբանանի 2000-ի խորհրդարանական ընտրութիւններու ընթացքին ընտրացուցակներուն մէջ նշուած են 91706 հայ առաքելական եւ 19856 հայ կաթոլիկ քուեարկողներ՝ կազմելով Լիբանանի ընտրողնեներու ընդհանուր թիւի շուրջ 4%-ը (Լիբանանի մէջ քուեարկելու իրաւունք ունին 21 տարին լրացած քաղաքացիները, իսկ այդ ցանկերուն մէջ շուրջ 120 հզ ընտրողներու կրօնադավանական պատկանելիութիւնը տարբեր պատճառներով չէ նշուած)։ Ընտրութիւններուն մասնակցած են նաեւ ընդամենը 16,835 հայ առաքելական եւ 2571 հայ կաթոլիկ ընտրողներ, այսինքն՝ մասնակիցներու ընդհանուր թիւը միայն 1,9%-ը։ Հայերու մասնակցութեան այս տոկոսը շուրջ 20%-ով աւելի ցած է համալիբանանեան միջինէն։ Մասնակցութեան այս համեմատաբար ցած տոկոսը կարելի է մասամբ բացատրել այն հանգամանքով, որ քաղաքացիական պատերազմի եւ հետագայ տարիներուն բազմաթիւ հայեր արտագաղթելով հանդերձ Լիբանանէն, դեռեւս կը պահպանեն իրենց լիբանանեան քաղաքացիութիւնը (Լիբանանի օրենսդրութիւնը ընտրութեան օրը երկրէն դուրս գտնուող քաղաքացիներու մասնակցութեան իրաւունքը չի ճանաչնար)։ Իբրեւ առանձին համայնք չճանաչուած հայ աւետարանականներու թիւին եւ մասնակցութեան տոկոսին վերաբերող տուեալներ չկան։

Լիբանանի պետական համակարգը երկրին բնակող տարբեր կրօնադավանական համայնքներիու միջեւ գործակցութեան եւ իշխանութեան բաժանման հիման վրայ։ Հայ առաքելականները կը համարուին երկրի 7-րդ խոշորագոյն համայնքը։ Հայ առաքելականները (1934-էն) ու կաթոլիկները (951-էն) Լիբանանի խորհրդարանի մէջ Պէյրութի քաղաքային խորհրդին) ունին իրենց մշտական ներկայացուցիչները։ 1992-էն Լիբանանի խորհրդարանի 128 պատգամաւորական աթոռներէն 5-ը վերապահուած է հայ առաքելական, իսկ 1-ը՝ հայ կաթոլիկ համայնքին։ Հայ աւետարանական թեկնածուները կարող են պայքարիլ հայ եւ արաբ աւետարանականներուն միասնաբար հատկացուած միակ խորհրդարանական տեղի համար։ Լիբանանի հայերը ներկայացուած են տեղական ինքնակառավարման մարմիններուն, երկրի դիվանագիտական կորպուսին։ 1983-էն Լիբանանի մէջ կը գործէ պարտադիր զինծառայութեան օրէնքը։ Լիբանանահայ երիտասարդները եւս պարտաւոր են մէկ տարի ժամկետով ծառայել երկրի զինուած ուժերուն, իսկ զինուորական ասպարէզը կամաւոր ընտրած ու սպայական աստիճանի հասած հայերը սակաւաթիւ են։

Տարբեր ժամանակներու Լիբանանի խորհրդարանի պատգամաւոր ընտրուած են հայ առաքելական համայնքէն Վահրամ Լեյլեկեանը (1934-39), Խոսրով Թյութիւնճեանը (1937-39), Հրաչյա Շամլեանը (1943-47), Մովսես Տեր-Գալուստեանը (1943-72), Մելքոն Հայրապետեանը (1947-53), Տիգրան Թոսպաթը (1951-60), Խաչիկ Պապիկեանը (1957-99), Վարդգես Շամլեանր (1960-64), Սուրեն Խանամիրեանը (1960-96), Անդրե Թապուրեանը (1964-72, 1999-2000), Արա Երեւանեանը (1972-91), Մելքոն Էպլիղաթեանը (1972-92), Շահէ Պարսումեանը (1991-96), Եղիա Ճերեճեանը (1992-էն), Ժորժ Գասարճին (1992-էն), Սեպուհ Հովնանեանը (1996-էն), Յակոբ Տեմիրճեանը (1996-2000), Յակոբ Գասարճեանը (2000-էն), Ժան Օղասապեանը (2000-էն), հայ կաթողիկե համայնքից՝ Աբդալլահ Իսհակը (1929-32), Ժոզեֆ Շադերը (1951-75), Անտուան Շադերը (1991-92), Յակոբ (Ժակ) Չուխատարեանը (1992-2000) եւ Սերժ Թուրսարգիսեանը (2000-էն), հայ աւետարանական համայնքէն՝ Անդրանիկ Մանուկեանը (1972-92), Նուրիճան Տեմիրճեանը (1992-96) եւ Աբրահամ Տետեեանը (1996-2000)։

Միաժամանակ 1961-էն Լիբանանի տարբեր կառավարութիւններուն նախարարական պաշտօններ վարած են շարք մը հայազգի գործիչներ։ Ժոզեֆ Շադերը եղած է պլանաւորման (1958) եւ պետական (1973-74), Խաչիկ Պապիկեանը՝ վարչական բարեփոխումներու (1960-61), առողջապահութեան (1969), զբոսաշրջութեան (1969-70), տեղեկատվութեան (1972- 1973), պլանաւորման (1973) եւ արդարադատութեան (1980-82 եւ 1989-1990), Սուրեն Խանամիրեանը՝ զբոսաշրջութեան (1973-75), նաւթի եւ արդիւնաբերութեան (1989-90), Յակոբ Չուխատարեանը՝ կենսոլորտի պետական (1989-90), Շահէ Պարսումեանը՝ պետական (1992-94), սոցիալական հարցերու (1994-95), նաւթի եւ արդիւնաբերութեան (1995-97), հետագային՝ միայն նաւթի (1997-98), Յակոբ Տեմիրճեանը՝ տնտեսութեան եւ առեւտուրի (1992-95), քաղաքապետական ու գիւղական հարցերու (1995-98), Արթիւր Նազարեանը՝ կենսոլորտի (1998-2000), Սեպուհ Հովնանեանը՝ երիտասարդութեան եւ սպորտի (2000-իէն), Քերիմ Բագրատունին՝ վարչական բարեփոխումներու (2003-էն) նախարար։ Միջհամայնքային անպաշտոն համաձայնութեամբ մշտապես հայ համայնքէն նշամակուած է նաեւ Լիբանանի կենդրոնական բանկի փոխկառավարիչներէն մեկը։ Առ այսօր այդ պաշտօնը զբաղած են Ժոզեֆ Ուղուրլեանը (1964-84), Մկրտիչ Պուլտուքեանը (1985-90), Կարապետ Գալայճեանը (1990-93), Հարութիւն Սամուելեանը (1993-2003) եւ Ալեն Պալեանը (2003-էն)։ Ներկայիս Լիբանանի տնտեսութեան, հատկապես՝ արդիւնաբերութեան, շինարարութեան եւ առեւեւտուրի բնագավառներուն մէջ շարունակուած են կարեւոր դիրքեր զբաղեցնել հայազգի Նազարեան, Պարսումեան, Տեմիրճեան, Տանձիկեան, Այանեան ընտանիքները, Աբրահամ Տետեեանը, Նուպար Վարդանեանը եւ ուրիշներ։ Լիբանանահայ բազմաթիւ գործարարներ ու արդիւնաբերողներ մաս կը կազմեն երկրի արդիւնաբերողներու ու առեւտրականներու միութիւններուն։ Այսուհանդերձ, լիբանանահայութեան մեծ մասը հետպատերազմեան տարիներուն՝ Լիբանանի բնակչութեան այլ խավերու հետ, կը շարունակեն կրել քաղաքացիական պատերազմի տնտեսական եւ սոցիալական ծանր հետեւանքները։

Լիբանանի հայ համայնքի կապերը Հայաստանի հետ զգալիօրէն սերտացուցած են 1950-ական թթ. 2-րդ կեսէն։ Հաստատուած է Երեւան-Պէյրութ օդային գիծ։ Հայաստանի բուհերուն մէջ ասպիրանտուրային սորուած են աւելի քան 300 լիբանանահայ երիտասարդներ։ Ամառային ամիսներուն, Հայաստանի մէջ վերաորակավորման դասընթացներու հրաւիրուած են լիբանանահայ դպրոցներու ուսուցիչներ, իսկ դպրոցականները իրենց ամառային արձակուրդը անցկացրած են Հայաստանի մանկապատանեկան ճամբարներուն։ Լիբանանի շարք մը հայկական դպրոցներուն մէջ հայերէն, հայ գրականութիւն եւ Հայաստանի աշխարհագրութիւն առարկաները սկսած են դասաւանդել Հայաստանէն առաքուած դասագիրքերով։ Լիբանանահայ քաղաքական լրագիրերէն «Արարատը», «Զարթոնքը» եւ «Կանչը» կանոնաւորապէս առաքուած են Հայաստան։ 1967-ին Արմենպրեսը ուղղակի հեռատիպային կապ հաստատած է Պէյրութի հետ։ Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմի ընթացքին, Մայր աթոռ Ս. էջմիածինը ու ՀԽՍՀ պետական մարմինները քանիցս մարդասիրական օժանդակութիւն ուղարկած են լիբանանահայ աղետիալներուն, դպրոցներուն ու համայնքային եւ այլ հաստատութիւններուն։ Սակայն Լիբանանի քաղաքացիական պատերազմը, 1988-էն Ղարաբաղեան շարժման ու ԽՍՀՄ փլուզման հետեւանքով ծաւալված քաղաքական ու տնտեսական իրադարձութիւնները ժամանակավորապես թուլացրած էին լիբանանահայ համայնքի կապերը Հայաստանի հետ։ 1988-ին ԽՍՀՄ իշխանութիւնները դադրեցուցած են Երեւան-Պէյրութ օդանաւային չվերթները, նուազած են Հայաստանի մէջ բարձրագոյն կրթութիւն ստացող լիբանանահայ ուսանողներու թիւը եւն։ Այսուհանդերձ, լիբանանահայութիւնը փորձած է տարբեր միջոցներով զորակցիլ Ղարաբաղեան շարժման, Հայաստանի մէջ 1988-ի Սպիտակի երկրաշարժէն յետոյ հանգանակել աւելի քան մէկ միլիոն ամերիկեան տոլար, որով Հայաստան ուղղարկուած է 42 տոննա նպաստ (սննդամթերք, դեղորայք եւն), հիմնովին արդիականացուած է Աւանի արհեստական մարմնանդամներու (պրոթեզներու) գործարանը, գումար հատկացուած է Գիւմրիի «Անի» թաղամասին 81 բնակարաններու կառուցմանը։

1991-ին Հայաստանի անկախութեան հռչակումէն յետոյ բարելաւուած են հարաբերութիւնները լիբանանահայութեան հետ։ 1993-ին վերաբացուած է Պէյրութ-Երեւան օդանաւային գիծը։ Նազարեան ընտանիքի ֆինանսաւորմամբ Պէյրութի մէջ կառուցուած է ՀՀ դեսպանատան շէնքը։ Կը Գործէ «Հայաստան» համահայկական հիմնադրամի տեղական մասնաճիւղը։ Պէյրութի հայ համայնքը կազմաւորուած է XIX դ. վերջին, աստիճանաբար ստուարացուած է առաջին համաշխարհային պատերազմէն յետոյ։ Քաղաքային բնակչութեան աճին զուգահեռ Պէյրութի ընդարձակման հետեւանքով ներկայիս անոր մէկ մասը կը կազմեն նախկին քաղաքի արեւելեան արուարձաններէն Պուրջ Համուտ հայաբնակ թաղամասն ու Մեծի Տանն Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան աթոռանիստ Անթիլիաս աւանը, թեեւ վերջիններս կը շարունակենք պահպանել տեղական ինքնակառավարման իրենց ուրոյն մարմինները։ Պէյրութոի եւ յիշեալ արւարձաններուն կը բնակին լիբանանահայերը գերակշռող մեծամասնութիւնը։ Հայերը հիմնականին արհեստաւորներ են, բանուորներ ու մանր առեւտրականներ։ Կան նաեւ խոշոր առեւտրականներ, ձեռնարկատէրեր, արդիւնաբերողներ, մեծ թիւով մտաւորականներ՝ բժիշկներ, ճարտարապետներ ու ճարտարագետներ, ուսուցիչներ, նկարիչներ, երաժիշտներ, գրողներ։ Պէյրութի մէծ կենդրոնացած են լիբանանահայ համայնքի ազգային հաստատութիւններու գեռակշիռ մասը։ Պէյրութի առաջին հայկական եկեղեցին՝ Ս. Նշանը, կառուցուած է 1851-ին, այժմ կը գործեն հայ առաքելական 8, կաթոլիկ՝ 4 եւ աւետարանական՝ 4 եկեղեցիներ, որոնց կից կան կիրակնօրեա դպրոցներ։ Առաջին հայկական դպրոցը բացուած է 1859-ին։ Ներկայիս (2003) կը գործեն մօտ 25 դպրոցներ, արհեստագիտական վարժարաններ, Համազգային հայագիտական բարձրագոյն հիմնարկը, Հայկազեան համալսարանը։ ՊԷյրութի մէջ հաստատուած են հայ ազգային կուսակցութիւններու կեդրոնական մարմինները, կը գործեն բազմաթիւ հայրենակցական, բարեգործական, մշակութային, երիտասարդական, ուսանողական, մարզական եւ այլ կազմակերպութիւններ, որոնք մեծ մասամբ կը գտնուիմ կրօնադավանական համայնքներու կամ քաղաքական կուսակցութիւններու հովանաւորութեան կամ վերահսկողութեան ներքեւ։ Կան թատերախումբեր («Գասպար Իփեկեան», «Վահրամ Փափազեան»), երգչախումբեր ու պարախումբեր։ Պէյրութի առաջին հայերէն թերթը լոյս տեսած է 1921-ին, այսօր լոյս կը տեսնէ շուրջ 200 անուն թերթ ու հանդես։ Այժմ լոյս կը տեսնեն 20-է աւելի պարբերականներ։ Կան հայկական տպարաններ։

Այնճար

Այնճարը հայաբնակ գիւղ է։ 1939-ի վերջին Մուսա լեռան աւելի քան 6-հազարանոց հայ համայնքը, Ալեքսանտրեդի սանճաքի Թուրքիային կցվելէն ետք, ֆրանսական մանդատային իշխանութեան հովանաւորութեամբ տեղափոխուած է Լիբանան եւ հիմնել Այնճար բնակավայրը։ Վերաբնակուածներու շուրջ մէկ քառորդը Լիբանանի մէջ իր կեցութեան առաջին երկու տարիներուն զոհ գնացած է մալարիայի համաճարակին՝ մինչեւ որ չորցած են շրջանի մէջ գտնուող ճահիճները։ 1946-48-ի հայրենադարձութեան օրերուն շուրջ 548 ընտանիք ներգաղթած է Հայաստան, 468 ընտանիք՝ մնացել Այնճարի մէջ։ Բնակչութեան գլխաւոր զբաղմունքը գիւղատնտեսութիւնն է, հատկապէս՝ խնձորի արտահանումը. զարգացած է նաեւ արհեստաառեւտրական բնագաւառը։ Գիւղապետն ու գիւղական խորհուրդի բոլոր անդամները հայեր են։ Կան 3 դպրոց, 3 եկեղեցի։ Հայ առաքելական համայնքուն կը պատկանին Ս. Պողոս եկեղեցին (հիմնուած է 1959-ին) եւ ազգային Հառաջ-Գալուստ Կիւլպենկեան երկրորդական վարժարանը (1940-էն, 2001-02-ին ունեցած է 219 աշակերտ)։ Առաջին հայ կաթոլիկ մատուռը հիմնուած է 1939-ին, ներկայումս գործող Ս. Աստվածածին եկեղեցին՝ 1953-ին։ Անարատ հղութեան հայ կաթոլիկ քոյրերու միջնակարգ երկսեռ վարժարանը հիմնուած է 1941-42-ին (2001-02-ին ունեցած է 95 աշակերտ)։ 1970-90-ական թթ. Գործած է նաեւ Աղաճանեան սանուց տունը (որբանոց)։ Այնճարի հայ աւետարանական եկեղեցին հիմնուած է 1939-ին, եկեղեցիին կից կը գործեն տիկնանց միութիւն, մանուկներու համար կիրակնօրեայ վարժարան, քրիստոնեական «Ջանից» երիտասարդական եւ պատանեկան ընկերակցութիւնները։ 1939-էն կը գործէ հայ աւետարանական երկրորդական վարժարանը (2001-02-ին ունեցած է 311աշակերտ), որ 1949-էն կը ֆինանսաւորէ գերմանական «Հիլֆսբունդ» միսիոներական ընկերութիւնը։ Այնճարի մէջ կը գործեն ՀՅԴ կուսակցութեան «Կարմիր լեռ» կոմիտէն, ՀՅԴ Լիբանանի երիտասարդական միութիւնը (ԼԵՄ)։ «Շաւարշ Միսաքեան», Համազգային մշակութային միութեան «Պարոյր Սեւակ» (1971-էն), Լիբանանահայ օգնութեան խաչի (ԼՕԽ) «Ախթամար» (1943-էն) եւ ՀՄԸՄ (1940- էն) մասնաճիւղերը, ինչպէս նաեւ ԼՕԽ-ի, Հովարդ Կարագյոզեան հաստատութեան (1941-էն) եւ «Հիլֆսբունդ»-ի (1947-էն) դարմանատները։

Ժպէյլ

Ժպէյլ (հին անուանում՝ Պիպլոս) քաղաքին մէջ 1920 - 25-ին հաստատուած է ամերիկեան նպաստամատոյցի որբանոցը, ուր պատրաստուած են 1500 հայ որբեր։ 1928-ին այստեղ տեղափոխուած է դանիացի հայասերներու ընկերութեան «Թռչնոց բոյն» նախակրթական որբանոցը, որ 1970-էն կը գործէ Կիլիկիոյ կաթողիկոսութեան տնօրինութեան ներքեւ։ 1928-ին Ժպէյլի մէջ բնակած են 40, 1934-ին՝ 25, 2002-ին՝ 20 հայ ընտանիք։ Կը գործէ հայ առաքելական Ս. Գայանէ եկեղեցին։ Անցեալին ուներ առանձին հայկական նախակրթարան՝ 35 աշակերտով, որ այժմ հայկական գաղութի նոսրացումին հետեւանքով չի գործեր։ Ժպէյլի մէջ մշտապէս բնակուող հայ ընտանիքներու երեխաները եւս ներկայիս կարողութիւն ունին հայեցի ուսում ստանալ «Թռչնոց բույն»-ի մէջ։ Կը Գործեն ՀՅԴ-ի, ՀՄԸՄ-ի եւ ԼՕԽ-ի (1967-էն) մասնաճիւղերը։

Ճիւնի

Ճիւնի քաղաքի հայ համայնքը կազմավորուած է 1920-21-ին։ 1921- 1923-ին այնտեղ բնակած են շուրջ 700 հայ ընտանիք, որոնցմէ շատերը տեղափոխուած են Պէյրութ եւ այլուր։ 1920-ական թթ.Ճիւնիի մէջ պատսպարուած են նաեւ Հայ որբախնամ ընկերութեան Այնթապի ազգային տեղափոխուած 180 որբ։ 1944-ին Ճիւնիի մէջ կ՛ապրէին 44, 1947-ին՝ մօտ 90, 1964-ին՝ շուրջ 120, 2002-ին՝ 150-20 հայ ընտանիք։ Ճիւնիի հայերը մեծ մասամբ առաքելականներ են։ Սկզբը տեղի հայ առաքելական մատուռը կը ծառայէր նաեւ որպէս դպրոց։ 1956 -ին Կիւլապի Կիւլպենկեանի բարերարութեամբ հիմնուած են Ս. Հարութիւն եկեղեցին եւ Ազգային Կիւլպենկեան վարժարանը։ Դպրոցը հետագային դադրած է իր գործօն վիճակէն։ 1948-64-ին Ճիւնիի մէջ կը գործէր Զմմառի հայ կաթոլիկ վանքին ենթակայ ընծայարան մը։ Ճիւնիի մէջ իրենց մասնաճիւղերը ունին ՀՄՄ-ը(]]1932[[-էն), ՀՄԸՄ-ը (1951-էն) ու ԼՕԽ-ը։

Դրիբոլի

Դրիբոլի քաղաքին մէջ շուրջ 2 հզ հայ հաստատուած է Կիլիկիոյ պարպումէն անմիջապէս յետոյ։ Կեանքի ծանր պայմանները ստիպած են անոնցմէ շատերուն արտագաղթել։ 1927-ին Տրիպոլիի մէջ մնացած էր միայն 840 հայ։ Մինչ այդ, հայկական երեք հարանվանութիւնները այստեղ արդեն հիմած էին իրենց եկեղեցիներն ու դպրոցները։ Հայ առաքելականներուն էր Ս. Աստուածածին մատուռը։ 1962-ին անոնք Գալուստ Կիւլպենկեան հիմնադրամի նուիրատւութեամբ կառուցած են Ս. Հոգեգալստան եկեղեցին։ Ներկայիս կը գործէ Ազգային Խրիմեան-Նուպարեան վարժարանը (հիմնուած է 1923-ին. 2001-02-ին ունեցած է 62 աշակերտ)։ Վերջին տարիներուն գաղութի նոսրացման հետեւանքով տեղի միւս բոլոր հայկական վարժարանները դադարած են իրենց գործունէութիւնը։ Չի գործեր նաեւ հայ աւետարանական եկեղեցին։ Դրիպոլիի մէջ առաջին հայկական կազմակերպութիւնները եղած են «Հայ Արփի», «Ուսումնասիրաց» եւ «Հայ երիտասարդաց» միութիւնները, որոնք երկար կեանք չեն ունեցած։ Դրիպոլիի ԼՕԽ-ի մասնաճիւղը հիմնուած է 1920-ական թթ. վերջին։ կը Գործեն նաեւ ՀԲԸՄ-ի, ՀԵԸ-ի,ՀՅԴ-ի, ՀՄԸՄ-ի (1929-էն) մասնաճիւղերը, Համազգային մշակութային միութեան «Մուշեղ Իշխան» ակումբը (1992-էն)։