Հայաստանի Աշխարհագրութիւն
Հայաստանի աշխարհագրութիւն,Հայաստանը ծով ելք չունեցող երկիր է Հարաւ Արեւմտեան Ասիայի մէջ եւ Արեւելեան Եւրոպայի մէջ։ Կը գտնուի Հայկական լեռնաշխարհի հիւսիս-արեւելքը (որ նաեւ կը կոչուի Պատմական Հայաստան), Սեւ և Կասպից ծովու մէջտեղը, հիւսիսէն եւ արեւելքէն շրջապատուած է Փոքր Կովկասի լեռնաշղթաներով։ Կը սահմանակացնէ Վրաստանի, Ազրպէյճանի, Իրանի, Թուրքիոյ եւ չճանչցուած Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետութեան հետ։
Հայաստանի գլխաւոր լեռնաշղթաներն են Խմբագրել
Հայկական Պար Խմբագրել
Հայկական Պար լեռնաշղթան կը գտնուի Հայկական հրաբխային բարձրավանդակի կերոնը՝ Բիւրակն ու Մասիս լեռնազանգվածներու միջեւ: Ունի աղեղնաձեւ կառուցուածք, ուռած մասով՝ դէպի հիւսիս։ Երկարութիւնը մօտ 250 քմ է, լայնութիւնը՝ 30-35 քմ։ Առավելագոյն բարձրութիւնը կը հասնի 3445 մ։ Ջրբաժան է Սեւ, Կասպից ծովերու եւ Պարսից ծոցի աւազաններու միջեւ։
Հայկական Տաւրոս Խմբագրել
Հայկական Տաւրոս (թուրք.՝ Toros Dağları), լեռնային համակարգ Հայկական լեռնաշխարհին, ներկայիս Թուրքիաի մէջ։ Ձգուած է Կիլիկեան Դրունք կիրճէն մինչեւ Բոհտան գետը։ Երկարութիւնը 650 քմ է, լայնութիւնը՝ 35-100 քմ, միջին բարձրութիւնը՝ 1800-2300 մ։ Իշխանասար, Սիմսար, Մարութասար գագաթները ունին 3000 մ բարձրութիւն[1]։
Առանձին գագաթներ Խմբագրել
Արարատ կամ Մասիս Խմբագրել
.jpg)
Արարատ կամ Մասիս՝ կոնաձեւ, մեկուսացած հսկայ լեռնազանգուած մըն է, կը բարձրանայ Արարատեան դաշտի հարաւը։ Մարած հրաբուխ մըն է։ Ունի երկու գագաթ՝ Մեծ Մասիս (5165 մ.) եւ Փոքր Մասիս (3925 մ.)։ Մեծ Մասիսը 4000 մեթրէն վեր ծածկուած է մշտնջենական ձիւնով։ Ոչ մէկ գետ կամ գետակ կը բխի անկէ։ Բուսականութիւնը աղքատ է։ Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր գագաթն է։ Արարատը խորհրդաւոր ազդեցութիւն ունեցած է հայ ժողովուրդին վրայ, որ կը հաւատայ, թէ Մասիսը քաջաց ոգիներու դիցարանն էր։
Արագած Խմբագրել
Արագած՝ հայկական լեռնաշխարհի մէջ վիթխարի լեռնազանգուած մըն է։ Կը բարձրանայ Սեւանայ լիճին արեւմտեան կողմը, Մասիսի հիւսիսը։ Բարձրութիւնն է 4035 մեթր։ Մարած հրաբուխ մըն է, որուն կատարը ծածկուած է մշտնջենական ձիւնով։ Ունի չորս կոնաձեւ գագաթներ. այդ պատճառով ալ կը կոչուի քառագագաթ Արագած։ Հայաստանի երրորդ բարձր լեռն է։ Անոր վերին լանջերը ջրառատ են. կողերէն կը բխին բազմաթիւ աղբիւրներ, որոնցմէ կը գոյանան լճակներ եւ գետակներ։ Բուսականութիւնը ճոխ է։
Սիփան Խմբագրել
Սիփանը կը գտնուի Վանայ լիճին հիւսիս արեւմուտքը։ Բարձրութիւնն է 4434 մեթր։ Հայաստանի երկրորդ բարձրագոյն գագաթն է։ Հայկական Բարձրաւանդակի միւս գլխաւոր սարերուն մէջ յիշատակութեան արժանի են հետեւեալ գագաթները՝ Կապատջուղ՝ 3904 մ., Սրմանց՝ 3650 մ., Թոնտուրեկ՝ 3584 մ., Արտոս՝ 3550 մ., Նեմրութ՝ 3050 մ., Սուկաւէտ՝ 3445 մ.։
Հայաստանի գլխաւոր դաշտերը Խմբագրել
Արարատեան դաշտ Խմբագրել
Արարատեան Դաշտ, Արարատեան գոգաւորութեան (փոս կամարաձեւ, գոգաձեւ - անգլ.՝concave) յատակն է՝ լի լճագետային, հեղեղաբերուկ նստուածքներով եւ լաւաներով։ Հայկական լեռնաշխարհի ընդարձակ հարթավայրերէն մէկը՝ Միջին Արաքսեան գոգաւորութեան ամէնէն ցած մասը (բարձրութիւնը 800 - 1000 մ)։Պէտք է ըսել եւ գրել Արարատեան դաշտ եւ ոչ թէ դաշտավայր։ Աւանդաբար դաշտավայր անունը կը տրուի այն հարթավայրերուն, որոնք ծովու մակարդակէն բարձր են ոչ աւելի քան 200 մեթր, ինչպիսին են Ամազոնի, արեւմտեան-սիպերական, Մերձկասպեան եւ այլ դաշտավայրերը[2]: Ամբողջ դաշտը կ'ոռոգուի Արաքս գետէն, որուն շնորհիւ այս դաշտը Հայաստանի ամէնէն բերքառատ շրջաններէն մէկն է։ Ունի խիտ բնակչութիւն եւ դարձած հայ քաղաքական, տնտեսական եւ մշակութային կեանքի կեդրոնը։ Հայաստանի մայրաքաղաքներէն մեծ մասը, ինչպէս՝ Արմաւիրը, Երուանդաշատը, Արտաշատը, Վաղարշապատը, Դուինը կառուցուած էին Արարատեան դաշտին մէջ։ Հոն կը գտնուի նաեւ Արդի Հայաստանի մայրաքաղաք Երեւանը։
Շիրակի դաշտ Խմբագրել
Շիրակի դաշտը կը գտնուի Արարատեան դաշտէն դէպի հիւսիս, Ախուրեան գետի աջ եւ ձախ ափերուն վրայ։ Բարձրութիւնն է 1200-1500 մ.։ Ախուրեան գետը կ՚ոռոգէ Շիրակի դաշտը։ Հին ժամանակ, Շիրակի դաշտը եղած է Հայաստանի ցորենի շտեմարանը։
Հայաստանի գետեր Խմբագրել
- Կասպից ծով կը թափին Արաքս եւ Կուր գետերը։
1) Արաքս, պատմական Երասխ գետը, կը կոչուի նաեւ Արազ։ Արաքսը եղած է զուտ հայկական. որովհետեւ իր ամբողջ ընթացքով հոսած է Հայաստանի մէջէն։ Այդ պատճառով ալ, կոչուած է Մայր Արաքս։ Դարձած է հայ ժողովուրդի ուժի, ըմբոստութեան եւ ազատութեան խորհրդանիշը։ Սկիզբ կ'առնէ Բիւրակնեան լեռներու Սրմանց գագաթէն, կը հոսի դէպի հիւսիս արեւելք, Հայկական Պարը ճեղքելէ ետք կ'անցնի Բասէնի, Արարատեան Շարուրի եւ Նախիջեւանի դաշտերէն եւ Մուղանի դաշտին մէջ Կուր գետին միանալով՝ կը թափի Կասպից ծով։ Իր ճամբուն ընթացքին Արաքս կ'ընդունի բազմաթիւ հարկատուներ, որոնցմէ են՝ Ախուրեան, Հրազդան, Քասախ, Ազատ, Արփա, Մեղրի, Որոտան գետերը։ Արաքսի երկարութիւնն է 933 քլմ.։
2) Կուր, որ թէեւ հայկական ծագում ունի, բայց Անդրկովկասեան գետ է։ Երկարութիւնն է 1500 քմ.։ Կը բխի Հայաստանի Արծիան լեռներէն, կը մտնէ Վրաստան եւ Ատրպէյճան, ապա, Արտահանի դաշտը։
- Պարսից ծոց կը թափին Եփրատ եւ Տիգրիս գետերը։
1) Եփրատ գետը Մերձաւոր Արեւելքի մեծագոյն գետն է։ Երկարութիւնն է 2700 քմ.։ Եփրատ ունի երկու ճիւղ՝ ա) Արեւմտեան, բ) Արեւելեան Եփրատ կամ Արածանի։ Երկու Եփրատները Խարբերդի դաշտին մէջ միանալով կը կազմեն Եփրատ գետը։ Եփրատ կը շարունակէ իջնել դէպի հարաւ եւ կտրելով Տաւրոսեան լեռները կը մտնէ Միջագետք, Իրանի մէջ կը միանայ Տիգրիսին կազմելով Շաթ Էլ Արապ գետը, կը թափի Պարսից ծոց։
2) Տիգրիս գետ, որու երկարութիւնն է 1900 քմ., ունի երկու ճիւղ՝ ա) Արեւմտեան եւ բ) Արեւելեան։ Երկու Տիգրիսները Սղերդ քաղաքի մօտերը միանալով կը կազմեն Տիգրիս գետը։ Տիգրիս Կորդուաց լեռները ճեղքելէ ետք կը հասնի Միջագետք եւ կը թափի Պարսից ծոց։ Գ) Սեւ ծով կը թափին Ճորոխ, Ալիս եւ Իրիս գետերը։ Դ) Ներքին գետակները, որոնք մեծ գետերու օժանդակներն են, անոնց հոսքը ամբողջութեամբ կը գտնուի Հայաստանի մէջ։
Հայաստանի Լիճեր Խմբագրել
- Սեւանայ լիճ, ՀՀ-ի ամենամեծ լիճը։ Կոչուած է նաեւ՝ «Գեղամայ ծով» կամ «Գեղարքունեաց Ծով», լիճ Հայաստանի Գեղարքունիքի մարզին մէջ։ Հայաստանի Հանրապետութեան ամենախոշոր, իսկ Հայկական բարձրավանդակի՝ մեծութեամբ երրորդ լիճը (Վանայ լիճէն եւ Ուրմիոյ լիճէն ետք)։ Սեւանայ լիճին մէջ կը թափի 28 գետակ, բայց սկիզբ կ'առնէ միայն մէկ գետ՝ Հրազդան գետը։Ի տարբերութիւն Ուրմիոյ եւ Վանայ լիճերէն՝ բաց լիճ է եւ ունի քաղցրահամ ջուր։ Աշխարհի՝ քաղցրահամ ջուր ունեցող 2-րդ բարձրադիր լիճն է։ Այն կը գտնուի ծովու մակերեսէն 1916 մ. բարձրութեան վրայ, մակերեսը 1240 ք.մ.2 է, խորութիւնը կը հասնի 83 մ.-ի։ Սեւանայ Լիճը շրջապատուած է հարաւէն՝ Վարդենիսի, արեեւմուտքէն՝ Գեղամայ, հիւսիս-արեւմուտքէն՝ Փամբակի, հիւսիս-արեւելքէն՝ Արեգունի լեռնաշղթաներով։ Սեւանի ջուրին քաղցրահամութեան պատճառով այնտեղ կը բնակին ձուկերու բազմաթիւ տեսակներ՝ իշխան, սիգան եւ այլ տեսակի ձուկեր։
- Վանայ լիճը կոչուած է նաեւ Տոսպայ լիճ, Ռշտունեաց լիճ եւ Բզնունեաց ծով։ Կը գտնուի Հայկական Բարձրաւանդակի հարաւը։ Շրջապատուած է Գրգուռ, Սիփան եւ Վարագ լեռներով։ Վանայ լիճը ծովու մակերեսէն 1720 մեթր բարձրութիւն ունի եւ կը գրաւէ 3764 քառ. քլմ. տարածութիւն։ Իր մէջ կը թափին քանի մը գետեր՝ Բերկրի, Խոշապ, Արճէշ, բայց լիճէն ոչ մէկ գետ կը բխի։ Վանայ լիճին ջուրը աղի է։ Իր մէջ կը պարունակէ մեծ քանակութեամբ բորակ։ Ունի չորս կղզիներ՝ Աղթամար, Լիմ, Կտուց, Առտէր։ Աղթամար կղզիին վրայ կը գտնուի Աղթամար վանքը՝ Ս. Խաչ եկեղեցիով։ Հայաստանի նախաբնիկները Վանայ լիճին շուրջ ստեղծած են Նայիրիի եւ Ուրարտուի պետութիւններն ու քաղաքակրթութիւնները։
- Ուրմիոյ լիճ, որ կոչուած է նաեւ Կապուտակ ծով, կը գտնուի Հայաստանի հարաւ-արեւելքը, ծովու մակերեսէն 1330 մեթր բարձրութեան վրայ։ Տարածութիւնն է 5775 քառ. քլմ. հայկական լեռնաշխարհի ամէնէն մեծ լիճը կը նկատուի։ Ուրմիոյ լիճին ջուրը շատ աղի է. այդ պատճառով ալ անոր մէջ ձուկ չ'ապրիր։ Ունի բազմաթիւ կղզիներ։
Հայաստանի փոքր լիճերէն են՝ Չըլտըր, Արփի, Արջակ եւ Ծովք լիճերը։
Հայաստանի կլիման եւ բուսականութիւնը Խմբագրել
Հայաստանի կլիման ցամաքային եւ խիստ է։ Ամառը սաստիկ տաք կ'ընէ, իսկ ձմեռը՝ սաստիկ ցուրտ։ Ցած վայրերու մէջ կլիման տաք է։ Այդտեղ հիանալի կերպով կ'աճին խաղող, բամպակ, բրինձ եւ պտուղներ։ Լեռնային շրջաններուն մէջ կլիման բարեխառն է։ Ծովամերձ շրջաններուն մէջ, կլիման բարեխառն զով է։ Լեռները անտառածածկ են, իսկ հովիտները կ'ընծայեն երկրագործական յարմարութիւններ։
Հայկական բարձրաւանդակ Խմբագրել
Հայկական Բարձրաւանդակ, պատմաաշխարհագրական տարածք, հայ ժողովուրդի բնօրրան։ Կը գտնուի Առաջաւոր Ասիոյ տարածքին՝ իրանական եւ փոքրասիական բարձրավանդակներուն միջեւ։ Հիւսիսէն Կովկասեան լեռներն են եւ Սեւ ծովը, հարաւէն՝ Միջագետքի դաշտավայրը։ Հայկական բարձրաւանդակը նկատելիօրէն կը տարբերի շրջակայ տարածքներէն. այն ունի 1 500 - 1 800 մեթր միջին բարձրութիւն, իսկ առանձին գագաթները ունին աւելի քան 3 000 - 4 000 մեթր բացարձակ բարձրութիւն։ Գերմանացի աշխարհագէտ Քարլ Ռիթթերը (Carl Ritter) Հայկական լեռնաշխարհը անուանած է օդով եւ ջուրով հարուստ «լեռնային կղզի»։ Հայկական լեռնաշխարհի ամենաբարձր կէտը Մեծ Մասիսն է (Արարատ, 5 165 մ)։ Բարձրութեամբ լեռնաշխարհի երկրորդն է Սաւալանը (Հայկական կամ Ղարատաղի լեռները, Իրան, բարձրութիւնը՝ 4 811 մեթր), երրորդը՝ Սիփանը (Վանայ լիճի արեւմտեան ափին մօտ, բարձրութիւնը՝ 4 434 մ), չորրորդը՝ Ճիլոն (Կորդուաց լեռներ, 4 168 մ), հինգերորդը՝ Արագածը (Հայաստանի Հանրապետութիւն, 4 090 մ)։ Լեռնաշխարհի տարածքը մօտ 400 000 քառակուսի քիլոմեթր է։ Այդ տարածքին գոյութիւն ունին հայկական երկու պետութիւններ՝ Հայաստանի եւ Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետութիւնները, որոնք միասին (մօտ 42 000 քմ²) կը կազմեն լեռնաշխարհի տարածքի մօտ 11 տոկոսը։ Գրեթէ նոյնքան տարածք կը զբաղեցնէ լեռնաշխարհի այն հատուածը, որ կը պատկանի Իրանի Իսլամական Հանրապետութեան։ Ազրպէյճանի տարածքին կը գտնուին լեռնաշխարհի գաւառներէն Գարդմանը եւ Գողթանը (Նախիջեւան), Վրաստանէն՝ Ջաւախքը։ Հայկական բարձրաւանդակի մօտ երկու երրորդը այժմ կը գտնուի Թուրքիոյ Հանրապետութեան կազմին մէջ։Հայկական Բարձրաւանդակը հարուստ է բնական հարստութիւններով. նշանաւոր են աղի, պղինձի եւ երկաթի հանքերը։ Հայաստան մասնաւորաբար հարուստ է իր շինանիւթերով։ Շինութեան համար ամէնէն շատ օգտագործուած քարը տուֆն է։ Կան նաեւ պազալթն ու կրանիթը։ Հայաստանի լեռնաշխարհին մէջ կը գտնուին նաեւ հանքային բաղադրութիւններով տաք եւ պաղ ջուրի աղբիւրներ:
Ծանոթագրութիւններ Խմբագրել
- ↑ http://badanegan.com/2010-11-21-13-02-48/2010-11-21-17-24-48/314-2012-02-23-15-16-50.html
- ↑ Կամսար Ավետիսյան, Ավետիսյան Ա.Ա., Հայրենագիտական էտյուդներ։ «Սովետական գրող» հրատարակչություն, Երևան, 1979