Տեխասի Անկախութեան Պատերազմ (1835—1836, արեւմտահայերէն)

Տեխասի անկախութեան պատերազմ (անգլերէն՝ Texas War of Independence) կամ 1835-1836 թուականներու Տեխասի յեղափոխութիւն (անգլերէն՝ Texas Revolution), պատերազմ Մեքսիքայի եւ Տեխասի միջեւ, որուն արդիւնքը դարձած է Տեխասի անկախացումը (Մեքսիքայի կողմէն չէ ընդունուած)։

Տեխասի Անկախութեան Պատերազմ
'
Թուական 2 հոկտեմբեր 1835 - 21 ապրիլ 1836
Վայր Տեխաս
Արդիւնք Վելասկոյի պայմանագիր, յաղթանակ եւ Տեխասի անկախացում
Հակառակորդներ
Տեխասի Հանրապետութիւն Մեքսիկա
Հրամանատարներ
Սթիվին Օսթին
Սեմ Հիւսթոն
Էտուարտ Բերլեսոն
Անտոնիո Լոպէս Սանտա Աննա
Մարտին Պերֆեկտո դե Կոս
Խոսե դե Ուրեա
Կողմերու ուժեր
մօտ 2000 մարդ մօտ 6500 մարդ
Կորուստներ
մօտ 700 մարդ մօտ 1500 մարդ

Պատերազմի պատճառներ Խմբագրել

1825-ին Կոաուիլա եւ Տեխաս նահանգներու օրենսդիր ժողովները օրէնք հրապարակած են, որ ԱՄՆ-ի բնակիչներուն հնարաւորութիւն կու տար, ստանալ հողատարածքներ ցածր գիներով, ընդ որուն վճարումները տարաժամկէտով կ՛իրականացուէին, բացի այդ բնակիչները 10 տարի զուրկ պիտի մնային հարկերէ։ Գաղութարարներու թիւը արագօրէն կ՛աւելնար եւ 1830-ական թուականներու կէսերուն Տեխասի մէջ կը բնակէր 30 հազարէ աւելի ամերիկացի[1], իսկ մեքսիկական բնակչությունը կազմում էր 7800 մարդ[2]:

Սակայն 1829-ին Վիսենտէ Գերերո նախագահի օրով Մեքսիքայի մէջ ընդունուած է սեւամորթներու ստրկութիւնը վերացնող օրէնքը[3], որ նախկինին սովորական էր ամերիկացի վերաբնակիչներու շրջանին մէջ[1]: 1836 թուականի դրութեամբ Տեխասի մէջ կար աւելի քան 5000 սեւամորթ ստրուկ[4]: Բացի այդ, 1830-ին մեքսիքական դեսպանատունը արւիլած է ԱՄՆ-էն արտագաղթը Մեքսիքայի սահմանակից նահանգներ[1]: Մեքսիկական կառավարութեան այս քաղաքականութիւնը դժգոհութիւն կ՛առաջացնէր Տեխասի բնակիչներու շրջանին մէջ անկախութեան համար պատերազմ մղելու պատճառ հանդիսացած է։

Պատերազմի սկիզբ Խմբագրել

2 հոկտեմբեր 1835-ին Ճոն Հէնրի Մուրի գլխաւորութեամբ 150 տեխասցիներու եւ մեքսիկական կաւալերիոյ ջոկատի (100 հոգի) բախում տեղի ունեցած է Գոնզալես քաղաքի մօտակայքին, որ ռազմական գործողութիւններու հագեցուցած է։ Իբրեւ սկիզբ, տեխասցիները կանոնաւոր բանակ չունէին, անոնց ջոկատները բաղկացած էին բացառարէս կամաւորներէ։ Աւելի լուրջ բախում տեղի ունեցած է 28 հոկտեմբեր 1835-ին Կոնսեպսիոնի Ճակատամարտի ընթացքին, ուր 90 տեխասցի կը մասնակցէր՝ Սթիվէն Օսթինի գլխաւորութեամբ եւ 450 մեքսիքացի (300 դրագուն, 100 հետեւակ, 2 հրանօթ)՝ Դոմինգո Ուգարտեչեայի գլխաւորութեամբ։ Ճակատամարտի ընթացքին տեխասցիները միայն մէկ զոհ ունեցած են, իսկ մեքսիքացիները՝ 14-76 զոհեր։

Մեքսիքական բանակի յարձակում Խմբագրել

 
Մեքսիքայի քարտէս, 1835—1846 թուականներ

Ի պատասխան Տեխասի վերաբնակիչներու յաղթանակին, 6000 մարդէ բաղկացած մեքսիքական զօրք ուղղարկուած էր, որ կը ղեկավարէր մեքսիքացի զօրավար բռնակալ Լոպես դե Սանտա Աննան:

23 փետրուար 1836-ին Սանտա Աննայի բանակը Սան Անտոնիոյի մէջ սկսած է Ալամոյի ամրոցի պաշարման, որ 183-250 տեխասցի կը պատպանէր` Ուիլիամ Թրեւիսի, Ջիմ Բոուիի գլխաւորութեամբ։ 26 փետրուար-ին Ալամոյի պաշտպաններուն Գոլիադէն օգնութեան հասած է Ճէյմս Ֆենինի գլխաւորութեամբ 320 մարդէ եւ 4 հրանօթէ բաղկացած ամերիկեան խումբը, սակայն 28 փետրուար-ին Ֆենինը ետ վերադարձած է` ըսելով, որ պարէնը բաւարար չէ եւ անհրաժեշտ է պաշտպանել Գոլիադը։ 6 մարտ-ի առաւօտեան ժամը 5:30 սկսած է Ալամոյի յարձակումը, որ դարձած է պատերազմի ամենայայտնի մարտը։ Ալամոյի բոլոր պաշտպանները սպաննուած են, մեքսիքացիները 70-200 զոհ եւ 300-400 վիրաւոր ունէին։ Ալամոյի մէջ մնացածներէն մեքսիքացիները ողջ ձգած են միայն 16 հոգի (կանանց, երեխաներուն, ինչպէս նաեւ ստրուկներ Ճօ Թրեւիսին, Սեմ Բոուիին եւ մեքսիքացի դասալիք Բրիգիդո Գերերոյին, որ որպէս ռազմագերի) ներկայացուած էր։

Միւս յաղթանակը տարած է մեքսիքացի զօրավար Խոսէ դե Ուրեան, երբ տեխասցիները Ճէյմս Գրանտի, Ֆրէնճ Ճոնսոնի եւ Ռոպերթ Մորիսի գլխաւորութեամբ փորձած են մեքսիքական Մատամորոս քաղաքի վրայ յարձակիլ։ 27 փետրուար-ին Ուրեան անսպասելի կերպով յարձակեցաւ Ճոնսոնի ջոկատի վրայ՝ սպաննելով 20 հոգի եւ գերի վերցնելով 32 մարդ։ Ճոնսոնը եւ 4 այլ տեխասցիներ գերի ինկած են, սակայն աւելի ուշ կ՛ցած են փախչիլ եւ միաւորուիլ ճէյմս Ֆենինի բանակի հետ։ Այնուհետեւ 2 մարտ-ին Ագուադուլսէ քաղաքի մօտ մեքսիքացիները անսպասելիօրէն յարձակած են Գրանտի եւ Մորիսի ջոկատներու վրայ՝ սպաննելով անոնց երկուքին եւ 12 այլ տեխասցիներուն։ Մնացեալները գերի ինկած են եւ Մատամորոս ուղղարկուած են։

Տեխասցիներու յաղթանակ Խմբագրել

Պարտութիւնները տեխասցիներուն ոգեշնչած են ստեղծելու կանոնաւոր բանակ, որ գլխաւորուեցաւ Սեմ Հիւսթոնի կողմէն։

21 ապրիլ 1836-ին Սան Խասինտոյի մօտ տեղի ունեցած է որոշիչ ճակատամարտ տեխասեան եւ մեքսիքական բանակներու միջեւ (այժմեան Լա Պորտէէն ոչ հեռու)։ Մեքսիքացիներուն անմիջականօրէն կը գլխաւորէր զօրավար Սանտա Աննան։ Տեխասեան սպաներէն շատերը առաւօտեան խորհրդակցութեան ժամանակ կ՛որոշեն պաշտպանուիլ եւ սպասել Սանտա Աննայի բանակի յարձակմանը, սակայն Սեմ Հիւսթոնը պնդեց, որ պէտք է նախ իրենք յարձակին մեքսիքացիներու վրայ։ Իր ծրագիրը հաւանութեան արժանացած է տեխասեան ռազմական նախարար Թոմաս Ճեֆերսոնը։ Փորձելով արագ եւ աննկատ շարժիլ, տեխասեան մօտ 800 զինուոր մօտեցած է մեքսիքական ճամբարին եւ անսպասելիօրէն յարձակած է անոր վրայ «Յիշի՛ր Ալամոն» եւ «Յիշի՛ր Գոլիադը» կոչերով (արդիւնքի հետեւեալ «Յիշի՛ր Ալամոն» արտայայտութիւնը դարձած է թեւաւոր խօսք)։ Մեքսիքացիները (մօտ 1400 մարդ) անակնկալի էին որ բերուին եւ մերձամարտին վատ պատրաստուած էին, որ պարտութեամբ աւարտեցաւ: Մեքսիքացի զօրավար Մունուէլ Ֆերնանդես Կաստրիլիոնը զոհուեցաւ, իսկ մեքսիքացիներու մեծ մասը գերի սկսաւ յանձնուիլ։

Վելասկոյի ճակատամարտ Խմբագրել

14 մայիս 1836-ին Տեխասի պաշտօնական ներկայացուցիչները եւ զօրավար Սանտա Աննան Վելասկո քաղաքին մէջ անկախութեան մասին պայմանագիր ստորագրած են։ Պայմանագիրը ռազմական գործողութիւններու դադարումը կը նախատեսէր, մեքսիքական զօրքերու վերատեղաբաշխումը Ռիո Գրանդէէն դէպի հարաւ, Մեքսիքայի կողմէն գրաւուած ունեցուածքի վերադարձը եւ ռազմագերիներու փոխանակումը։ Անոր դիմաց Սանտա Աննան հնարաւորութիւն կը ստանար Մեքսիքա վերադառնալու, երբ ան ցանկանայ (պայմանագիրի այդ կէտը խախտուած է տեխասցիներու կողմէն)։

Սակայն Մեքսիքայի կառավարութիւնը չէ վաւերացուած պայմանագիրը՝ բաց ձգելով Տեխասի անկախութեան հարցը (ընդ որուն ժամանակակից Տեխասի արեւմտեան մասը կը շարուանկէր անյայտ իրաւաբանական կարգավիճակ ունենալ)։ Տեխասի եւ Մեքսիքայի միջեւ պատերազմական վիճակը ընդհուպ կը շարունակուէր մինչեւ 29 դեկտեմբեր 1845-ին տեղի ունեցած ԱՄՆ-ի բռնագրաւումը։

Տե՛ս նաեւ Խմբագրել

Ծանօթագրութիւններ Խմբագրել

  1. 1,0 1,1 1,2 Альперович М. С., Слёзкин Л. Ю. История Латинской Америки (с древнейших времен до начала XX в.). — Учебное издание. 2-е изд., перераб. и доп. — М.: Высш. шк, 1991.
  2. Manchaca M. Recovering History, Constructing Race: The Indian, Black, and White Roots of Mexican Americans. — Austin, TX, 2001. — P. 172. — (The Joe R. and Teresa Lozano Long Series in Latin American and Latino Art and Culture). — ISBN 0-292-75253-9
  3. Потокова Н. В. Аннексия Техаса Соединенными Штатами Америки. 1821—1845 гг. — Издательство Ростовского университета, 1986. — 168 с.
  4. Barr A. Black Texans: A history of African Americans in Texas, 1528–1995. — 2nd. — Norman, OK, 1996. — P. 17. — ISBN 0-8061-2878-X

Գրականութիւն Խմբագրել

  • Barr, Alwyn (1996), Black Texans: A history of African Americans in Texas, 1528–1995 (2nd տպ.), Norman, OK: University of Oklahoma Press, ISBN 080612878X 
  • Barr, Alwyn (1990), Texans in Revolt: the Battle for San Antonio, 1835, Austin, TX: University of Texas Press, ISBN 0292770421, OCLC 20354408 
  • Davis, William C., Lone Star Rising: The Revolutionary Birth of the Texas Republic, Free Press (2004) ISBN 0-684-86510-6
  • Edmondson, J.R. (2000), The Alamo Story-From History to Current Conflicts, Plano, TX: Republic of Texas Press, ISBN 1-55622-678-0 
  • Groneman, Bill (1998), Battlefields of Texas, Plano, TX: Republic of Texas Press, ISBN 9781556225710 
  • Hardin, Stephen L. (1994), Texian Iliad – A Military History of the Texas Revolution, Austin, TX: University of Texas Press, ISBN 0292730861, OCLC 29704011 
  • Huson, Hobart (1974), Captain Phillip Dimmitt's Commandancy of Goliad, 1835–1836: An Episode of the Mexican Federalist War in Texas, Usually Referred to as the Texian Revolution, Austin, TX: Von Boeckmann-Jones Co. 
  • Lack, Paul D. (1992), The Texas Revolutionary Experience: A Political and Social History 1835–1836, College Station, TX: Texas A&M University Press, ISBN 0-89096-497-1 
  • Lord, Walter, A Time to Stand,; Lincoln: University of Nebraska Press (1961) ISBN 0-8032-7902-7
  • Manchaca, Martha (2001), Recovering History, Constructing Race: The Indian, Black, and White Roots of Mexican Americans, The Joe R. and Teresa Lozano Long Series in Latin American and Latino Art and Culture, Austin, TX: University of Texas Press, ISBN 0292752539 
  • Nofi, Albert A., The Alamo and The Texas War for Independence, Da Capo Press (1992) ISBN 0-306-81040-9
  • Scott, Robert (2000), After the Alamo, Plano, Texas: Republic of Texas Press, ISBN 9780585227887 
  • Todish, Timothy J.; Todish, Terry; Spring, Ted (1998), Alamo Sourcebook, 1836: A Comprehensive Guide to the Battle of the Alamo and the Texas Revolution, Austin, TX: Eakin Press, ISBN 9781571681522 

Արտաքին յղումներ Խմբագրել