Միրապայ

Միրապայ;
Ծնած է	1498[…] կամ 1504
Ծննդավայր	Merta City, Nagaur district, Ajmer division, Ռաջասթան, Հնդկաստան; Kudki, Ռաջասթան, Հնդկաստան
Մահացած է	1546[…], 1547 կամ 1552
Մահուան վայր	Դվարկա, Jamnagar district, Գուջարաթ, Հնդկաստան
Քաղաքացիութիւն	Հնդկաստան[…]
Կրօնք	Հինտուիզմ
Մասնագիտութիւն	բանաստեղծուհի, գրագէտ, Միստիկա
Ամուսին	Bhoj Raj?

Միրա, նաեւ ծանօթ է Միրապայ անունով, առ ի յարգանք զանոր կը կոչէն Սուրբ Միրապայ։ 16-րդ դարու Պաքթի (Պհաքթի) շարժումին պատկանող, հռչակաւոր Հինտու սրբուհի, բանաստեղծուհի և Քրիշնա Աստուածին նուիրեալ։

Միրապայը Րաճասթանի Փալի գաւառի Րաճփութ ցեղամշակոյթային խումբի իշխող տոհմերէն մէկուն դստերն էր։ Ան յիշատակուած է Պհաքթամալի մէջ, ինրչը կը հաստատէ անոր հանրածանօթ եւ գնահատուած անձնաւորութիւն էր Պհաքթի շարժման մշակոյթին մէջ։

Աւանդապատումներէն շատերը կը նկարագրեն անոր խիզախի արհամարհանքը ընտանեկան ու ընկերական սովորոյթներուն, անոր նուիրումը Քրիշնային, անոր վերաբերումը Քրիշնային նկատմամբ իբր ամուսին, եւ այն հալածանքը որուն ենթարկուեցաւ իր աներանց կողմէն անոր կրօնական նուիրումին պատճառով։ Միրապային մասին գրած են բազմաթիւ ժողովրդային հեքիաթներ եւ Սրբախոսական առասպելներ, որոնք իրարմէ տարբերող ըլլալով հանդերձ նոյն առուակին մէջ կը հոսին։

Հազար-հազարաւոր (Միլիոնաւոր) տաղեր Քրիշնային ձօնուած եւ անոր սիրատարափ գովաբանութեամբ լի կը վերագրուին Միրապային, սակայն մասնագէտները միայն մի քանի հարիւրը իսկապէս անորը կը համարեն, եւ ամենավաղ արձանագրութիւնները կը թելադրեն որ բացի երկու ոտանաւորներէ, անոր վերագրուած բանաստեղծութեանց մեծ մասը 1700-ականներուն գրուած են Սբ․ Միրապայի հետեւորդներուն կողմէն։ Այս բանաստեղծութիւնները Պհաճաններու (Հինտուական Շարականներ) տեսակ մըն են, որոնց համբաւը հասած է Հնդկանաստանի բոլոր եզերքները, եւ անոնցմէ ալ անդին։

Հինտուական տաճարները, ինչպէս Չիթթօրակարհ բերդը, նուիրուած են Միրապայ ճի-ի յիշատակին։ Ստեղծուած են անոր մասին շարժանկարներ, հետեւակային շարժանկարներ, վէպեր, եւ անգամ զավեշտական գիրքեր։

Կենսագրութիւն Խմբագրել

Ռաճաստանի «Չիթթօր» բերդին մէջ գտնուող Միրային տաճարը, ուր սուրբ Միրապայը կը կատարէր Քրիշնայի պաշտամունքը ՝ սկսելով անոր «Պհախտի»ական շարժումը:

Միրապայի մասին ստոյգ տեղեկութիւն չկայ, բայց մասնագետները անոր կենսագրութիւնը կազմած են հենուելով կողմնակի աղբիւրներու ուր ան նշուած է եւ նշուած են իր մասին մանրամասնութիւններ՝ թուականներ եւն․․․

Միրան իր կամքին հակառակ 1516-ին կ՛ամուսնանայ «Միւար»-ի թագաժառանգ՝ «Պհօճ Րաճ»-ին հետ։ Անոր ամուսինը կը վիրաւորուի Տելհիի զաւթիչ Սուլթանութեան՝ Մուհամմատ Ղուրեցիի Թիւրք (չխառնել Թուրք եզրոյթի հետ) ստրուկ-սպարապետներու,- նման են Եգիպտոսը իշխած Մամլուքներուն,- կողմէն ղեկավարուած իշխանատիրութեան դէմ տեղի ունեցած պատերազմին ժամանակ 1518-ին, եւ մի քանի տարի յետոյ 1521-ին կը մահանայ մարտի դաշտին մէջ ստացած վերքերէն։ Իսկ Միրային հայրն ու աներ հայրը (Րանա Սանկա-ն), Հնդկաստանը գրաւած Մոնկոլ ինքնակալներու առաջինին՝ «Պապուր»-ի դէմ տարած «Խանուայ»-ի ճակատամարտի իրենց պարտութենէն մի քանի օր յետոյ կը մահանան։

Անոր աներ՝ Րանա Սանկային մահանալէն ետք, Վիքրամ Սինկը դարձաւ «Մէուար»-ի իշխողը։ Ժողովրդական առասպելի համաձայն, իր ամուսինին ընտանիքը կը փորձեն իրեն սպաննել, օրինակի համար իրեն գավաթ մը թոյն ղրկելով իբր թէ մեղրահիւթ է, եւ ծաղիկներ ղրկելու փոխարէն կը ղրկեն օձերով լեցուն կողով մը։ Ըստ առասպելական կենսագրականներուն, ան կը մնայ անվնաս երկու դէպքին ալ, եւ օձը հրաշալիօրէն կը վերածուի Քրիշնայի արձանին (կամ պատմութեան ուրիշ տարբերակով կը վերածուի դրասանգի)։

Իր պատմութեան այլ մշակումով մը կը պատմուի թէ Մուղալ (Թիւրքամոնկոլական իշխող տոհմ։ Այստեղ Թիւրք եզրոյթը կը բնութագրէ ընդհանուր Թիւրքական ցեղերը հիւսիս-Ասիաէն սկսած մինչեւ միջին Ասիա, մինչեւ ուր որ հաստատուեցան, իսկ Թուրք եզրոյթը ՈՒ տառով կը բնութագրէ Հայկական բարձրավանդակին եւ Անատոլիայի մէջ հաստատուած Թուրքերը) տիրակալ «Աքպար»-ը Հնդկական դասական երաժշտութեան վարպետ «Թանսին»-ի ընկերակցութեամբ կ՛այցեկէ Միրապայ Ճի-ին եւ անոր կը նուիրէ Մարգարիտէ վզնոց մը։ Այնուամենայնիւ գիտնականները կասկածի տակ կը դնեն այս դէպքը տեղի ունենալը, քանզի «Թանսին»-ը «Աքպար»-ի արքունիքին միացաւ 1562 թուականին՝ Միրապայի մահանալէն 15 տարի ետք։

Երէք ամէնահին ու իրարմէ տարբերող արձանագրութիւններ երեւան եկած են որոնք Միրան կը յիշատակեն։ Բոլորն ալ 17-րդ դարուն կը պատկանին եւ գրուած են Միրային մահուընէն 150 տարի ետք, իր մանկութեան մասին կամ Պհօճրաճի հետ իր ամուսնութեան մասին, ոչ ալ կը պատմեն թէ անոնք որոնք զանոր հալածեցին իր աներներն էին՝ «Րաճփութ»-ի իշխող տոհմէն։ «Նանսի Մարթին-Քըրշաու»-ը (Nancy Martin Kershaw) կը նշէ թէ անհաւանական է թէ որ հալածուած է կրօնական, կամ ընկերական պատճառներով, աւելի հաւանական է թէ քաղաքական քաոսը եւ «Րաճփութի Հնդկական Թագաւորութեան» ու «Մուղալական ասպատակեաց կայսրութեան» ռազմական ընդհարումները պատճառեցին անոր կեղեքանքը։

Այլ պատմութիւններ կը նշեն թէ Միրա Պայը թողնեց Մէուար»-ի թագաւորութիւնը եւ մեկնեցաւ ուխտագնացութեան։ Իր վերջին տարիներուն, Միրան ապրեցաւ «Տուարքայ»-ի մէջ կամ «Վրինտաւան»-ի մէջ (Քրիշնա Աստուծոյ մանկութեան քաղաքը) ուր ժողովրդային աւանդութեանց համաձայն կ՛անհետանայ յարելով «Քրիշնայի» կուռքին հետ 1547 թուականին։ Մինչ գիտնականները կը վիճարկեն Հրաշքները, պատմական ապացոյցերուն բացակայութեան պատճառով բայց լայնօրէն ընդունուած է թէ Միրան իր ողջ կեանքը նուիրած է Քրիշնային, շարադրելով նուիրական երգեր։ Եւ ան Պհաքթի շարժման ամէնակարեւոր Սուրբ-բանաստեղծներէն մէկն է։

Բանաստեղծութիւն Խմբագրել

Միրապայի բանաստեղծութեանց մեծ մասը ձօնուած են Քրիշնայի (նկարի ձախ կողմին) կերպարով յայտնուած Աստուծոյ, զայն անուանելով՝ Թխաթոյրը (Մթագոյնը), կամ Լեռ շալկողը()the ։

Միրա Պայ-ի ստեղծագործութիւններէն շարք մը ստեղծագործութիւններ կը շարունակուին երգուիլ մինչեւ այսօր, մեծ մասամբ նուիրական ու պաշտամունքային են (भजन ՝ Պհաճան) գրեթէ բոլորը ունին փիլիսոփայական թելադրականութիւն։ Անոր ամէնահռչակաւոր երգագրութիւններէն մէկը (पायो जी मैंने राम रतन धन पायो। ՝ Փայօ ճի մէնէ, Րամ Րաթան տհան փաայօ), Ես գտայ իմ գանձը, անիկա Րամն է (Րամ, Րամա, կամ Հնդկաստանի յարաւի հնչիւնով՝ Րամն, նոյն քրիշնան է կամ Վիշնու աստուածը, Րամը անոր եօթերորդ վերածնունդն է, իսկ Քրիշնան անոր իններորդ վերածնունդը)։ Միրապայի բանաստեղծութիւնները քնարերգական «Փատաներ» են՝ չափածոյ են

Հինտի և Րաճասթաներէն (Մարւարի) Խմբագրել

Միրապային վերագրուած ամէնամեծ հաւաքածոն 19-րդ դարու ձեռագիրեր են։ Գիտնականները փորձած են վաւերագրել հենուիլով յենուիլով ձեռագրերու եւ աղբիւրներու վրայ որոնք նշած են Միրան ու իր բանաստեղծութիւնը, ինչպէս նաեև յենուած են ոճին, լեզուաբանութեան ու կազմութեան վրայ։ Ճօն Սթարթօն Հաուլին կը զգուշացնէ՝ {Երբ մէկը կը խօսի Միրապային բանաստեծութեանց մասին ապա միշտ պէտք է գիտակցի առեղծուածի հետքը․․․ Պէտք է իրական Միրային ու իրեն վերագրուած բանաստեղծութիւնները միշտ հարցականի տակ դնէ}։

Իր բանաստեղծներուն մէջ, Քրիշնան Եօկի (योगी ` Ան, ով իր մէջ գիտէ գոյութեան միասնութիւնը) էր եւ սիրահար, ան ալ իբր Եօկիուհի (योगिनी ՝ եօկինի) պատրաստ էր Քրիշնայի կողքին իր տեղը գրաւելու հոգեւոր ու դիցաբանական երջանկութեան մէջ։ Միրապայի ոճը կը միախմբէ հրապուրիչ տրամադրութիւնը, միացման տենչանքն ու ցնութիւնը, մարտահրաւէրի նետումը, եւ միշտ կեդրոնացած է Քրիշնայի վրան։

Սիք (Սիխ) գրականութիւն Խմբագրել

Փրեմ Ամպոտհ Փոթհի՝ Կուրու Կորպինտ Սինկին (Հնդկական Սիք շարժման, ապա կրօնքին 10 կուրուներուն վերջինը) վերագրուող բնագիրը, որ աւարտին հասաւ 1639 թուականին, Միրապայի բանաստեղծութիւններէն կը բովանդակէ, իբր Սիք կրօնքին մէջ նշանակութիւն ունեցող պատմական Պհաքթիական 16 սուրբերէն մէկը։

Հետք / Ազդեցութիւն Խմբագրել

Միրային պատկերող արդի նկարչութիւն

Գիտնականները կ՛ընդունին թէ Միրան Պաքթի շարժման ամէնագլխաւոր Սուրբ-բանաստեղծներէն մէկն է, զորն ապրած է Հնդկաստանի պատմութեան կրօնական բախումներով լի, ու ամէնադժուար ժամանակաշրջաններէն մէկուն ընթացքին։ Բայց միեւնոյն ժամանակ կը բարձրացնեն Միրապային ժողովրդական երաւակայութեան արտաձգուիւնն ըլլալու հարցը, ուր ան կը խորհրդանշէ անոնց ցաւն ու բարեփոխման բաղձանքը։

Միրապայի շարունակական ազդեցութիւնը մասամբ հանդիսացած է իր ազատութեան պատգամը, իր որոշումը եւ իր Աստուծոյ՝ Քրիշնային հանդէպ իր ունեցած նուիրումին ու իր հոգեւոր դաւանանքին հետապնդումը իր ենթարկուած հալածանքին հանդերձ։ Իր ունեցած ներգործութիւնն ու ազդեցութիւնը Հնդկական մշակոյթին վրայ «Էտուին Պրայընթ»-ը (Edwin Bryant) կը վերագրէ Միրայի առասպելներու եւ ոտանաւորներու մէջէն արտածագումին իբր ճիշդը պաշտպանող ու յանուն իր համոզումներուն դառնօրէն տանջուած անձնաւորութիւն մը։ Եւ ան ասիկա գրի առած է սիրոյ այնպիսի լեզուով մը ու այնպիսի բառերով որոնք կը նկարագրեն հոյզերու ամբողջական տիրոյթ մը զորն կ՛արձանագրէ Սէրը, ըլլայ անի մարդ արարածներուն մրջեւ կամ մարդ արարածներուն ու Աստուծոյ միջեւ։

Միրապայի թանգարանը Մէրթա քաղաքին մէջ։

Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 https://musicbrainz.org/artist/771278aa-5ae8-4681-9569-574faf9e6258
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19832969"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14005"></a>
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 https://data.cerl.org/thesaurus/cnp00542134
↑ ^3,0 ^3,1 Identifiants et Référentiels — ABES, 2011.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q47757534"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2826570"></a>
↑ https://pantheon.world/profile/person/Meera
↑ Brelet C. Le Dictionnaire universel des créatrices / B. Didier, A. Fouque, M. Calle-Gruber — Éditions des femmes, 2013. — ISBN 978-2-7210-0628-8
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3579626"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2929434"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2856963"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3315948"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q27187930"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15131141"></a>
↑ Միջազգային նույնականացման վիրտուալ նիշք — [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q988937"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54919"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q190593"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q36219023"_data-entity-id="Q19832969">[https://musicbrainz.org/artist/771278aa-5ae8-4681-9569-574faf9e6258_https://musicbrainz.org/artist/771278aa-5ae8-4681-9569-574faf9e6258]<span_class="wef_low_priority_links"></span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19832969"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14005"></a></div>-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 https://musicbrainz.org/artist/771278aa-5ae8-4681-9569-574faf9e6258
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q19832969"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q14005"></a>

[[https://data.cerl.org/thesaurus/cnp00542134_https://data.cerl.org/thesaurus/cnp00542134]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 https://data.cerl.org/thesaurus/cnp00542134

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q36524_citetype_Q19967801"_data-entity-id="Q47757534">[https://www.idref.fr/074308289_Identifiants_et_Référentiels]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:fr:Agence_bibliographique_de_l'enseignement_supérieur|ABES]],_2011.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q47757534"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2826570"></a></div>-3] 3,0 ^3,1 Identifiants et Référentiels — ABES, 2011.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q47757534"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2826570"></a>

[[https://pantheon.world/profile/person/Meera_https://pantheon.world/profile/person/Meera]<span_class="wef_low_priority_links"></span><div_style="display:none"></div>-4] ttps://pantheon.world/profile/person/Meera

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q975413_citetype_Q1787111_citetype_Q13136"_data-entity-id="Q27187930"><i_class="wef_low_priority_links">[[:fr:Claudine_Brelet|Brelet&nbsp;C.]]</i>_[[:fr:Dictionnaire_universel_des_créatrices|Le_Dictionnaire_universel_des_créatrices]]<span_class="wef_low_priority_links">_/_[[:fr:Béatrice_Didier|B.&nbsp;Didier]],_[[:fr:Antoinette_Fouque|A.&nbsp;Fouque]],_[[:fr:Mireille_Calle-Gruber|M.&nbsp;Calle-Gruber]]_—_[[:fr:Éditions_Des_femmes|Éditions_des_femmes]],_2013._—_ISBN_978-2-7210-0628-8</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3579626"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2929434"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2856963"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3315948"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q27187930"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15131141"></a></div>-5] Brelet C. Le Dictionnaire universel des créatrices / B. Didier, A. Fouque, M. Calle-Gruber — Éditions des femmes, 2013. — ISBN 978-2-7210-0628-8
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3579626"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2929434"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q2856963"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q3315948"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q27187930"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q15131141"></a>

[<span_class="wikidata_cite_citetype_Q119509990_citetype_Q1172284_citetype_Q19967801_citetype_Q4182287_citetype_Q1988927"_data-entity-id="Q54919">[https://viaf.org/viaf/163955988/_Միջազգային_նույնականացման_վիրտուալ_նիշք]<span_class="wef_low_priority_links">_—_[[:d:Q988937|[Dublin,_Ohio]]]:_[[:d:Q190593|OCLC]],_2003.</span></span><div_style="display:none"><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q988937"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54919"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a><a_href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q190593"></a></div>-6] Միջազգային նույնականացման վիրտուալ նիշք — [Dublin, Ohio]: OCLC, 2003.
<a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q988937"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54919"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837"></a><a href="https://wikidata.org/wiki/Track:Q190593"></a>

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

Միրապայ

Ծնած է	1498^[1]^[2]^[3]^[…] կամ 1504
Ծննդավայր	Merta City, Nagaur district, Ajmer division, Ռաջասթան, Հնդկաստան Kudki, Ռաջասթան, Հնդկաստան
Մահացած է	1546^[4]^[5]^[3]^[…], 1547^[1]^[2] կամ 1552
Մահուան վայր	Դվարկա, Jamnagar district, Գուջարաթ, Հնդկաստան
Քաղաքացիութիւն	Հնդկաստան^[1]^[6]^[2]^[…]
Կրօնք	Հինտուիզմ
Մասնագիտութիւն	բանաստեղծուհի, գրագէտ, Միստիկա
Ամուսին	Bhoj Raj?